تحلیل برخورداری و الگوی فضایی پراکنش خدمات عمومی در سطح محلات شهری (مورد مطالعه: منطقه 15 شهرداری تهران)

محورهای موضوعی : مطالعات برنامه ریزی شهری و منطقه ای

حبیب اله فصیحی ^{1 *} , لیلا پوریحیی ²

1 - دانشیار گروه جغرافیای انسانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/01/22 تاریخ پذیرش : 1402/03/16 تاریخ انتشار : 1403/06/01

کلید واژه: خدمات شهری, الگوی فضایی, عدالت فضایی, تهران,

چکیده مقاله :

مقدمه: خدمات عمومی شهری ساختاردهندة شکل و ماهیت کالبدی، اجتماعی و فضایی شهر هستند و بنابراین الگوی نامتوازن توزیع آنها، تأثیر جبران‌ناپذیری بر ساختار محلات شهری خواهد داشت.

هدف: در این پژوهش برخورداری و الگوهای فضایی پراکنش خدمات عمومی در سطح محلات شهری منطقة 15 شهرداری تهران مورد تحلیل قرار گرفته است.

روش‌شناسی تحقیق: روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است که با به­کارگیری داده­های اسنادی و مشاهده­ای و  استفاده از قابلیت­های سیستم اطلاعات جغرافیایی و اجرای مدل ویکور انجام شده است.

قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدودة شهری منطقة 15 شهرداری تهران با مساحت 8/27 کیلومترمربع و حدود 66 هزار نفر جمعیت، قلمرو جغرافیایی این تحقیق است. تحقیق در سطح محلات شهری که 19 محلة تشکیل­دهندة این منطقه هستند، صورت گرفته است.

یافته­ ها: 19 محلة مورد مطالعه به لحاظ تعداد و وزن خدمات در چهار دسته قابل گونه­بندی هستند. در گونة برتر، سه محلة ابوذر، مشیریه و مسعودیه قرار دارند که در دهه­های اخیر تکوین یافته و توسعه یافته­اند. در پایین­ترین رده، سه محلة مسگرآباد، شوش و مظاهری را شامل می­شود. محلة نخست یک محلة حاشیه­ای است و دو محلة دیگر جزء محلات بافت قدیم تهران هستند. 4 محله در گونة سطح بینابین نزدیک به محلات گونة برتر و 9 محله در دستة بینابینی نزدیک به ردة پایین قرار دارند. الگوی توزیع خدمات، جز در خصوص مراکز خدمات مذهبی که تصادفی است، حالت خوشه­ای دارد. 

نتایج: شکل­گیری نیازهای خدماتی بیشتر و متنوع­تر در گذر زمان ایجاب می­نموده که  فضاهای بیشتری برای استقرار خدمات اختصاص یابد. از این رو  در محلات بافت قدیمی شهر که فضا  از گذشته همه اشغال­شده بوده است، در مقایسه با محلات جدید، نارسایی بیشتری در استقرار خدمات عمومی وجود دارد. حرکت در مسیر ایجاد الگوی متوازن در توزیع خدمات، مستلزم اجرای رویکرد نوین مشارکت عمومی در مدیریت شهری است.

چکیده انگلیسی:

Introduction: Urban public services take a structure to the physical, social and spatial nature of the city, and therefore their unbalanced distribution pattern will have an irreparable impact on the structure of urban neighborhoods.

Research Aim: In this research, the availability and spatial distribution patterns of public services have been analyzed in the neighborhoods of district 15 of Tehran Municipality.

Methodology: The research method is descriptive-analytical, which was carried out by using documentary and observational data and using Geographican Information Ststem and Vicor model for the analysis.

Studied Area: The area of this research is District 15 of Tehran Municipality. It has an area of 27.8 km² and a population of about 66000 people.

Results: The studied neighborhoods can be classified into four categories according to the number and weight of services. In the top category, there are 3 neighborhoods of Abzar, Moshiriyeh and Masoudiyeh, which have been developed in recent decades. In the lowest category, there are 3 neighborhoods of Mesgarabad, Shoosh and Manzarieh. The first is a marginal neighborhood, and the other two neighborhoods are part of Tehran's old fabric. 4 neighborhoods are in the intermediate category, close to the top category, and 9 neighborhoods are in the intermediate category, close to the lower category. The pattern of service distribution is clustered, except for religious service which shows a random patthern.

Conclusion: In large cities, including in Tehran, in the neighborhoods of the central part of the cities, where the buildings and space has been formed in accordance with the needs of the time when the neighborhood was created, compared to the new neighborhoods, using land for public service, except for trade, shows more weaknesses. Also, since the establishment of services has been more focused on places where it is possible to access land, the spatial distribution of services in the neighbourhoods does not show a balanced pattern, except in the case of religious use, all of them have a cluster form.

منابع و مأخذ:

احمدی، سید عباس؛ ایرانی هریس، صیاد و دلالت، مراد. (1399). تحلیل و بررسی خدمات عمومی شهر اهر با تأکید بر عدالت فضایی. جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، 37، 187 -210.
اسدی، احمد و کلاته میمری، رقیه. (1401). تحلیلی بر توزیع فضایی خدمات شهری با محوریت عدالت اجتماعی و تأکید بر رضایت شهروندان (موردمطالعه: منطقه 11 مشهد)، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی ، 64، 163 -179.
امانپور، سعید. (1399). سنجش تفاوت میان رضایتمندی ازکیفیت خدمات شهری وتوزیع کاربری¬های شهری در مناطق شهر اهواز. مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 15(3)، 693-708. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_672816.html
بشارت انزابی، اسلام. (1397). بررسی سطح‌بندی محله‌های منطقه 5 کلانشهر تهران بر اساس میزان برخورداری از توزیع خدمات شهری با رویکرد عدالت اجتماعی. پایان‌نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد گرایش مدیریت شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحدصفادشت.
شهرداری منطقه 15 تهران-درگاه اینترنتی. (1402). معرفی منطقه. دریافت 18/1/1402 از: https://region15.tehran.ir
عبدی، علی؛ رحمانی، بیژن و تاج، شهره. (1398). تحلیل نابرابری‌های فضایی توزیع خدمات شهری از منظر عدالت فضایی، مطالعه موردی: شهرستان قرچک. فضای گردشگری، 33(9)، 69-88.
فصیحی، حبیب¬اله. (1399). تحلیل توزیع فضایی داروخانه¬ها در منطقه 20 تهران. مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 15(3)، 904-891. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_672816.htm
مرکز آمار ایران. (1395). نتایج نهایی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395 شهر تهران.
مسلمی، رستم و شاعلی جعفر. (1388). تحلیل توزیع فضایی خدمات شهری در شهر کرمانشاه. مطالعات برنامه¬ریزی سکونتگاه¬های انسانی، 4(9)، 27-51.
ملکشاهی، غلامرضا و وکیلی، صاحبه. (1396). بررسی توزیع خدمات عمومی براساس عدالت اجتماعی (مورد شناسی:شهرسقز). جغرافیا وآمایش شهری-منطقه¬ای، 25، 147-170.
موحد، علی؛ آهار، حسن؛ منوچهری میاندوآب، ایوب؛ قیصری، حدیثه و بزرگ زاده، عبدالباسط. (1401)، تحلیل پایداری محلات شهری با تأکید بر عدالت فضایی - اجتماعی نمونه موردی: شهر مراغه. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، پیاپی 65، 345 -365.
Cho, Chun Man. (2013). Study on effects of resident-perceived neighborhood boundaries on public services: Accessibility & its relation to utilization: Using Geographic Information System focusing on the case of public parks in Austin. Texas A &M University, Texas.
Cortés, Y. (2021). Spatial accessibility to local public services in an unequal place: An analysis from patterns of residential segregation in the Metropolitan Area of Santiago, Chile. Sustainability, 442(13), 442. https://doi.org/10.3390/su13020442.
EIPA and Présidence luxembourgeoise. (2015).
Erkip, P. (1997). The distribution of urban public services: the case of parks and recreational services in Ankara. Cities, 14(6), 353-361.
European Institute of Public Administration (EIPA) and Présidence luxembourgeoise
du Conseil de L'Union européenne. (2005). A new space for public
administrations and services of general interest in an enlarged union. Study intended for the Ministers Responsible for Public Administration of the Member States of the European Union. Maastricht:
EIPA.
Fasihi, H. (2019). Urban parks and their accessibility in Tehran, Iran. Environmental Justice, 12(6). doi: 10.1089/env.2019.0014.
Ikhtiar Alam, S.M. (2022). Definition and unique characteristics of services. Retrived 4/2/2023 from Reserchegate: https://www.researchgate.net/publication/360755160.
Jackson, Emerson Abraham. (2020). Importance of the public service in
achieving the UN SDGs. MPRA Paper No. 101806. Available at https://mpra.ub.uni-muenchen.de/ 101806.
Kelobonye, K., Zhou, H., Mc Carney, G., Xia, j., & Mc Carneyc, G. (2021). Assessing the potential of an effective density-based measure against accessibility models for evaluation and prioritization of activity centers. Applied Geography, 128 (3). doI:10.1016/j.apgeog.2021.102390.
Savas, E.S. (2018). On equity in providing public services. Management Science, 24(8), 800– 808.
Smith, D. (2003). Geography and Social Justice. Blakwell, Oxford, UK & Combrige, USA.
Spicker, P. (2019). The nature of a public service. International Journal of Public Administration, 32(11), 970-991. doi: 10.1080/01900690903050927.
Steil, J.P. & Delgado, L.H.J.C. (2019). Limits of diversity: Jane Jacobs. The Just city, and Anti-subordination. No 91, 39–48. doi: 10.1016/j.cities.2018.06.017.
Setianto, M.A.S. & Gamal, A. (2021). Spatial justice in the distribution of public services. The 3rd International Conference on Smart City Innovation 5-6 August 2020, Bali, Indonesia.
Van de Walle, S. (2018).What services are public? What aspects of performance are to be ranked? The case of “services of general interest. International Public Management Journal, 11(3), 256-274. doi: 10.1080/10967490802301260.
Wang, L., Rong, X., & Mu, L. (2022). The spatial pattern and dynamic evolution of basic public service level in Beijing-Tianjin-Hebei region from the perspective of COVID-19. Engineering, Construction and Architectural Management, 13(4). doi.org/10.1108/ECAM-10-2021-0929.
Wang, J., Zhou, J. (2022). Spatial evaluation of the accessibility of public service facilities in Shanghai: A community differentiation perspective. PLOS ONE, 17(5), e0268862.
doi.org/10.1371/journal.pone.0268862.

متن کامل:



 

 

Research Article                                                                                    Dor: 20.1001.1.25385968.1401.17.1.18.8                    

 

Analyzing the availability and spatial pattern of public services distribution in urban neighborhoods (Case study: District 15 of Tehran Municipality)

 

 

 

 

 

 

 

Receive Date: 18 January 2020 

Accept Date: 5 September 2020 

ABSTRACT

Introduction: Urban public services take a structure to the physical, social and spatial nature of the city, and therefore their unbalanced distribution pattern will have an irreparable impact on the structure of urban neighborhoods.

Research aim: In this research, the availability and spatial distribution patterns of public services have been analyzed in the neighborhoods of district 15 of Tehran Municipality.

Methodology: The research method is descriptive-analytical, which was carried out by using documentary and observational data and using Geographican Information Ststem and Vicor model for the analysis.

Studied Area: The area of this research is District 15 of Tehran Municipality. It has an area of 27.8 km2 and a population of about 66000 people.

Results: The studied neighborhoods can be classified into four categories according to the number and weight of services. In the top category, there are 3 neighborhoods of Abzar, Moshiriyeh and Masoudiyeh, which have been developed in recent decades. In the lowest category, there are 3 neighborhoods of Mesgarabad, Shoosh and Manzarieh. The first is a marginal neighborhood, and the other two neighborhoods are part of Tehran's old fabric. 4 neighborhoods are in the intermediate category, close to the top category, and 9 neighborhoods are in the intermediate category, close to the lower category. The pattern of service distribution is clustered, except for religious service which shows a random patthern.

Conclusion: In large cities, including in Tehran, in the neighborhoods of the central part of the cities, where the buildings and space has been formed in accordance with the needs of the time when the neighborhood was created, compared to the new neighborhoods, using land for public service, except for trade, shows more weaknesses. Also, since the establishment of services has been more focused on places where it is possible to access land, the spatial distribution of services in the neighbourhoods does not show a balanced pattern, except in the case of religious use, all of them have a cluster form.

 KEYWORDS: Urban Services, Spatial Pattern, Spatial Justice, Tehran.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصلنامه علمی مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی

 دوره 17، شماره 2  (پیاپی 59)، تابستان 1401

شاپای چاپی 5968- 2535   شاپای الکترونیکی X595- 2538

http://jshsp.iaurasht.ac.ir

صص. 519-501

 مقاله پژوهشیDor: 20.1001.1.25385968.1401.17.1.18.8                                                                                                                

تحلیل برخورداری و الگوی فضایی پراکنش خدمات عمومی در سطح محلات شهری 

 (مطالعه موردی: منطقه 15 شهرداری تهران)

 

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت: 28 دی 1398 

تاریخ پذیرش: 15 شهریور 1399

چکیده   

مقدمه: خدمات عمومی شهری ساختاردهندة شکل و ماهیت کالبدی، اجتماعی و فضایی شهر هستند و بنابراین الگوی نامتوازن توزیع آنها، تأثیر جبران‌ناپذیری بر ساختار محلات شهری خواهد داشت.

هدف: در این پژوهش برخورداری و الگوهای فضایی پراکنش خدمات عمومی در سطح محلات شهری منطقة 15 شهرداری تهران مورد تحلیل قرار گرفته است.

روش‌شناسی تحقیق: روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است که با به­کارگیری داده­های اسنادی و مشاهده­ای و  استفاده از قابلیت­های سیستم اطلاعات جغرافیایی و اجرای مدل ویکور انجام شده است.

قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدودة شهری منطقة 15 شهرداری تهران با مساحت 8/27 کیلومترمربع و حدود 66 هزار نفر جمعیت، قلمرو جغرافیایی این تحقیق است. تحقیق در سطح محلات شهری که 19 محلة تشکیل­دهندة این منطقه هستند، صورت گرفته است.

یافته­ها: 19 محلة مورد مطالعه به لحاظ تعداد و وزن خدمات در چهار دسته قابل گونه­بندی هستند. در گونة برتر، سه محلة ابوذر، مشیریه و مسعودیه قرار دارند که در دهه­های اخیر تکوین یافته و توسعه یافته­اند. در پایین­ترین رده، سه محلة مسگرآباد، شوش و مظاهری را شامل می­شود. محلة نخست یک محلة حاشیه­ای است و دو محلة دیگر جزء محلات بافت قدیم تهران هستند. 4 محله در گونة سطح بینابین نزدیک به محلات گونة برتر و 9 محله در دستة بینابینی نزدیک به ردة پایین قرار دارند. الگوی توزیع خدمات، جز در خصوص مراکز خدمات مذهبی که تصادفی است، حالت خوشه­ای دارد.

نتایج: شکل­گیری نیازهای خدماتی بیشتر و متنوع­تر در گذر زمان ایجاب می­نموده که  فضاهای بیشتری برای استقرار خدمات اختصاص یابد. از این رو  در محلات بافت قدیمی شهر که فضا  از گذشته همه اشغال­شده بوده است، در مقایسه با محلات جدید، نارسایی بیشتری در استقرار خدمات عمومی وجود دارد. حرکت در مسیر ایجاد الگوی متوازن در توزیع خدمات، مستلزم اجرای رویکرد نوین مشارکت عمومی در مدیریت شهری است.

کلیدواژه­ها: خدمات شهری، الگوی فضایی، عدالت فضایی،  تهران

 

مقدمه 

  خدمات عمومی شهری فعالیت­هایی هستند که منفعت عمومی داشته و در ابتکار عمل نهادهای عمومی قرار می­گیرند (Cho, 2013: 242). دریافت خدمات عمومی در مقیاس وسیع صورت می­گیرد و بر زندگی روزانه افراد تأثیر مستقیم دارد. مسئولیت این خدمات با مراجع خاص و متفاوت از هم می‌باشد؛ مثل خدمات آموزشی، فضای سبز، خدمات ورزشی، درمانی، فرهنگی و مذهبی. این خدمات همگی دارای عملکردهای فضایی هستند. پراکنش فضایی این خدمات، شعاع دسترسی، شبکه دسترسی، پیوند فضایی با دیگر خدمات و مقیاس نهادهای حمایت‌کننده و مانند آنها، از خصوصیات فضایی آنها محسوب می‌شود (Savas, 2018: 802). امروزه به دلیل افزایش جمعیت، گسترش روزافزون شهرنشینی و افزایش سطح پیچیدگی نیازهای بشری، ضروری است که توزیع امکانات شهری جهت بهره­مندی شهروندان از نیازهای اقتصادی، اجتماعی، زیست­محیطی و غیره،  به‌صورت عادلانه و هماهنگ صورت گیرد تا شرایط متناسب و متعادل برای زندگی سالم همه افراد جامعه فراهم شود. توسعة شهری، برقراری حالت توازن، تعادل و یکپارچگی در میان پراکنش جمعیت و توزیع خدمات و تسهیلات شهری در ابعاد مختلف توسعه است که هدف اصلی آن تأمین رفاه و آسایش و ارتقاء و بهبود سطح کمی و کیفی زندگی انسان است (احمدی، ایرانی هریس و دلالت، 1399: 192). در کشور ما، در دهه­هاي اخیر، یکی از مهم‌ترین پیامدهاي رشد شتابان شهرنشینی و توسعه فیزیکی شهرها، گسیختگی نظام توزیع مراکز خدماتی شهري بوده که زمینه‌ساز نابرابري فضایی در برخورداري شهروندان از خدمات شهري گردیده است. به همین­روی، شهرهاي ایران در حال حاضر با موجی از نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادي دست‌به‌گریبان هستند؛ نابرابری‌هایی که موجب شکل‌گیری دوگانگی‌های طبقاتی در اکثر شهرها شده است. الگوي توزیع تراکم مراکز خدمات شهري باعث ارزش متفاوت زمین در شهرها شده و به جدایی گزینی گروه‌های انسانی در شهرها دامن زده است (عابد، رحمانی و تاج، 1398: 72). شهرنشینی شتابان و مدیریت نابسامان فضا نه تنها سبب گسیختگی و نابرابری فضایی در توزیع خدمات شهری در سطح شهر شده بلکه در مقیاس خردتر، در داخل مناطق شهرداری 22 گانه نیز این رویه آشکار است. در این تحقیق به بررسی الگوی توزیع خدمات شهری در سطح منطقه یاد شده با هدف تبیین نابرابری فضایی در توزیع خدمات شهری پرداخته شده و یافته­های آن می­تواند دستمایه­ای برای برنامه­ریزی و مدیریت شهر تهران در جهت نیل به توازن در این خصوص فراهم آورد. چهارچوب تحقیق در راستای این پرسش است که: «استقرار مراکز خدمات عمومی و  الگوهای فضایی پراکنش  آنها در سطح محلات شهری در منطقه 15 شهر تهران چگونه است؟»

گذری اجمالی به پیشینة تحقیقات در این موضوع، نشانگر توجه محققان به موضوع نابرابری­های فضایی در مقیاس­های مختلف از سطح ملی گرفته تا سطح منطقه­ای و محلی است. اما در این میان، کمتر سطح خرد محلات شهری مورد توجه قرار گرفته است. وانگهی، به ندرت به الگویابی فضایی توزیع پدیده­ها در این سطح، پرداخته شده است. دو مقولة یاد شده، وجه ممیزة تحقیق اخیر هستند.

از میان تحقیقات خارج از ایران، نمونه­ای از تحقیقات را می­توان این­گونه مورد اشاره قرار داد که در سال 1997،  ارکیب¹ در پژوهش خود در مورد توزیع خدمات عمومی شهری در آنکارا، عدالت توزیعی را برای دستیابی به یک توزیع واقعاً عادلانه که به ویژگی‌های گروه‌های مختلف شهروندی حساس است، به جای عدالت سرزمینی (یعنی توزیع بر اساس جغرافیا) که نمی‌تواند شرایط استفاده مؤثر را برآورده کند، پیشنهاد می‌کند. کلوبنی² و همکاران (2021)، در پژوهش خود  با عنوان اندازه‌گیری دسترسی و برابری فضایی خدمات شهری تحت رقابت با استفاده از معیار فرصت‌های تجمعی، به این نتیجه دست‌یافتند که در نظر گرفتن رقابت، الگوهای فضایی دسترسی و برابری آن را تغییر می‌دهد. کورتس³ (2021)، در بررسی دسترسی فضایی به خدمات عمومی محلی در یک مکان نابرابردر سانتیاگو شیلی، با استفاده از رگرسیون‌های چندکی و شاخص‌های محلی دومتغیره، به این نتیجه دست‌یافت که جداسازی مسکونی اجتماعی ممکن است با دسترسی ناکافی به زیرساخت‌های محلی که فقیرترین جمعیت را در نظر می­گیرد، تقویت شود. ونگ⁴ و همکاران (2022)، در واکاوی الگوی فضایی سطح خدمات عمومی در منطقه پکن-تیانجین-هبی⁵، از روش آنتروپی استفاده کرده و به این نتیجه دست‌یافتند که سطح خدمات عمومی پایه در فضا با عدم تعادل فضایی در یک‌روند کلی شیب نزولی از شمال­شرق به جنوب­غرب، همراه است.  و بالاخره، وانگ و ژو⁶ (2022)، در ارزیابی فضایی دسترسی به امکانات خدمات عمومی در شانگهای چین، نشان دادند که تفاوت معنی‌داری بین انواع جامعه در یک ساختار دایره‌ای روشن در فضاهای شهری وجود دارد به­گونه­ای که دسترسی به تسهیلات از هسته به حاشیه  کاهش می­یابد و تراکم جمعیت، سطح درآمد و کوتاه‌ترین فاصله پیاده‌روی تا تأسیسات همبستگی منفی معنی‌داری را نشان می­دهند.

از خلال تحقیقات داخلی نیز  می­توان اشاره داشت که رستمی و شاعلی (1388)، در بررسی توزیع فضایی خدمات شهری در شهر کرمانشاه، 21 شاخص را به روش تاکسنومی ارزیابی کرده و دریافته­اند که نوعی شیب مرکز به حاشیه در این شهر از لحاظ دسترسی به خدمات وجود دارد.  فصیحی⁷ (2019)، در بررسی دسترس­پذیری بوستان­های شهری تهران، از داده­های اسنادی شیپ فایل کاربری اراضی شهر تهران و تکنیک بافرینگ در سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده کرده و نشان داد که شاخص‌های «نسبت سطح بوستان­ها » و «سرانه بوستان» برای شهر تهران کمتر از استانداردهای ایران است. همچنین نابرابری های زیاد در توزیع بوستان­ها، سبب دسترسی نابرابر ساکنان شهر به آنها شده است. در حالی که برخی از ساکنان در حوزة دسترس 11 بوستان زندگی می کنند، حدود 26 درصد از مساحت شهر و 67/18 درصد از جمعیت، در محدودة دسترسی هیچ بوستانی قرار ندارند. امانپور (1399)، در سنجش تفاوت میان رضایتمندی از کیفیت خدمات شهری و توزیع کاربری­های شهری در مناطق شهر اهواز به روش پیمایشی داده گردآوری کرده و با مدل پرامتی و آزمون تی تست و کروسکال والیس داده­ها را مورد تحلیل قرار داده­اند. آنها در این تحقیق نشان دادند که بین میزان رضایت از کیفیت خدمات شهری و توزیع فضایی کاربری­های شهری در سطح مناطق شهر اهواز تفاوت معناداری وجود دارد. فصیحی (1399) در تحلیل توزیع فضایی داروخانه­ها در منطقه 20 شهرداری تهران از داده­های اسنادی و شیوه­های خودهمبستگی فضایی در سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده کرده و نشان داد که رقم نزدیک­ترین فاصله همسایگی (77/0)، قرار گرفتن منحنی نتایج مشاهده شده در بالای منحنی نتایج مورد انتظار و نیز  رقم شاخص موران (99/0)، همه گواه توزیع خوشه­ای داروخانه­ها در منطقه هستند. موحد و همکاران (1401)، در تحلیل پایداری محلات شهری مراغه با تأکید بر عدالت فضایی - اجتماعی از روش‌های همبستگی پیرسون و رگرسیون جغرافیایی وزنی استفاده کرده و نشان دادند که بین توزیع فضایی سرانه‌های خدمات شهری و سرمایه اجتماعی ارتباط مستقیم و مثبتی وجود دارد. اسدی و کلاته میمری (1401)، در تحلیل توزیع فضایی خدمات شهری با محوریت عدالت اجتماعی و تأکید بر رضایت شهروندان در مشهد، با استفاده از مدل تحلیل شبکه  و  آمار فضایی نشان دادند که توزیع خدمات شهری در محدوده موردمطالعه از الگوی خوشه‌ای با تمرکز بالا برخوردار است.

در ادبیات مربوط، خدمت عبارت است فعالیت یا مجموعه‌ای از فعالیت­های کم‌وبیش نامشهود که معمولاً و نه لزوماً در تعاملات بین دریافت­کنندگان آن خدمت و عرضه­کنندگان، منابع مادّی یا کالاها  و یا سیستم­های ارائه‌دهنده صورت می­پذیرد و به‌عنوان راه‌حلی برای مشکلات دریافت­کننده  تلقی می­گردد. به‌عبارت‌دیگر، خدمات به هر فعالیت یا مزیتی اطلاق می‌شود که ازیک‌طرف به‌طرف دیگر ارائه می‌شود، معمولاً نامشهود است و متضمن مالکیت چیزی نیست. به گفتة دیگر، خدمات، پیامدهای نامشهود تلاش های انسانی است که می تواند برخی از نیازهای انسان را برآورده سازد (Ikhtiar Alam, 2022).

اما «خدمات عمومی»  به­طور دقیق تعریف نشده است (EIPA and Présidence luxembourgeoise, 2015) این اصطلاح معمولاً برای فعالیت‌های دولت در حوزه عمومی، مانند پلیس و بهداشت عمومی، فعالیت­هایی که به نفع عموم انجام می شود، مانند توزیع خدمات عمومی یا جمع آوری زباله و خدمات اجتماعی مانند مراقبت های پزشکی، مسکن، آموزش و مراقبت های اجتماعی به­کار می­رود (Spicker, 2019: 981). همچنین گفته­شده که خدمات عمومی مواردی چون تامین آب و برق، تلفن، خدمات پستی و حمل و نقل عمومی را دربر می­گیرد (Van de Walle, 2018: 263).

در کشور ما فعالیت خدماتی شهرداری‌ها به عنوان نهادهای عمومی غیردولتی، بر اساس قانون به چهار عرصه زیر تقسیم می‌شود که هر یک دربردارنده فعالیت­هایی است:

1- خدمات بهداشتی: شامل نظافت معابر و فضاهای شهری، جمع‌آوری زباله، اداره کشتارگاه‌ها، اداره آرامستان و غسالخانه و مبارزه با آلودگی‌های زیست‌محیطی

2- خدمات رفاهی و تفریحی: شامل اداره پارک‌ها و فضاهای سبز اداره فضاهای فرهنگی و تفریحی عمومی و نظارت بر فضاهای فرهنگی و تفریحی عمومی و نظارت بر فضاهای فرهنگی و تفریحی خصوصی مانند سینماها و سالن‌های نمایش

3- خدمات حمل‌ونقل و ایمنی: شامل آتش‌نشانی و خدمات و لایروبی مسیل‌ها

4- خدمات حمل‌ونقل عمومی و ترافیک شهری: ارائه خدمات ترافیکی و بهبود آن اداره و نظارت بر سامانه­های حمل‌ونقل عمومی و نیمه عمومی و سایر خدمات مرتبط (بشارت انزابی، 1396).

برخی محققان، خدمات عمومی را دروازه و موتور مسیر توسعه یک کشور می­دانند (Jackson, 2020). نیل به یک زندگی شایسته، مستلزم اطمینان از عرضة مطلوب خدمات عمومی در هر محدودة جغرافیایی است. بنابراین گذشته از وجود خدمات عمومی باکیفیت، سزاوار است که این خدمات به نحو متوازن توزیع شده و آحاد شهروندان دسترسی عادلانه­ای به آنها داشته باشند. جغرافیدانان شهری، موضوع توزیع خدمات عمومی را از چشم‌انداز عدالت اجتماعی بررسی می­کنند تا از این راه توزیع اجتماعی - فضایی وضع موجود را با مفهوم هنجار اخلاقی محاسبه نمایند (ملکشاهی و وکیلی، 1396: 149). در دهه­های اخیر، جغرافیدانان شهری، بحث­های عدالت اجتماعی تا تحلیل­های جدید بی­عدالتی شهری را مهم و بااهمیت به‌حساب می­آورند. با توجه و شناخت روزافزون جغرافیا و تأثیرات آن بر زندگی روزمره مردم، محیط فیزیکی به‌تدریج توسط محققان به‌عنوان تولیدکننده فرآیندهای اجتماعی و اقتصادی شناخته می‌شود (Steil & Delgado, 2019: 40). در این راستا، نظریة عدالت فضایی که توسط سوجا⁸ (2010) شرح داده‌شده، به عدالت، بعد فضایی می‌دهد و بر فضایی بودن عدالت اجتماعی تأکید می­نماید. خدمات عمومی دارای ویژگی‌های فضایی هستند. این خدمات در امکاناتی ارائه می‌شوند که ازنظر جغرافیایی در فضا توزیع‌شده‌اند. برآورده شدن نیازها و حق حیات را می‌توان از طریق توزیع خدمات عمومی و میزان عادلانه بودن توزیع سنجید (Smith, 2003: 975). تخصیص تسهیلات خدمات عمومی باید منعکس‌کنندة انصاف در فضا باشد، یعنی با نشان دادن عادلانه بودن توزیع خدمات عمومی در مکان­ها و گروه‌های مختلف، این منابع و امکانات محدود باید به حداکثر برسد تا افراد همه طبقات اجتماعی بتوانند از دسترسی برابر برخوردار شوند. افزایش کارایی خدمات عمومی به‌ویژه خدمات عمومی اولیه برای ساکنین، یکی از راه‌های اصلی تولید محیط شهری سالم و دستیابی به شرایط زندگی مناسب برای هر فرد است (Setianto & Gamal, 2021).

 

روش پژوهش         

  روش پژوهش توصیفی تحلیلی است و ماهیتی کاربردی دارد. شاخص­های ارزیابی و تحلیل به استناد مبانی نظری و پیشینة تحقیقات و با لحاظ مقتضیات مکانی و قابلیت دستیابی به داده، تعیین گردیدند. مبنای داده­ها و اطلاعات، شیپ­فایل­های دریافت­شده از شهرداری و شیپ­فایل کاربری اراضی شهر تهران بوده است. برخی داده­ها که آمارهای روز آن از جانب  دستگاه­های مسئول در اختیار قرار گرفت، با استفاده از اطلاعات دریافتی از مراجع مربوط، روزآمد شدند. در این زمینه، پراکندگی مدارس از مرجع اداره کل آموزش و پرورش شهر تهران؛ مراکز خدمات بهداشتی- درمانی از مرجع شبکه بهداشت و درمان شهر تهران؛ بوستان­ها و فضای سبز از مرجع سازمان بوستان­ها و فضای سبز شهرداری تهران؛ مکان­های ورزشی از جانب اداره کل ورزش و جوانان شهرستان تهران؛ مساجد و مراکز مذهبی از جانب مرکز رسیدگی به امور مساجد شهر تهران، پایانه­های حمل­ونقل از جانب سازمان پایانه­ها و پارک­سوارهای شهر تهران روزآمد شده و بقیه با مشاهدات میدانی به­روز گردیدند.

برای سطح­بندی محلات، از مدل ویکور استفاده شده است. به دلیل محدود بودن تعداد شاخص­ها، وزن­گذاری شاخص­ها به طور مستقیم با لحاظ میانگین رقم وزن منظور شدة 4 نفر خبره امور خدمات شهری در دامنة 10-1،  شامل دو نفر متخصص جغرافیا و برنامه­ریزی شهری عضو هیئت علمی دانشگاه، یک نفر کارشناس ارشد علوم اجتماعی و یک مدیر باسابقة شهرداری شاغل در معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه، لحاظ گردیده و وزن هر شاخص با محاسبه در رابطة (1) به­گونه­ای تعیین شد که مجموع رقم وزن تمام شاخص­ها برابر 1 گردد.

رابطه(1) برای تعیین وزن شاخص­ها

 

 

                                                                                           وزن شاخص مورد نظر به صورت نسبتی از 1 =

میانگین نمره وزنی منظور شده در دامنه 10-1 توسط خبرگان به شاخص مورد نظر  =

       مجموع ارقام میانگین­های نمرات وزنی شاخص­ها که در دامنه 10-1 توسط خبرگان تعیین شده =

 

روش ویکور⁹ یک تصمیم گیری چند معیاره برای حل یک مساله تصمیم گیری با معیارهای نامناسب و واحدهای اندازه گیری مختلف و متعارض است. برای اجرای مدل، در گام نخست، ماتریس تصمیم ویکور تشکیل گردید به این صورت که خدمات 9 گانة مورد بررسی درستون­ها و 19 محله از منطقه 15 شهرداری که سطح تحلیل را تشکیل می­دهند به­عنوان معیار، در ردیف­ها قرار داده شدند. در گام دوم، نرمال­سازی ارقام ماتریس انجام گردید به این صورت که هر درایه بر مجذور مجموع مربعات درایه­های هر ستون تقسیم شد. در گام سوم، ایده­آل­های مثبت و منفی مشخص گردیدند.  ایده آل مثبت برای معیارهای مثبت بزرگ­ترین مقدار ستون معیار و ایده­آل منفی کوچک­ترین درایه ستون معیارهستند. در گام چهارم، مقدار سودمند که بیانگر نسبت فاصله گزينه i ام از راه‌حل ايده‌آل مثبت (بهترين ترکيب يا شاخص مطلوبيت) و مقدار تأسف که بیانگر نسبت فاصله گزينه iام از راه‌حل ايده‌آل منفي( بدترين ترکيب يا شاخص نارضايتي) است، تعیین شدند و بالاخره مقدار ویکور محاسبه شده و براساس آن، محلات رتبه­بندی شدند. همچنین ارقام ویکور به عنوان یک لایة اطلاعاتی، مبنایی برای تهیه نقشه گونه­بندی محلات در سیستم­اطلاعات جغرافیایی قرار گرفتند.

برای دستیابی به الگوی پراکنش خدمات در منطقه، لایه­های اطلاعاتی موقعیت مراکز خدمات در سیستم اطلاعات جغرافیایی، مبنا قرار گرفته و از روش­های خودهمبستگی فضایی، شاخص موران¹⁰ محاسبه گردیده است. شاخص موران می­تواند بين مقادير 1- تا 1+ قرار گیرد. مقدار 1+ بيانگر الگوی کاملاً تک قطبی (خوشه­ای)، مقدار صفر بيانگر الگوی تجمع تصادفی يا چند قطبی و مقدار 1- بيانگر الگوی پراکنده می­باشد. هر چه اين ضريب مقدار بالاتری داشته باشد، بيانگر تجمع زياد و هر چه مقدار پايين تری داشته باشد بيانگر پراکندگی بیشتر است. 

 

قلمرو جغرافیایی پژوهش

  منطقه 15 به عنوان یکی از مناطق 22 گانة شهرداری تهران، محدودة جغرافیایی این پژوهش است. این منطقه با 8/27 کیلومتر مربع مساحت در محدودة شهری و 14/6 کیلومترمربع حریم، در جنوب­شرقی شهر تهران قرار گرفته و مطابق آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 (مرکز آمار ایران، 1395). 659468 نفر جمعیت داشته است. به­لحاظ اداری، این منطقه مشتمل بر 7 ناحیه و 19 محله است که این مطالعه تنها 6 ناحیة محدودة شهری منطقه 15 را دربردارد (شکل 1).

 

شکل 1. موقعیت منطقه 15 شهرداری در شهر تهران(منبع: ترسیم نگارندگان از روی شیپ­فایل­های مربوط)

یافته­ها و بحث 

سطح­بندی و گونه­بندی محلات 

برای سطح‌بندی محلات روش مدل تصمیم­گیری چندمعیاره ویکور اجرا گردیده است.  با توجه به آنچه در روش تحقیق آمد، ابتدا به استخراج تعداد هریک از خدمات در دسته­های کاربری اقدام شده (جدول 1) و سپس، برای هر کدام وزن تعیین گردید (جدول 1). با توجه به اطلاعات جدول 1، محلات طیب و ابوذر و سپس محلة اسلام­آباد- والفجر از بیشترین تعداد مطلق مراکز آموزشی برخوردار هستند و پس از این سه محله، محلات افسریة شمالی، کیانشهر شمالی و مشریه، تعداد برابری از واحدهای آموزشی را دارا هستند. کمترین تعداد مطلق، به محلة بروجردی، مسگرآباد و مظاهری تعلق دارد. از آنجا که قسمت عمدة توسعة منطقه، مربوط به سال­های اولیة پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده، در این سال­ها تملک و تصرف زمین برای مراکز آموزشی نه بر حسب مقررات طرح جامع بلکه به سیاست مدیران منطقه بستگی داشته است. چنانچه اهتمام برخی به تصرف و تخصیص زمین­هایی که مالک نیز داشته به مدرسه سبب شده در برخی محلات تعداد زیادی مدرسه بنا گردد در حالی که برخی دیگر اصولاً فاقد کاربری مدرسه و مرکز آموزشی باشند.

از نظر تعداد مطلق، مراکز خدمات بهداشتی درمانی، محلة افسریه شمالی با فاصله زیاد از محلات دیگر، رقم بالاتر را دارد. پس از آن محلات افسریة جنوبی، طیب و مشریه رقم بالاتر را به خود اختصاص داده­اند. مسگرآباد به عنوان یک محلة حاشیه­ای، کمترین تعداد مراکز خدمات درمانی را داراست و اتابک و بروجردی نیز پس از این محله، کمترین را دارا هستند.

کیانشهر جنوبی محله­ای با تعداد چشمگیر مراکز خدمات ورزشی نسبت به محلات دیگر، حالت برجسته­ای را در جدول 1 نمایان ساخته است. در این زمینه، اگر کیانشهر شمالی را نیز که البته تعداد مراکز ورزشی آن قابل مقایسه با محلة کیانشهر جنوبی نیست، استثنا کنیم، رقم دیگر محلات، زیاد از هم تفاوت ندارد.

مشیریه و اتابک هر کدام با 14 مرکز خدمات فرهنگی-تفریحی، بالاترین رقم را به خود اختصاص داده و پس از آن مسعودیه و ابوذر و سپس طیب و کیانشهر شمالی قرار دارند. تقریباً به­مانند شاخص­های دیگر، در این زمینه نیز مسگرآباد، بروجردی و اسلام­آباد-والفجر از بقیه عقب­تر هستند.

تعداد قطعات بوستانها و فضای سبز دو محلة کیانشهر شمالی و جنوبی قابل قیاس با محلات دیگر نیست. در مجموع، تفاوت میان ارقام در این شاخص بسیار جالب توجه است.

اتابک با 13 مسجد، بیشترین تعداد مراکز خدمات مذهبی و مسگر آباد و بروجردی، کمترین تعداد را دارا هستند.

در حالی که محلة مسگرآباد فاقد قطعات کاربری تجاری است، در محلة مسعودیه 1243 قطعه کاربری تجاری وجود دارد. این محله کانون فعالیت­های تجاری در منطقه بوده و مراکز تجاری بزرگ و کوچک آن حوزة جذب وسیعی حتی فراتر از منطقة 15 دارند.

افسریه از دیرباز دروازة خروجی شهر تهران به سمت شرق کشور بوده و از گذشته کانون فعالیت­های حمل­ونقل شهری قرار گرفته و واجد تعداد زیادی پایانه­های مسافری بوده است. به همین دلیل بیشترین تعداد مراکز خدمات حمل­و­نقل در محلات مجاور آن (ابوذر، مسعودیه، مشیریه)  استقرار دارند. و بالاخره در تجهیزات و تاسیسات دو محلة ابوذر و مسعودیه با فاصله زیاد از محلات دیگر، در صدر قرار داشته و مسگرآباد فاقد این گونه خدمات است.

 

جدول 1. دسته­بندی خدمات و تعداد  واحد خدماتی  در هریک 

محله	آموزشی	فرهنگی –  تفریحی	ورزشی	حمل‌ونقل	بهداشتی  و  درمانی	تأسیسات  و  زیرساخت	تجاری	پارک و  فضای سبز		مذهبی
مسعوديه	10	12	2	35	8	32	1243		41	11
اسلام‌آباد - والفجر	14	5	1	28	4	15	695		89	4
بروجردي	0	4	2	10	3	3	3		2	2
مظاهري	3	8	0	6	4	11	564		1	8
اتابك	12	14	1	20	3	21	910		9	13
مطهري	12	9	4	13	4	25	512		34	8
مينابي	7	8	2	6	6	11	804		2	7
شوش	5	6	1	5	5	10	418		1	5
افسريه شمالي	13	9	2	19	15	23	328		13	7
وليعصر- بي سيم	4	6	2	11	5	9	512		2	4
افسريه جنوبي	9	7	3	13	12	16	197		26	4
رضويه	4	6	2	9	4	16	279		4	4
هاشم‌آباد	7	9	3	15	7	18	524		9	7
مسگر آباد	0	1	0	3	1	0	0		0	1
کیان‌شهر شمالي	13	11	8	18	4	22	334		189	8
كيان شهرجنوبي	8	6	18	15	7	19	272		235	5
طيب	16	11	3	7	11	21	649		5	9
ابوذر	16	12	6	57	9	34	399		78	9
مشيريه	13	14	5	51	11	24	316		33	11
جمع	167	168	68	341	123	330	8959		773	127
وزن  خدمات	0451/0	0708/0	0213/0	3273/0	0303/0	2221/0	1573/0		1096/0	0162/0
راهنما	کمتر									بیشتر

منبع: شهرداری منطقه 15 تهران و روزآمدسازی با مشاهدات میدانی نگارندگان

پس از طی مراحل اجرایی مدل ویکور به شرحی که در روش تحقیق آمد، سطح­بندی محلات بر اساس خدمات به شرح جدول 2 آشکار گردید. با توجه به اطلاعات جدول 2 و شکل 2، ابوذر ، مشیریه و مسعودیه به عنوان سه محلة مرکزی از منطقه در صدر قرار می­گیرند. این سه محله از جمله محله­های نوظهور تهران در نیم قرن اخیر هستند. وجود اراضی خالی وسیع و دست­اندازی دستگاه­های مسئول بر این زمین­ها سبب وفور نسبی بیشتر مراکز خدمات عمومی در آنها در مقایسه با محلات دیگر منطقه 15 شده است. مسگر آباد، شوش و مظاهری با وضعیت­های متفاوت در یک دسته قرار داشته و در ردیف محلات با کمترین سطح خدمات قرار دارند. مسگرآباد محله­ای حاشیه­ای در خروجی جاده تهران به سمت شرق است که از گسترش یک هستة قدیمی خرد به شکل غیررسمی رشد کرده و ایجاد شده است. این محله بیشتر کانون فعالیت­های کارگاهی و انباری است. این در حالی است که شوش و مظاهری جزء قدیمی­ترین محلات هستة اولیة شهر تهران هستند. تجاری بودن محلات و ارزش بالای زمین در آنها بیشتر مسببی بر فقر مراکز خدمات عمومی در این محلات شده است. دو گونه محلات دیکر در حالت بینابینی از دو دستة، پیش­گفته قرار می­گیرند. اسلام­آباد- والفجر، اتابک، کیان­شهر شمالی و افسریه شمالی، در یک گونه، نزدیک تر به گونة محلات برتر و بقیه محلات یعنی مینایی، رضویه، ولیعصر-­بی­سیم، طیب، افسریه جنوبی، هاشم­آباد، مطهری، کیانشهر جنوبی و افسریه شمالی در گونةبینابینی نزدیک به دستة محلات با پایین­ترین سطح خدمات قرار می­گیرند

 

جدول 2. رتبه­بندی محلات بر اساس  شاخص ویکور 

محله

ابوذر

مشیریه

مسعودیه

اسلام­آباد - والفجر

اتابک

کیانشهر شمالی

افسریه شمالی

کیانشهر جنوبی

مطهری

هاشم  آباد

شاخص ویکور

1

896/0

890/0

635/0

547/0

516/0

488/0

442/0

397/0

390/0

رتبه

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

محله

افسریه جنوبی

طیب

ولیعصر - بی­سیم

رضویه

مینایی

مظاهری

بروجردی

شوش

مسگر آباد

شاخص ویکور

325/0

301/0

256/0

230/0

216/0

186/0

153/0

148/0

0

رتبه

11

12

13

14

15

16

17

18

19

 

منبع: محاسبات نگارندگان

 

شکل 2. نقشه گونه­بندی محلات بر حسب شاخص ویکور(منبع: محاسبات نگارندگان)

الگوی پراکنش خدمات  

شکل 3، توزیع مکانی نقاط و پهنه­های خدمات عمومی و جدول 3، نتایج اجرای مدل موران در تعیین الگوی توزیع مراکز خدماتی را نشان می­دهند. بر اساس آنجه به­دست آمده، جز مراکز مذهبی که الگوی توزیعی تصادفی را نشان می­دهند، توزیع 8 دستة دیگر خدمات در منطقه به­صورت خوشه­ای است.

در مورد خدمات بوستان و فضای سبز، میانگین فاصله مشاهده شده 08025/64  و میانگین فاصله مورد انتظار 356738/114 به­دست آمده است. بنابراین  شاخص نسبت نزدیک­ترین همسایگی ، 560354/0 است که نشان می‌دهد که ویژگی‌های کاربری پارک‌ها و فضای سبز به طور قابل‌توجهی بیشتر از آنچه که به طور تصادفی انتظار می‌رود، خوشه‌ای هستند. امتیاز z اندازه‌گیری می‌کند که فاصله میانگین مشاهده‌شده چند انحراف استاندارد از میانگین فاصله مورد انتظار فاصله دارد. رقم z-score  حاصل شده، قویاً بیان می­دارد که میانگین فاصله مشاهده شده به طور قابل‌توجهی کمتر از چیزی است که به طور تصادفی انتظار می‌رود. مقدار p  که برابر 0 است گواه آن است که شواهد قوی برای نتیجه­گیری اینکه ویژگی­های کاربری‌های پارک و فضای سبز به طور تصادفی توزیع نشده­اند، وجود دارد. 

برای خدمات تجاری، میانگین فاصله مشاهده شده 394961/15، میانگین فاصله مورد انتظار 984841/35 و شاخص نزدیک­ترین همسایگی 427818/ که دلالت بر الگوی  توزیع  بسیار خوشه‌ای دارد. همچنین رقم z-score دلالت قوی بر این دارد که میانگین فاصله مشاهده شده به طور قابل‌توجهی کمتر از چیزی است که به طور تصادفی انتظار می‌رود. مقدار p  نیز که برابر 0 است گواه آن است که شواهد قوی برای نتیجه­گیری اینکه ویژگی­های کاربری‌های پارک و فضای سبز به طور تصادفی توزیع نشده­اند، وجود دارد.

نتایج فوق با اندکی تفاوت در برخی رقم­ها،  برای شاخص­های دیگر نیز آشکار است. تنها نتایج برای خدمات مذهبی مقداری تفاوت را نشان می­دهد. در این زمینه، میانگین فاصله مشاهده شده 999143/268 و میانگین فاصله مورد انتظار 137649/282 است. این مقادیر که شاخص نزدیک­ترین همسایکی را رقم 953432/0 به­دست می­دهد، می­رسانند که فاصله واقعی بین کانون­های خدمات مذهبی کمتر از چیزی است که به طور تصادفی انتظار می‌رود. به عبارت دیگر، ویژگی‌های توزیع خدمات مذهبی، خوشه‌بندی‌تر از آن چیزی است که تصادفی انتظار می‌رود. رقم z-score برابر 003963/1- حاصل شده که نشان می‌دهد فاصله میانگین مشاهده‌شده چند انحراف استاندارد از میانگین فاصله مورد انتظار فاصله دارد و کمی کمتر از چیزی است که به طور تصادفی انتظار می‌رود. در نهایت، p-value بیانگر احتمال مشاهده امتیاز z به‌صورت افراطی یا شدیدتر از آن چیزی است که محاسبه شده است. بنابر این، با این که الگوی فضایی خدمات مذهبی،  تصادفی است امّا مقدار p که برابر 315396/0 است، نسبتاً بالاست. این نشان می‌دهد که شواهد کافی برای رد فرضیه صفر و نتیجه‌گیری اینکه کاربری مذهبی  به طور تصادفی توزیع نشده‌اند وجود ندارد. در نتیجه، تجزیه‌وتحلیل گواه این است که ویژگی‌های کابری مذهبی در منطقه موردمطالعه تا حدودی خوشه‌بندی شده‌اند، اما نه به طور قابل‌توجهی.

 

 

 

شکل 3. نقشة توزیع مکانی مراکز خدمات (منبع: نگارندگان)

 

جدول 2. نوع الگوی پراکنش فضایی شاخص­های خدمات عمومی شهری

آماره       کاربری	نسبت نزدیک­ترین همسایگی	P-Value	Z- value	الگوی پراکنش
بوستان و فضای سبز	560354/0	000/0	069995/24-	خوشه­ای
تجاری	427818/0	000/0	011074/103-	خوشه­ای
تجهیزات و تأسیسات شهری	925165/0	008/0	620327/2-	خوشه­ای
بهداشتی و درمانی	571704/0	000/0	124012/9-	خوشه­ای
حمل‌ونقل	418668/0	000/0	536794/20-	خوشه­ای
آموزشی	534223/0	000/0	480568/11-	خوشه­ای
ورزشی	676634/0	000/0	025715/5-	خوشه­ای
فرهنگی و تفریحی	838352/0	000/0	899415/3-	خوشه­ای
مذهبی	953432/0	315/0	003963/1-	تصادفی

نتیجه­گیری     

آنچه از این تحقیق آشکار گردید این است که در شهرهای بزرگ و از جمله در تهران، در محلات هستة مرکزی شهرها که در آنها کالبد و فضا بیشتر بر اساس نیازهای زمان تکوین محله شکل گرفته­اند، تخصیص فضا به کاربری­های خدمات عمومی جز در زمینه­های تجاری، در مقایسه با محلات جدید نارسایی­ها و ضعف­های زیادتری را نشان می­دهد. در حقیقت بافت­های قدیم این محلات مولود زمان خود هستند و در راستای نیازهای خدماتی زمان تشکیل، تکوین و توسعه یافته­اند. کاربری­های خدماتی در گذر زمان بر حسب نیازهای تازه­ای که به­وجود آمده گسترده­تر و متنوع­تر شده­اند و این ایجاب می­نموده که فضای بیشتری از محلات به این خدمات اختصاص یابد. اما از آنجا که مدرنیسم که رویکرد غالب شهرسازی دهه­های اخیر بوده، فضا را به فراخور سود و منفعت حاصل از سرمایه شکل می­دهد و خدمات عمومی اغلب از خصیصة عام­المنفعه بودن و غیرانتفاعی بودن برخوردار هستند و کمتر از آنها نفع مادّی شخصی متصور است، بدین روی اهتمام درخوری بر گسترش بخش خدمات عمومی در محلات قدیمی صورت نگرفته است. در مقابل، شکل­گیری محلات جدید جز در چند سالة نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی که مدیریت شهری افسارگسیخته بوده، اصولاً بر مبنای طرح جامع و اعمال کنترل مدیریت شهری بر کاربری زمین صورت گرفته و چه بسا نیازهای خدماتی محلات قدیمی نیز که در آنها فضاها عملاً همه پر بوده و تجاری بودن فضا، قابلیت تملک و کسب زمین از جانب متولیان امور شهری را اگر نگوییم لاینحل دست کم بسیار دشوار نموده را به سمت این محلات نوپدید سوق داده است. مطابق این روال، توزیع خدمات نیز در بخش بزرگی از فضاها، اغلب از حیطة کنترل و مدیریت متولیان خارج بوده و مکان­گزینی خدمات بیشتر متوجه جاهایی شده است که امکان دستیابی به زمین فراهم بوده است. به همین سبب، توزیع فضایی خدمات در محلات الگوی متوازنی را نشان نمی­دهد بر اساس آنچه در این تحقیق آشکار گردید جز در مورد کاربری مذهبی، همه الگوی خوشه­ای به خود گرفته­اند. غیرخوشه­ای بودن الگوی توزیع خدمات مذهبی در منطقه مورد مطالعه به­مانند آنچه در اغلب شهرهای ایران مشهود بوده و تحقیقات مختلف نیز آن را تصدیق نموده­اند، برخاسته از عمق اعتقادات مذهبی مردم بوده که در گذر زمان آحاد اجتماع، در بنا و عمران مساجد در محلات به فراخور تمکن مالی خود مشارکت ورزیده­اند تا باقیات و صالحات بر جا بگذارند.

الگوهای نوین مدیریت شهری بر مشارکت آحاد شهروندان استوار است. در خصوص خدمات شهری نیز رویة مطلوب برای رفع کاستی­ها و حرکت به مسیر مطلوب، بهره­گیری از اهرم مشارکت عمومی است. در دنیای مادی امروز، مشارکت جز با ایجاد انگیزه­های مشهود، عملی نخواهد گردید. مشارکت عمومی در خدمات شهری وقتی بر مسیر استوار و متداوم قرار می­گیرد که نفعی از آن بر مشارکت­کنندگان، مترتب گردد. به همین روی شایسته است، انگیزه­های مشارکت برای توسعة خدمات فراهم گردد و از ظرفیت سرمایه­های بخش خصوصی با بسترسازی نهادی لازم برای به مشارکت کشاندن آنان در توسعة خدمات بهره گرفته شود.

تقدیر و تشکر

این مقاله مستخرج از .............................. رشته جغرافیا و برنامه­ریزی شهری بوده که در دانشگاه ................... از آن­ دفاع شده است.

منابع

- احمدی، سید عباس؛ ایرانی هریس، صیاد و دلالت، مراد. (1399). تحلیل و بررسی خدمات عمومی شهر اهر با تأکید بر عدالت فضایی. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، پیاپی 37، 187 -210.

- اسدی، احمد و کلاته میمری، رقیه. (1401). تحلیلی بر توزیع فضایی خدمات شهری با محوریت عدالت اجتماعی و تأکید بر رضایت شهروندان (موردمطالعه: منطقه 11 مشهد)، فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی ، پیاپی 64، 163 -179.

- امانپور، سعید. (1399). سنجش تفاوت میان رضایتمندی ازکیفیت خدمات شهری وتوزیع کاربری­های شهری در مناطق شهر اهواز. مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 15(3)، 693-708. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_672816.html

- بشارت انزابی، اسلام. (1397). بررسی سطح‌بندی محله‌های منطقه 5 کلانشهر تهران بر اساس میزان برخورداری از توزیع خدمات شهری با رویکرد عدالت اجتماعی. پایان‌نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد گرایش مدیریت شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحدصفادشت.

- شهرداری منطقه 15 تهران-درگاه اینترنتی. (1402). معرفی منطقه. دریافت 18/1/1402 از: https://region15.tehran.ir

- عبدی، علی؛ رحمانی، بیژن و تاج، شهره. (1398). تحلیل نابرابری‌های فضایی توزیع خدمات شهری از منظر عدالت فضایی، مطالعه موردی: شهرستان قرچک. فصلنامه جغرافیایی فضای گردشگری، 33(9)، 69-88.

- فصیحی،حبیب­اله. (1399). تحلیل توزیع فضایی داروخانه­ها در منطقه 20 تهران. مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 15(3)، 891-904. http://jshsp.iaurasht.ac.ir/article_672816.htm

- مرکز آمار ایران (1395) نتایج نهایی سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395 شهر تهران.

- مسلمی، رستم و شاعلی جعفر. (1388). تحلیل توزیع فضایی خدمات شهری در شهر کرمانشاه. مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 4(9)، 27-51.

- ملکشاهی، غلامرضا و وکیلی، صاحبه. (1396). بررسی توزیع خدمات عمومی براساس عدالت اجتماعی (مورد شناسی:شهرسقز). جغرافیا وآمایش شهری-منطقه­ای، شماره 25، 147-170.

- موحد، علی؛ آهار، حسن؛ منوچهری میاندوآب، ایوب؛ قیصری، حدیثه و بزرگ زاده، عبدالباسط. (1401)، تحلیل پایداری محلات شهری با تأکید بر عدالت فضایی - اجتماعی نمونه موردی: شهر مراغه. فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، پیاپی 65، 345 -365.

- Cho, Chun Man. (2013). Study on effects of resident-perceived neighborhood boundaries on public services: Accessibility & its relation to utilization: Using Geographic Information System focusing on the case of public parks in Austin. Texas A &M University, Texas.

- Cortés, Y. (2021). Spatial accessibility to local public services in an unequal place: An analysis from patterns of residential segregation in the Metropolitan Area of Santiago, Chile. Sustainability, 442 (13), 442. https://doi.org/10.3390/su13020442

- EIPA and Présidence luxembourgeoise. (2015).

- Erkip, P. (1997). The distribution of urban public services: the case of parks and recreational services in Ankara. Cities, 14(6), 353-361.

- European Institute of Public Administration (EIPA) and Présidence luxembourgeoise
du Conseil de L'Union européenne. (2005). A new space for public
administrations and services of general interest in an enlarged union. Study intended for the Ministers Responsible for Public Administration of the Member States of the European Union. Maastricht:
EIPA.

- Fasihi, Habibollah. (2019). Urban parks and their accessibility in Tehran, Iran. Environmental Justice, 12(6). DOI: 10.1089/env.2019.0014

- Ikhtiar Alam, S.M. (2022). Definition and unique characteristics of services. Retrived 4/2/2023 from Reserchegate: https://www.researchgate.net/publication/360755160

- Jackson, Emerson Abraham. (2020). Importance of the public service in
achieving the UN SDGs. MPRA Paper No. 101806. Available at https://mpra.ub.uni-muenchen.de/101806.

- Kelobonye, K., Zhou, H., Mc Carney, G., Xia, j., & Mc Carneyc, G. (2021). Assessing the potential of an effective density-based measure against accessibility models for evaluation and prioritization of activity centers. Applied Geography, 128 (3), DOI:10.1016/j.apgeog.2021.102390

- Savas, E.S. (2018). On equity in providing public services. Management Science, 24(8), 800– 808.

- Smith, D. (2003). Geography and Social Justice. Blakwell, Oxford, UK & Combrige, USA.

- Spicker, Paul. (2019). The nature of a public service. International Journal of Public Administration, 32(11), 970-991.

- Steil, J.P. & Delgado, L.H.J.C. (2019). Limits of diversity: Jane Jacobs. The Just city, and Anti-subordination. No 91, 39–48.

- Setianto, M.A.S. & Gamal, A. (2021). Spatial justice in the distribution of public services. The 3rd International Conference on Smart City Innovation 5-6 August 2020, Bali, Indonesia.

- Van de Walle, S. (2018). ‘What services are public? What aspects of performance are to be ranked? The case of “services of general interest”’. International Public Management Journal, 11(3), 256-274

- Wang, L., Rong, X., & Mu, L. (2022). The spatial pattern and dynamic evolution of basic public service level in Beijing-Tianjin-Hebei region from the perspective of COVID-19. Engineering, Construction and Architectural Management, 13(4). https://doi.org/10.1108/ECAM-10-2021-0929.

- Wang, J., Zhou, J. (2022). Spatial evaluation of the accessibility of public service facilities in Shanghai: A community differentiation perspective. PLOS ONE, 17(5): e0268862. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0268862.

 

 

---

[1] . Erkip

[2] . Kelobonye

[3] .Cortés

[4]  .Wang

[5]  . Beijing-Tianjin-Hebei

[6]  . Wang and Zhou

[7]  .Fasihi

[8]  . Soja

[9]  . Multi-Criteria Optimization and Compromise Solution

[10]  .Moran