پهنه بندی و ارزیابی شاخص های کالبدی تاب آوری شهری (شهر ملایر- استان همدان)
محورهای موضوعی : مطالعات برنامه ریزی شهری و منطقه ای
حسین شیرمحمدی
1
,
مجید شمس
2
,
عباس ملک حسینی
3
1 - مهندس مشاور
2 - دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ملایر، ملایر، ایران
3 - ریاست دانشگاه آزاد واحد ملایر - عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد واحد ملایر
کلید واژه: شاخص, ملایر, فازی, تاب آوری, کالبدی,
چکیده مقاله :
مقدمه : آسیب پذیری کالبدی، اجتماعی، اقتصادی ، زیرساختی و نهادی در شهرها ضرورت توجه به مدیریت و برنامه ریزی شهری را افزایش داده است. مفهوم تاب آوری جهت شناخت و ارائه راه کار بر اساس این نیاز طی ده های اخیر مطرح گردیده است. واژه تاب آوری در علوم مختلف تعاریف گوناگون دارد. بیشتر صاحبنظران در مطالعات تاب آوری مولفه های کالبدی، اجتماعی ، اقتصادی ، زیرساختی ، محیطی و نهادی مورد سنجش قرار می دهند.هدف پژوهش: شناخت ، پهنه بندی و رتبه بندی شاخص های کالبدی تاب آوری در شهر ملایرروش شناسی تحقیق : این پژوهش از نظر هدف تحقیق کاربردی، از لحاظ ماهیت توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری داده ها نیز به صورت اسنادی و میدانی است. روش تحلیل داده ها تبدیل اطلاعات آماری به نقشه با استفاده از قابلیتهای نرم افزار ( GIS) و با استفاده از منطق فازی بوده است. همچنین جهت رتبه بندی شاخص ها از روش نرمال سازی آماری بهره گرفته شده است.قلمرو پژوهش: شهر ملایر بعنوان دومین شهر استان همدان با 170237 نفر جمعیت ، 1422 بلوک مسکونی با مساحت 40/824 هکتار قلمرو تحقیق بوده است.نتیجه گیری: نتایج و تلفیق لایه های مختلف نشان دادکه در شهر ملایر از نظر شاخص های کالبدی از کل جمعیت 36/53 درصد در پهنه با تاب آوری متوسط ،83/27 درصد در پهنه با تاب آوری کم و 81/18 درصد در پهنه با تاب اوری زیاد توزیع شده اند. علاوه بر این با توجه به نمرات استاندارد شده شاخص های نفوذ پذیری ، استحکام واحدهای مسکونی و تراکم خانوار در واحد مسکونی با بالاترین نمره دارای رتبه بالا ، شاخص بستر طبیعی زمین با تاکید بر سیلاب های شهری در تاب آوری متوسط و شاخص های ریزدانگی ، تراکم واحد مسکونی در هکتار و تراکم نفر در هکتار دارای پایین ترین رتبه تاب آوری و در نتیجه تاب آوری کم قرار گرفتند.
Introduction: Physical, social, economic, infrastructural and institutional vulnerability in cities has increased the need to pay attention to urban planning and management. The concept of resilience has been proposed in recent decades to recognize and provide work solutions based on this need. The word resilience has different definitions in different sciences. Most experts measure physical, social, economic, infrastructural, environmental and institutional components in resilience studies.The purpose of the research: recognition, zoning and ranking of the physical indicators of resilience in the city of MalairResearch methodology: In terms of the purpose of applied research, this research is descriptive-analytical in nature and the method of data collection is documentary and field. The method of data analysis was to convert statistical information into a map using software capabilities (GIS) and using fuzzy logic. Also, the statistical normalization method has been used to rank the indicators.Scope of research: Malayer city as the second city of Hamedan province with a population of 170,237 people, 1422 residential blocks with an area of 824.40 hectares was the scope of the research.Conclusion: The results and integration of different layers showed that in the city of Malair, in terms of physical indicators, 53.36% of the total population is in the area with medium resilience, 27.83% in the area with low resilience and 18.81% in the area They are distributed with great resilience. In addition, according to the standardized scores of permeability indices, the strength of residential units and the density of households in the residential unit with the highest score with a high rating, the index of the natural bed of the land with an emphasis on urban floods in medium resilience and the indicators of smallness, density The residential unit per hectare and the density of people per hectare have the lowest ranking of resilience and as a result, resilience is low.
_||_
پهنه بندی و ارزیابی شاخص های کالبدی تاب آوری شهری
(شهر ملایر- استان همدان)
چکیده:
مقدمه : آسیب پذیری کالبدی، اجتماعی، اقتصادی ، زیرساختی و نهادی در شهرها ضرورت توجه به مدیریت و برنامه ریزی شهری را افزایش داده است. مفهوم تاب آوری جهت شناخت و ارائه راه کار بر اساس این نیاز طی ده های اخیر مطرح گردیده است. واژه تاب آوری در علوم مختلف تعاریف گوناگون دارد. بیشتر صاحبنظران در مطالعات تاب آوری مولفه های کالبدی، اجتماعی ، اقتصادی ، زیرساختی ، محیطی و نهادی مورد سنجش قرار می دهند.
هدف پژوهش: شناخت ، پهنه بندی و رتبه بندی شاخص های کالبدی تاب آوری در شهر ملایر
روش شناسی تحقیق : این پژوهش از نظر هدف تحقیق کاربردی، از لحاظ ماهیت توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری داده ها نیز به صورت اسنادی و میدانی است. روش تحلیل داده ها تبدیل اطلاعات آماری به نقشه با استفاده از قابلیتهای نرم افزار ( GIS) و با استفاده از منطق فازی بوده است. همچنین جهت رتبه بندی شاخص ها از روش نرمال سازی آماری بهره گرفته شده است.
قلمرو پژوهش: شهر ملایر بعنوان دومین شهر استان همدان با 170237 نفر جمعیت ، 1422 بلوک مسکونی با مساحت 40/824 هکتار قلمرو تحقیق بوده است.
نتیجه گیری: نتایج و تلفیق لایه های مختلف نشان دادکه در شهر ملایر از نظر شاخص های کالبدی از کل جمعیت 36/53 درصد در پهنه با تاب آوری متوسط ،83/27 درصد در پهنه با تاب آوری کم و 81/18 درصد در پهنه با تاب اوری زیاد توزیع شده اند. علاوه بر این با توجه به نمرات استاندارد شده شاخص های نفوذ پذیری ، استحکام واحدهای مسکونی و تراکم خانوار در واحد مسکونی با بالاترین نمره دارای رتبه بالا ، شاخص بستر طبیعی زمین با تاکید بر سیلاب های شهری در تاب آوری متوسط و شاخص های ریزدانگی ، تراکم واحد مسکونی در هکتار و تراکم نفر در هکتار دارای پایین ترین رتبه تاب آوری و در نتیجه تاب آوری کم قرار گرفتند.
واژهگان کلیدی: تاب آوری، کالبدی، ملایر، شاخص، فازی
1- مقدمه:
در حال حاضر بيش از نيمي از جمعيت جهان در حال حاضر در مناطق شهري زندگي مي كنند و پيش بيني مي شود تا سال 2050 بيش از 70 درصد جمعيت جان در شهرا سكني گزينند و اين باعث شده ايمن تر نمودن شهرها به يك چالش دراز مدت اما دست يافتني تبديل شود. شهرها قوه محركه رشد ملي هستند و در نظام هاي و ظرفيت هاي حكومتي خود پويا هستند. در طول تاريخ، حوادث و رخداد هاي طبيعي زندگي شهري را مختل كرده اند . تغيير شديد آب و هوا، زلزله، و موارد اضطراري ناشي از خطرپذيري ساخته انسان به طور فزاينده اي بر مردم فشار مي آورند و توسعه شهرها را دستخوش تهديد مي كنند. در اين بین ، تاب آوري و كاهش خطرپذيري مي تواند بخشي از برنامه ريزي شهري و استراتژي هاي دستيابي به توسعه پايدار باشد.
شناخت چهارچوب تاب آوري شهري به شناخت پيچيدگي هاي شهري كمك كرده و عوامل متعددي را كه در آن دخيل هستند را در اختيار برنامه ريزان شهري قرار داده تا كنترل و اداره بهتري بر شهرها در زمانهاي شوك و تنش داشته باشند. لازمه ساخت شهرهاي تاب آور ، ترويج مشاركت گروه هاي مختلف فعالان محلي)ذينفعان (و شبكه هاي اجتماعي )سازمانهاي مردم نهاد و غيردولتي و NGO ها و مقامات ملي در فرآيند تصميم گيري و اجرا ، است كه در نتيجه اين مشاركت عواقب و پيامدهاي ناشي از تنش ها و شوك را به حداقل ممكن رسانده و در سايه آن به توسعه پايدارشهري دست يافت.( Chelleri Lorenzo -2012 ) مفهوم تاب آوری برخواسته از سیستم های اکولوژیکی یا زیست محیطی است (Abunnasr, 2013). تاب آوری در سال 1973 توسط هالینگ که از وی بعنوان پدر تاب آوری یاد می شود بعنوان یک اصطلاح توصیفی در اکولوژی معرفی گردید.واژه تاب آوری اغلب به مفهوم بازگشت به گذشته بکار می رود که از ریشه resilio گرفته شده است. به مرور زمان این مفهوم وارد علوم دیگر شده است(جمالی.1397) .با وجود تحقیقات فراوان در مورد تاب آوری، هنوز هیچ تعریف واحد و پذیرفته شده جهانی برای آن وجود ندارد. به همین ترتیب تاب آوری یک مفهوم هنجاری است که ارائه آن به صورت کمی آسان نیست با این حال، اجماع گسترده ای در جامعه پژوهشی وجود دارد که شهر به عنوان یک موجودیت پویا نه تنها یک سیستم اکولوژیکی بلکه یک سیستم اجتماعی نیز هست یک شهر به عنوان یک سیستم اجتماعی-اکولوژیکی پویا، در حال گذراندن یک فرآیند دائمی از تغییر و سازگاری است. این نشان می دهد که تاب آوری در مناطق شهری باید به عنوان یک فرآیند تطبیقی در نظر گرفته شود. با این حال بسیاری از رشته ای علمی و صاحب نظران آنها سعی کرده اند تعاریفی از تاب اوری ارائه نمایند. جدول شماره (1) خلاصه ای از تعاریف مختلف موجود تاب آوری را ارائه می دهد.هرچند تعاریف ارائه شده برای تاب آوری شهری متفاوت است، دیدگاه ها نشان می دهد که حدود نیمی از تعاریف در زمینه تهدید مطرح شده به عنوان مثال. از شرایط اقلیمی، سیل، زلزله و از سوی دیگر، برخی از تعاریف با زمینه پایداری شهری، پرداخته و همچنین منطق تغییر و تحول سیستم ها به منظور بهبود ظرفیت های ارائه خدمات مناسب ارائه شده اند. موضوع تاب آوري گستره وسيعي از سيستمهاي شهري و جوامع انساني را شامل مي شود. تاب آوری کالبدی به بررسی شاخص های کالبدی و فیزیکی شهرها می پردازد و میزان مقاومت آنها را برابر تنش های محیطی و انسانی اندازه گیری می کند.
رویکردهای تاب آوری
با توجه به مفهوم کلی تاب آوری و تعریف های آن و روشهایی که برای درک سیستمهای دینامیک، تعامل بین افراد و محیط، چگونگی سازگاری و انطباق و جوامع با مخاطرات و سوانح طبیعی و تبین ابعاد اجتماعی جوامع ایجاد می کند ، رویکردهای مفهومی تاب آوری را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
1- تاب آوری در مفهوم پایداری ٢ - تاب آوری در مفهوم باز یابی 3 - تاب آوری در مفهوم گذار(جدول شماره 2 )
بر اساس جدول شماره(2) و سه رویکرد اصلی نظریاتی نیز در هر حوزه ارائه شده است که به آنها پرداخته می شود:
مخاطرات بعنوان فرصت: این مفهوم برگرفته از اندیشه های فولکه، تاب آوری را توانایی بهره گیری از اختلالات بعنوان یک فرصت مناسب جهت اجرای امورجدید,ابداعات و توسعه می داند. این مفهوم از تاب آوری براین نکته تاکید دارد که به جای اینکه سیستم پس از بروز اختلالات وارده به سیستم به وضعیت متعادل قبلی بازگردد، دامنه ای از حالات پایدار برای سیستم و اجزای آن متصور می گردد
جدول شماره (1) تعریف تاب آوری در حوزه های مختلف تحقیقاتی
نویسنده | تعاریف تاب آوری شهری | حوزه(های) علمی |
Campanella | تاب آوری شهری توانایی یک شهر برای بازیابی است | علوم اجتماعی |
Coaffee, & | تاب آوری شهری به تغییرات(ساختاری، معماری، برنامه ریزی فضایی) اشاره داشته و به مدیریت و اقدامات حاکمیتی با هدف جلوگیری یا کاهش آسیب پذیری کالبدی و اجتماعی مناطق شهری، برای حفاظت زندگی، دارایی و فعالیت اقتصادی شهر می پردازد | کسب و کار مدیریت و حسابداری، روانشناسی |
Ernstson | تاب آوری توانایی یک سیستم اجتماعی-اکولوژیکی برای مجموعه معینی از خدمات اکوسیستمی در مواجهه با عدم اطمینان و تغییر برای یک جامعه است | محیط زیست |
Wardekker et | سیستم ارتجاعی سیستمی است که می تواند اختلالات را تحمل کند با استفاده از ویژگی ها یا اقداماتی که آن را محدود می کند اثرات، کاهش یا خنثی کردن آسیب ها و اختلالات، و به سیستم اجازه پاسخگویی، بازیابی و سازگاری می دهد به سرعت به چنین اختلالاتی | محیط زست |
Tyeler&Moech 2012)) | در مورد سازگاری شهری با اقلیم، ، شاغلین را تشویق می کند تا نوآوری را در نظر بگیرند و برای کمک به بهبودی از تنش‌ها و شوک‌ها تغییر دهید ممکن است قابل پیش بینی باشد یا نباشد | علوم زمین و علوم اجتماعی |
Wamsler et al. | شهر تاب آورشهری مقاوم در برابر بلایا است که می تواند با موفقیت از اقدامات بوسیله: (الف) کاهش یا اجتناب از و خطرات آتی؛ (ب) کاهش حساسیت فعلی و آینده به مقاومت در برابر خطرات؛ (ج) ایجاد مکانیسم و عملکرد ساختارهای واکنش به بلایا؛ و (د) ایجاد عملکرد مکانیسم ها و ساختارهای بازیابی بلایا آماده کند | علوم محیطی – علوم اجتماعی |
Wu, & Wu | تاب آوری شهری توانایی یک شهر برای تداوم با وجود اختلال در آن وبدون تغییرات کیفی در ساختار و عملکرد آن است | کشاورزی محیطی علوم پایه؛ اجتماعی |
Mcpheahson et al 2015 | تاب آوری به مجموعه ای از اکوسیستم های شهری اشاره دارد که مزایای معیشت و رفاه شهری را فراهم می کند | علوم محیطی |
Mehmood | تاب آوری شهری به توانایی یک سیستم شهری اشاره کرده و تمام شبکه های اجتماعی-اکولوژیکی و اجتماعی-تکنیکی خود را به حفظ یا بازگشت سریع به عملکردهای مورد نظر در صورت اختلال و سازگاری با تغییر و به سرعت تبدیل سیستم هایی است که ظرفیت جریان تطبیقی را محدود می کنند . | کشاورزی و علوم بیولوژیکی |
Spaans, & | تاب آوری توانایی افراد جوامع ،موسسات، شرکت ها و سیستم های موجود در شهر برای بقا و سازگاری بدون توجه به نوع استرس مزمن و شوک های حادی که در معرض آن هستند. | علوم مهندسی |
Klein RJT, Nicholls RJ, Thomalla FT.2003. Resilience to natural hazards
جدول شماره (2) رویکردهای مفهومی تاب آوری
پایداری | این رویکرد از مطالعات اکلوژیکی که تاب آوری را توانایی بازگشت به حالت قبل تعریف می کند،بسط یافته و تاب آوری را به صورت مقدار اختلالی که یک سیستم قبل از اینکه به حالت دیگری منتقل شود می تواند تحمل یا جذب کند، تعریف می کند |
بازیابی | این رویکرد در باره توانایی جامعه برای بازگشت به گذشته از تغییر یا عامل فشار و برگشت به حالت اولیه آن است و معیاری است که با زمان صرف شده یک جامعع برای بازیابی از تغییر اندازه گیری می شود. |
گذار | بیشتر در ارتباط با تاب آوری اجتماعی و ظرفیت جامعه برای واکنش به تغییر است. به جای بازگشت به حالت قبل می تواند به معنای تغییر به حالت جدید باشد که در محیط موجود پایدار تر باشد. این رویکرد بیشتر در ارتباط با سازگاری و انطباق جوامع با حوادث است. |
ارزیابی مؤلفه های تاب آوری شهری در مفهوم و رویکرد گذار مطالعه موردی: منطقه یک شهر همدان.یاسر حاتمی و .جغرافیا و توسعه بهار99-شماره58
تاب آوری به مثابه فرآیند: این رویکرد برگرفته از اندیشه های مایونگاه در سال 2006 است و در آن تاب آوری ، توانایی سیستم بدوم تغییر در خصوصیات ساختاری آن است. بر اساس این رویکرد خصیصه یک سیستم تاب آور در برابر بحران های طبیعی می تواند شامل تمرکز بر روی بازیابی شرایط در مقابله با شوک های وارده، تطابق موثر با اختلالات وارد شده به سیستم و تلاش جهت کاهش خطر با تکیه بر فرهنگ و دانش محلی باشد.
رویکرد آمادگی و کارکرد: این نگرش بر پایه اندیشه های فاستر در سال 2009 استوار است. و در مناطق کلان شهری مورد توجه قرار می گیرد و شامل دو نوع از تاب آوری می شود تاب آوری آمادگی که شامل ارزیابی و آمادگی است و دوم تاب آوری کارکردی که پاسخگویی و بازیابی را مشتمل می گردد.
نجات و بازیابی: این ادراک از تاب آوری اساسا بر پایه مطالعات موسسه Rockefeller Foundation در خصوص تغییرات آب و هوایی شکل گرفته است. و به معنی ظرفیت پاسخگویی به اثرات آن است
نگرش خود سازمان دهنده: این ادراک از تاب آوری برپایه اندیشه های استرم در سال 2009 مطرح شده و به توانایی کابران و بهره وران سیستم در خود سازمادهی و ساماندهی مجدد سیستم در مدیریت پایدار منابع استوار است. به منظور رخداد و خودسازماندهی در محدوده سرزمینی بایستی سطحی از منابع در منطقه وجود داشته باشد تا بتواند محرکی برای خود سازمادهی به منظور مدیریت بهتر باشد
ثبات خود سازماندهی و آموزش دهنده: این رویکرد از تاب آوری از سوی گروهی از دانشمندان حوزه تاب آوری نظیر کارپنتر ارائه گردیده و بطور گسترده این گروه تاب آوری را بعنوان میزان تغییراتی که سیستم می تواند تحمل کند و همچنان بر روی ساختار و کارکرد خود توانایی داشته باشد و قابلیت سیستم در خود سازماندهی و آموزش و تطبیق پذیری می دانند.
همگرایی: این رویکرد از تاب آوری به سمت تطابق با شرایط آب و هوایی و براساس مطالعات نلسون در سال 2007 گرایش دارد. سازش با تغییرات آب و هوایی اصولا بر پایه نقش بازیگران و ذیربطان موضوع با تاکبد بر نهادهای اجتماعی به منظور پاسخگویی به شرایط خاص آب و هوایی استوار است.
پنج سرمایه: این مفهوم از تاب آوری اجتماعات برگرفته از نگرش توسعه پایدار بوده و بر اساس پنج محور اصلی سرمایه های اقتصادی، انسانی، کالبدی، اجتماعی و طبیعی می باشد.هر کدام از این پنج عنصر حیاتی پاسخگوی برخی از شرایط تاب آوری سیستم است.(جمالی1397. 13-22)
مولفه ها و شاخص های تاب آوری
شاخص های سنجش تاب آوری مکانی-فضایی شهری، مستقیماً مربوط به ابعاد فیزیکی و زیست محیطی سیستم شهری بوده و در ارتباط با مؤلفه های اصلی سازمان فضایی شهر قرار می گیرند. سازمان فضایی شهر تبلور بعد مکانی- فضایی شهری است که به روابط مختلف و متقابل تمامی نیروها و عوامل موجود در شهر بستگی دارد. این عوامل می تواند دربرگیرنده نیروی بازار، فعالیتها، زیرساخت های شهری و خدمات گوناگون باشد که همواره ارتباطی پیچیده و متقابل داشته اند )صادقی.1397)
بررسی منابع و تحقیقات مختلف نشان می دهد که صاحبنظران و محقیقن داخلی و خارجی مولفه ها و شاخص های مختلفی را جهت سنجش و ارزیابی تاب آوری سنجش معرفی نموده اند. از جمله فریبا قرایی و همکارن تاب آوری اجتماعی ، تاب آوری اقتصادی، تاب آوری زیست محیطی/زیرساختی، تاب آوری سازمانی و نهادی رامطرح و برای هر مولفه شاخص های را نیز پیشنهاد داده اند.(قرایی،1396 )همچنین به عقیده رُز تاب آوری را می بایست مشتمل بر سه دسته عوامل کالبدی، اجتماعی و زیست محیطی دانست( علیزاده،1397).در جدول شماره(3) مولفه های اصلی، و زیر مولفه های تاب آوری آمده است.در تازه ترین رویکردها با توجه به اهمیت بعد سیاسی در تاب آوری برخی از محققین نیز به بعد سیاسی در تاب آوری اشاره داشته اند از جمله Jorge Gomes معتقدند که ابعاد سیاسی که تا کنون نادیده گرفته شده در سنجش تاب آوری بسیار مهم است . و باید در تمام تلاش های تاب آوری و سازگاری، برنامه ریزان باید این بعد را به طور همزمان در نظر بگیرند عدم انجام این کار می تواند به معنای تلف شدن منابع و زمان بدون دستیابی به نتایج لازم باشد ).all2019& ( Jorge Gomes شناخت شاخص هاو معیارهای تاب آوری برای هر سکونتگاه انسانی اعم از شهری و روستایی با توجه به عوامل مکانی لازم و ضروری است. تاب آوری دارای ابعاد متعدد کالبدی ، اجتماعی ، اقتصادی، نهادی، معیشتی ، فضایی و ... است. ( Lu & Stead& 2013) یکی از ارکان مهم تاب آوری در سیستم های شهری مفهوم ابعاد کالبدی تاب آوری است که به طور سیستماتیک عناصر و ساختار کالبدی را مورد تحلیل قرار می دهد. (نصیری هند خاله1397.) در این پژوهش نیز به ابعاد کالبدی آن توجه شده است بنابراین مهمترین هدف پژوش حاضر دست يابي به مهمترين شاخص هاي تاب آوري کالبدی شهرملاير و تعیین مناطق شهر از نظر میزان تاب آوری معیارهای کالبدی است به عبارت دیگر پژوهش به دنبال پاسخ به چگونگی استفاده از معیارهای کالبدی جهت سنجش میزان تاب آوری شهری است
جدول شماره (3) موفه های اصلی تاب آوری وصاحبنظران ان
ابعاد اصلی | معیارها | نویسنده |
محیطی/کالبدی
| زیرساخت های فیزیکی، زیرساختی، کاربری اراضی و طراحی سازه | Campanella (2006), Muller (2007), Wamsler (2008), Shaw, & Team (2009), Hamilton (2009), Wardekker et al. (2010 (2012), Guo (2012), Collier et al. (2013Jabareen (2013), Sharifi, & Yamagata (2014), Tyler et al. (2016), Rafael et al. (2017), Spaans, & Waterhout |
طبیعی0 زیست محیطی | اکوسیستم ها | Alberti et al. (2003), Nelson et al. (2007), Wallace, & Wallace (2008), Ernstson (2008a), Shaw, & Team (2009), Wardekker et al. (2010), Ernstson et al. (2010Navarrete (2011), Monteiro et al. (2012 (2012), Allan et al. (2013), Jabareen et al. (2014), Sharifi, & Yamagata Galderisi (2015Suárez et al. (2016), Rafael et al. (2017) |
اقتصادی | توسعه اقتصادی، جامعه و اقتصاد | Pickett et al. (2004), Stanvliet, & Parnell (2006), Muller (2007), Shaw, & Team (2009), Pierce et al. (2011Brugmann (2012), Collier et al. (2013), Jabareen (2013),Sharifi,&Yamagata (2014Peyroux (2015), Toubin et al. (2015), Suárez et al Klein (2017) |
سازمانی/ نهادی | حکمروایی، خدمات دولتی، منابع ساحلی مدیریت، هشدار و تخلیه، اورژانس واکنش، بازیابی فاجعه | Godschalk (2003), Pickett et al. (2004(Gleeson (2008 (Lamond, & Proverbs (2009(Gaillard (2010), Hordijk, & Baud (2011), Pierce et al. (2011), Agudelo-Vera et al. (2012), Guo (2012), Henstra (2012), Brown et al. (2012), Campos, & Zapata (2012), Tyler, & Moench |
اجتماعی | سرمایه انسانی، سبک ، جامعه و اقتصاد، سرمایه اجتماعی، اجتماعی، فرهنگی جمعیت و جمعیت شناسی زیست محیطی، دانش ریسک | Coaffee, and O’Hare (2008), Ernstson Hamilton (2009), Bogunovich (2009), Gaillard (2010), Ahern (2011), Pierce et al. (2011), Agudelo-Vera et al. (2012), Guo (2012 Collier et al. (2013), Desouza, & Flanery (2013Jabareen (2013Lu, & Stead (2013), Friend et al. (2014Gyasi et al. (2014, Jarvie et al. (2015), McPhearson et al. (2015Toubin et al. (2016DharKlein et al. (2017), |
Ostadtaghizadeh et al., 2015; Patel, & Nosal.2016
جدول شماره (4) شاخص های سنجش تاب آوری کالبدی
شاخص های تاب آوری کالبدی | محقق |
فضاهای باز، تناسب کاربریها، زمین (بستر)، مقاومت ساختمان، دسترسی ، تراکم | علی لنگر نشین، عباس ارغان، زینب کرکه آبادی(1398) |
خطوط لوله، جادهها و زیرساختهای حیاتی، شبکه های حمل ونقل، ظرفیت پناه گاه، نوع مسکن، نوع ساخت وساز، ارتفاع ساختمانها، ترا کم محیطی، فضاهای سبز، دسترسیها و ویژگیهای جغرافیایی. | مسعود ژاله و فرزین چاره جو(1400) |
کیفیت ابنیه، دسترسی، مقاومت | تقیلو،مفرح بناب،مجنونی،آفتاب(1398) |
مصالح ساختمانی، کیفیت ابنیه، قدمت مسکن، نمای ساختمان، تعداد طبقات ،امکانات رفاهی،تراکم ساختمانی | رسول حیدری،یونس غلامی زهرا سلیمی(1398) |
ماخذ: یافته های پژوهش
روش پژوهش
پژوهش حاضر که به لحاظ نوع هدف، توسعه ای و کاربردی است به روش توصیفی ، تحلیلی به بررسی نسبت شاخص های کالبدی در تاب آوری شهر ملایر پرداخته است.لذا در بخش توصیف از اطلاعات نتایج آماری سال 1395 و برداشت میدانی استفاده و به منظور تجزیه و تحلیل نهایی از نرم افزار GIS بهره گرفته شده است. از آنجا که این نرم افزار قابلیت مناسبی جهت تحلیل مکانی دارد، پس از تشکیل هفت لایه توصیفی ( Shapefile) این لایه ها تبدیل به لایه های ( Raster) شده و از طریق ابزاهای رویهم اندازی لایه ها( Overlay )، شهر از نظر تاب آوری طبقه بندی شده است. همچنین از طریق نرمالایزکردن خروجی های بدست آمده لایه ها اواویت بندی شده اند.
معرفی محدوده مورد مطالعه
ملایریکی از شهرستانهای جنوبی استان همدان با مرکزیت شهرملایر است که در فاصله ۴۱۸ کیلومتری تهران ۸۵ کیلومتری همدان با مساحتی در حدود 3210 کیلومتر مربع در مجاورت استانهای لرستان و مرکزی قراردارد. (نقشه شماره 1 ) شهر ملایر بعنوان دومین شهر بزرگ استان همدان از نظر جمعیت به‌شمار می‌آیدکه در سال 1395 جمعیت آن برابر با 170237 نفر بوده است. فاصله کمتر از ۱۵۰ کیلومتر با سه مرکز استان( همدان، اراک، خرم آباد ) و قرارگیری بر سر راه‌های مواصلاتی اصلی، همچنین گستردگی صنعت مبلمان و منبت و معرفی بعنوان شهر جهانی انگور در توسعه شهر ملایر مؤثر بوده‌اند.
شرايط هموار دشت ملاير، زمينه ساز توسعه فيزيكي اين شهر را در ادوار گذشته فراهم آورده است. چنانچه ذكر گرديد اين شهر بعنوان دومين شهر بزرگ استان همدان غالب خدمات يك شهر متوسط را دارا است. و بعنوان مركز ناحيه جنوبي استان همدان كه شامل شهرستانهاي نهاوند و تويسركان نيز مي شود در طرح هاي فرا دست معرفي شده است.
جمعيت شهر ملاير در اولين سرشماري عمومي نفوس و مسكن در سال 1335 معادل 21105 نفر بوده است اين جمعيت با نرخ رشد 03/3 درصد به 28434 نفر در سال 1345 رسيد. نرخ رشد جمعيت شهر ملاير در مقطع 1355 - 1345 شتاب بيشتري گرفته و به 18/5 درصد رسيد. اين نرخ رشد، جمعيت 47117 نفر را براي سال 1355 ثبت کرده است. جمعيت شهر ملاير در سال 1365 به بيش از 2 برابر افزايش يافته و 103640 نفر شد. در طي دوره ي 1365 - 1355 بيشترين نرخ رشد شهر ملاير با 2/8 درصد اتفاق افتاد كه اين امر ناشي از جنگ تحميلي و تبعات آن بود. بعد از جنگ با بهبود شرايط فرهنگي و اجتماعي كشور و سياست هاي كنترل جمعيت نرخ رشد جمعيت كاهش يافته و در سالهاي 1375 - 1365 به37/3درصد رسيد. در سالهاي 1385 - 1375 روند كاهش نرخ جمعيت به دلايلي كه اشاره شد ادامه داشته و نرخ رشد در اين مقطع ده ساله به 77/درصد رسيده است. بر اساس آخرين نتايج سرشماري كشور در سال 1395 جمعيت شهر ملاير به 170237 رسيده است.
یافته های تحقیق
در این مقاله از بین ابعاد مختلف تاب آوری ، بعد کالبدی و شاخص های آن مورد سنجش قرار گرفته است. در سال های اخیر رشد بی رویه جمعیت و خسارت های فراوان ناشی از مخاطره های طبیعی و انسانی به کالبد و محیط شهرها موجب شده است تا تاب آوری به اهداف مهم شهرها تبدیل شود. تاب آوری کالبدی ،یکی از ابعاد تأثیرگذار در میزان تاب آوری جوامع است که از طریق آن می توان وضعیت جوامع را از نظر ویژگیهای فیزیکی وجغرافیایی تاثیر گذار قبل ،حین و بعد از وقوع تنش ها و آسیب ها و بحران ها ارزیابی نمود .جهت بررسی شاخص های تاب آوری کالبدی شهرملایر، معیارظرفیتهای کالبدی به شرح جدول شماره (5) مورد مطاله قرار گرفته است.
در مطالعه شاخص های تاب آوری با توجه به دامنه تغییرات در سه رده تاب آوری بالا،(بالاتر از میانگین و یا معادل و بلاتر از استانداردهای ارائه شده ) تاب آوری متوسط ( میانگین متوسط و یا معادل استاندارهای ارائه شده ) و تاب آوری کم (پایین تر از میانگین و یا کمتر از استانداردهای ارائه شده ) مورد سنجش قرار گرفته اند
جدول شماره 5: شاخص های تاب آوری کالبدی مورد سنجش در شهر ملایر
ردیف | عنوان شاخص | ماخذ |
1 | درصد استحکام واحدهای مسکونی | مرکز آمار ایران1395 |
2 | درصد ریزدانگی واحدهای مسکونی | مرکز آمار ایران1395 |
3 | درصد نفوذ پذیری بلوک های شهری(بر اساس عرض معبر) | مرکز آمار ایران1395 |
4 | تراکم واحد مسکونی در هکتار | مرکز آمار ایران1395 |
5 | تراکم خانوار در مسکن | مرکز آمار ایران1395 |
6 | تراکم نفر در هکتار | مرکز آمار ایران1395 |
7 | موقعیت بستر طبیعی شهر(سیلاب شهری) | نقشه – برداشت میدانی |
1- تاب آوری حاصل از معیار ظرفیت های کالبدی( استحکام واحد مسکونی )
نوع مصالح و اسکلت به کاررفته در ساختمانها در میزان مقاومت آن ها بسیار مؤثر است. مطابق تقسیم بندی مرکز آمار واحدهای مسکونی برحسب نوع اسکلت به دو دسته کلی اسکلت فلزی و بتن آرمه تقسیم شده و مصالح به کاررفته در بناها نیز عبارت اند از: آجر و آهن یا سنگ و آهن، تمام چوب، خشت، خشت و گل، خشت و چوب، تمام آجر یا سنگ و آجر، بلوک سیمانى، آجر و چوب یا سنگ و چوب که هرکدام دارای مقاومتهای متفاوتی می باشند. این تفاوت مقاومت، تأثیر مهمی در تاب آوری ساختمان ها در مقابل تخریب و فرسودگی و به ویژه در برابر زلزله دارد. در این معیار شاخص درصد واحدهای مسکونی با اسکلت فلزی و بتون آرمه در هر بلوک شهری به عنوان شاخص مؤثر در تاب آوری در نظر گرفته شداست.بر اساس نتایج سرشماری سال 1395 از کل بلوک های مسکونی شهر ملایر 22 درصد بین 34-64 درصد دارای اسکلت فلزی و بتون آرمه بوده اند ( تاب آوری متوسط ). همچنین نتایج این مطالعه نشان می دهد از کل جمعیت شهر ملایر 5/47 درصد جمعیت شهر نیز در پهنه با تاب آوری زیاد ، 08/26 درصد در پهنه با تاب آوری متوسط و 17/28 درصد در پهنه با تاب آوری کم ساکن بوده اند.(نقشه شماره 2 ) بدین ترتیب این شاخص از نظر تاب آوری زیاد ارزیابی می شود.
جدول شماره: (6) ارزیابی تاب آوری شاخص استحکام واحد مسکونی در شهر ملایر1395
شرح | تعداد بلوک شهری با جمعیت ساکن | مساحت بلوک های مسکونی (هکتار) | درجه تاب آوری | ||||
جمعیت تحت پوشش | درصد جمعیت | تعداد بلوک | درصد بلوک | مساحت | درصد
| ||
کمتر از 34 درصد با اسکلت فلزی و بتن | 48470 | 47/28 | 412 | 28/97 | 10/232 | 17/28 | کم |
34 -64 درصد با اسکلت فلزی و بتن | 40843 | 99/23 | 322 | 22/64 | 90/214 | 80/26 | متوسط |
بیش از 64 درصد با اسکلت فلزی و بتن | 80924 | 54/47 | 688 | 48/38 | 377 | 75/45 | زیاد |
جمع/ میانگین | 170237 | 100 | 1422 | 100 | 40/824 | 100 | زیاد |
ماخذ: نگارنده
2- تاب آوری حاصل از معیار ظرفیت های کالبدی( ریزدانگی )
ریزدانگی واحدهای مسکونی در هر بلوک شهری نیز شاخص دیگری است جهت ارزیابی تاب آوری کالبدی شهری، واحدهای ریز دانه ضمن افزایش تراکم در شهرها مشکلاتی را نیز از نظر زیرساختی برای مناطق شهری فراهم می آورند. بر اساس نتایج سرشماری سال 1395 در شهر ملایر 65 درصد واحدهای مسکونی دارای مساحت کمتر از 100 مترمربع ، 5/20 درصد دارای مساحت 100تا 150 متر مربع ، 7/8 درصد مساحت 100 تا 150 متر مربع و 7/13 درصد نیز با مساحت بیشتر از 300 متر مربع بوده اند در این پژوهش مساحت واحدهای مسکونی کمتر از 150 متر مربع بعنوان واحدهای مسکونی ریز دانه مورد بررسی قرار گرفته است.( برخی منابع مساحت کمتر از 200 متر مربع ریز دانه معرفی شده اند1 ). این شاخص با میزان تاب آوری رابطه معکوس دارد یعنی با افزایش درصد ریزدانگی از میزان تاب آوری کاسته می شود. بر اساس آن از کل جمعیت شهر ملایر08/53 درصد در پهنه با تاب اوری کم ، ( مساحتی کمتر از 150 متر مربع ساکن بوده اند) همچنین نتایج مطالعه نشان می دهد از کل مساحت بلوک های مسکونی شهر ملایر43/13 درصد با درجه تاب آوری زیاد (کمتر از 34 درصد واحد مساحت کمتر از 150 متر مربع ) ، 53/43درصد با درجه تاب اوی متوسط (64- 34 درصد واحد مسکونی با مساحت کمتر از 150 متر مربع) و 46.22 درصد با درجه تاب آوری کم (بیشتر از 64 درصد واحد مسکونی با مساحت کمتر از 150 متر مربع) قرار داشته اند. علاوه بر این تنها4/9 درصد جمعیت شهر نیز در پهنه با تاب آوری زیاد ساکن کمتر از 34 درصد واحد مساحت کمتر از 150 متر مربع) بوده اند.بدین ترتیب شاخص ریزدانگی واحدهای مسکونی از نظر تاب آوری کم ارزیابی می شود. (جدول شماره 7)
شرح | تعداد بلوک شهری با جمعیت ساکن | مساحت (هکتار) | درجه تاب آوری | ||||
جمعیت تحت پوشش | درصد جمعیت تحت پوشش | تعداد بلوک | درصد بلوک | مساحت | درصد
| ||
کمتر از 34 درصد از 150 مترمربع کمتر | 16008 | 40/19 | 191 | 43/13 | 66/84 | 27/10 | زیاد |
34 -64 درصد از 150 متر مربع کمتر | 62664 | 80/36 | 462 | 49/32 | 72/358 | 51/43 | متوسط |
بیش از 64 درصد از 150 مترمربع کمتر | 91565 | 08/53 | 769 | 08/54 | 02/382 | 22/46 | کم |
جمع/ میانگین | 170237 | 100 | 1422 | 100 | 40/824 | 100 | کم |
جدول شماره: (7) ارزیابی تاب آوری شاخص درصد ریزدانگی واحدهای مسکونی در شهر ملایر1395
واحدهای مسکونی کمتر از 150 متر مربع
ماخذ: نگارنده
3-تاب آوری حاصل از معیار ظرفیت های کالبدی( نفوذ پذیری )
نفوذ پذیری از معیارهای ارزیابی کیفیت بافت های شهری در تصمیم گیریها است. در شناسایی بافت های آسیب پذیر ، قابلیت های بافت شهری برای افزایش تراکم جمعیت، کارائی بافت شهری در مواجه با سوانح و دسترسی به خدمات اضطراری، نفوذ پذیری یکی از معیارهای مهم ارزیابی است. در این بررسی ها نفوذ پذیری واقعیتی عینی تلقی می شود و به عنوان معیاری کمی و قابل اندازه گیری خارج از قضاوت کیفی تصمیم گیران نقش می یابد.( امین زاده گوهرریزی.1391)
در مقاله حاضر بلوک های شهری به لحاظ دسترسی عرض معابر به سه گروه (کمتر از 6 متر) 6تا 14 متر و بیشتر از 14 متر تقسیم شده اند. در این تقسیم بندی هرچه عرض معبر بیشتر می شود، تاب آوری نیز بیشتر خواهد شد. میانگین عرض معابر شهر ملایر 9/12 متر بدست آمده است.دسترسی بلوک های مسکونی شهر ملایر از طریق عرض معابر 6-14 متر معادل 73/71 است.(تاب آوری متوسط ) همچنین نتایج مطالعه نشان می دهد نفوذ پذیری کل مساحت بلوک های مسکونی شهر ملایر86/76 درصد با درجه تاب آوری متوسط بوده است (دسترسی با عرض 14- 6 متر ) 87/17درصد مساحت بلوک های شهری از طریق عرض معابر بیشتر از 14 متر با درجه تاب اوی زیاد انجام شده است.. علاوه بر این 8/39درصد جمعیت شهر نیز در پهنه با تاب آوری زیاد،48 درصد در پهنه متوسط و 10/12درصد در پهنه با درجه تاب آوری کم ساکن بوده اند. بدین ترتیب ارزیابی کلی این شاخص از نظر تاب آوری زیاد ارزیابی می شود.(جدول شماره 8)
جدول شماره(8) ارزیابی تاب آوری شاخص درصد نفوذ پذیری واحدهای مسکونی در شهر ملایر1395بر اساس دسترسی عرض معبر
شرح | تعداد بلوک شهری با جمعیت ساکن | مساحت (هکتار) | درجه تاب آوری | ||||
جمعیت تحت پوشش | درصد جمعیت تحت پوشش | تعداد بلوک | درصد بلوک | مساحت | درصد
| ||
عرض کمتراز 6 متر | 20605 | 10/12 | 105 | 38/7 | 43.30 | 27/5 | کم |
عرض 6- 14 متر | 81844 | 07/48 | 1020 | 73/71 | 632.10 | 86/76 | متوسط |
عرض بیش از14 متر | 67788 | 83/39 | 297 | 89/20 | 147.00 | 87/17 | زیاد |
جمع/ میانگین | 170237 | 100 | 1422 | 100 | 40/824 | 100 | زیاد |
ماخذ: نگارنده
4-تاب آوری حاصل از معیار ظرفیت های کالبدی( تراکم واحد مسکونی در هکتار )
از جمله مهم ترین معیارهای سنجش کیفیت شهری بررسی انواع تراکم ها است. در این بین تراکم واحد مسکونی ( تراکم واحد مسکونی در هکتار) شاخص است. که می توان از آن در ارزیابی تاب آوری شهری هم استفاده نمود. در مناطق شهری هر چقدر تراکم پهنه مسکونی نسبت به سایر فضاها از جمله معابر، فضای سبز، و سایر کاربریها متعادل تر باشد، میزان تاب آوری مناسب تر است بر این اساس رابطه تراکم ساختمانی با میزان تاب آوری معکوس است. شکل گیری نگاه صرفا اقتصادی به تراکم مسکونی، رواج پدیده تراکم فروشی، اعمال سلیقه و دیدگاه های غیر علمی در تعیین آن و عدم تناسب تراکم ساختمانی پیشنهادی با ویژگی های سکونتی را می توان از دلایل اصلی کاهش کیفیت سکونت در فضاهای شهری ایران دانست به علاوه اثرات منفی این پدیده در کلیه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی جامعه شهری تبلور یافته و هویت شهرها را دستخوش تغییر قرار داده است. بر اساس نتایج سرشماری سال 1395 در شهر ملایر تراکم واحد مسکونی در هکتار معادل8/98 واحد مسکونی در هکتار بوده است. در این پژوهش تراکم واحد مسکونی در هکتار به سه گروه تقسیم شده است (کمتر از 60 واحد در هکتار) با تاب اوری زیاد ، گروه دوم (تراکم واحد مسکونی بین 60 تا 120 واحد مسکونی در هکتار ) با تاب آوری متوسط و گروه سوم (تراکم بیشتر از 120 واحد مسکونی در هکتار ) با تاب آوری کم
همچنین بر اساس نتایج بدست آمده بیشترین بلوک های شهری با 55 درصد با تراکم واحد مسکونی 60 تا 120 هکتار (تاب آوری متوسط ) قرار داشته اند. همچنین نتایج مطالعه نشان می دهد که مساحت اراضی تراکم واحد کمتر از 60 هکتار معادل 64/53 درصد ، (تاب آوری بالا) تراکم 60-120 واحد در هکتار تنها 8/1 (تاب آوری پایین ) قرار داشته اند. علاوه بر این،72/60 درصد جمعیت کل شهر در پهنه متوسط و تنها 5 درصد در پهنه با درجه تاب آوری زیاد ساکن بوده اند. بدین ترتیب شاخص تراکم واحد مسکونی در هکتار شهر ملایر از نظر تاب آوری متوسط ارزیابی می شود. (جدول شماره 9)
جدول شماره(9) ارزیابی تاب آوری شاخص تراکم واحدهای مسکونی در هکتار شهر ملایر
شرح | تعداد بلوک شهری با جمعیت ساکن | مساحت (هکتار) | درجه تاب آوری | ||||
جمعیت تحت پوشش | درصد جمعیت تحت پوشش | تعداد بلوک | درصد بلوک | مساحت | درصد
| ||
کمتر از 60 واحد مسکونی در هکتار | 51634 | 30/33 | 464 | 63/32 | 22/444 | 64/53 | کم |
60-12 واحد مسکونی در هکتار | 103363 | 60/72 | 787 | 34/55 | 20/367 | 54/44 | متوسط |
بیشتر از 120 واحد مسکونی در هکتار | 8518 | 5 | 171 | 03/12 | 94/14 | 81/1 | زیاد |
جمع/ میانگین | 170237 | 100 | 1422 | 100 | 40/824 | 100 | متوسط |
ماخذ: نگارنده
5- تاب آوری حاصل از معیار ظرفیت های کالبدی( تراکم نفر در هکتار )
توزیع جمعیت با شاخص تراکم جمعیت که به معنی جمعیت در واحد سطح است سنجیده می شود. تراکم بالای جمعیت به دنبال خود تراکم ساختمانی بالا و کمبود فضاهای باز و کافی در زمان ازدحام، مختل شدن شرایط فرار و پناهگیری و امدادرسانی را در پی خواهد داشت. تراکم خالص نفر در هکتار شهر ملایر بطور میانگین 2/98 نفر بوده است. رابطه این شاخص با تاب آوری بدین صورت است که کاهش شدید (کمتر از 20 نفر در هکتار) و افزایش شدید (بیشتر از 120 نفر در هکتار) تاب آوری کاهش پیدا می کند بر اساس آن از کل بلوک های مسکونی شهر ملایر 96/1 درصد تراکم نفر درهکتار آنها کمتر از 20 نفر و 19/33 درصد درصد تراکم بیشتر از 120 نفر در هکتار بوده است.( تاب آوری کم) این این گروه مساحتی بالغ بر 36 درصد سطح مسکونی شهر را شامل شده است. تراکم نفردر هکتار 70-120 نفر دارای مساحت 45 درصد ( تاب آوری متوسط ) و تراکم بین 20تا 70 نفر درهکتار( تاب آوری زیاد ) تنها 4 درصد از کل مساحت سطح مسکونی شهر را در بر داشته است . علاوه بر این 66 درصد جمعیت شهر نیز در پهنه با تاب آوری کم ( تراکم نفر در هکتار بیش از 120 نفر و کمتر از 20 نفر در هکتار) و بیش از 30 درصد جمعیت در پهنه با تاب آوری متوسط( تراکم بین 20 تا70 نفر در هکتار ) و تنها 4 درصد در پهنه با تاب آوری زیاد (تراکم بین 20 تا 70 نفر در هکتار) ساکن بوده اند. بدین ترتیب شاخص تراکم خالص نفر در هکتار از نظر تاب آوری کم ارزیابی می شود. (جدول شماره 10)
جدول شماره(10) ارزیابی تاب آوری شاخص تراکم نفر در هکتار در شهر
شرح | تعداد بلوک شهری با جمعیت ساکن | مساحت بلوک های مسکونی (هکتار) | درجه تاب آوری | ||||
جمعیت تحت پوشش | درصد جمعیت تحت پوشش | تعداد بلوک | درصد بلوک | مساحت | درصد | ||
کمتر از 20نفر در هکتار | 206 | 12/ | 24 | 1/69 | 10 | 1/21 | کم |
بیش از 120 نفر در هکتار | 111871 | 71/65 | 472 | 33/19 | 36/434 | 52/69 | کم |
- | 112077 | 84/65 | 496 | 34/88 | 36/444 | 53/90 | جمع کم |
20-70 نفر در هکتار | 6875 | 04/4 | 102 | 7/17 | 59/18 | 2/25 | زیاد |
70-120 | 51285 |
| 13/30 | 57/95 | 45/361 | 43/84 | متوسط |
جمع/ میانگین | 170237 | 100 | 1422 | 100 | 4/824 | 100 | کم |
ماخذ: نگارنده
6-تاب آوری حاصل از معیار ظرفیت های کالبدی( تراکم خانوار در واحد مسکونی )
از جمله معیارهای قابل توجه در بررسی های مسکن ضریب اشغال واحد مسکونی یا نسبت تعداد خانوار در واحد مسکونی است. در بهترین شرایط در هر واحد مسکونی یک خانوار ساکن می گردد و این واحد فضای کافیبرای کلیه افراد خانوار فراهم می آورد.(ستارزاده. 1385)بر اساس آن چنانچه میزان شاخص یک باشد شرایط مطلوب ، کمتر از یک ایده ال و بیشتر از یک تاب آوری را کاهش می دهد. در سال 1395 شاخص خانوار در واحد مسکونی شهر ملایر09/1 خانوار در واحد مسکونی بوده است. که نشان می دهد اندکی از شرایط مطلوب فاصله دارد. لیکن نتایج این مطالعه تفاوت هایی در محلات مختلف شهر نشان می دهد. این شاخص هم رابطه معکوس دارد یعنی با افزایش درصد تراکم خانوار در واحد مسکونی از میزان تاب آوری کاسته می شود. بر اساس آن از کل بلوک های مسکونی شهر ملایر 38/62 درصد شاخص خانوار در واحد مسکونی آنها کمتر از 1/1 نفر بوده است.( تاب آوری بالا) تراکم خانوار در واحد مسکونی در گروه 1/1-25/1 مساحت 30/83 درصد ( تاب آوری متوسط ) و بیش از 25/1 خانوار در واحد مسکونی( تاب آوری کم ) تنها 8 درصد از کل مساحت سطح مسکونی شهر را در بر داشته است . علاوه بر این تنها 7/7 درصد جمعیت شهر نیز در پهنه با تاب آوری کم ( تراکم خانوار بیش از 1.25 نفر ) و بیش از 60 درصد جمعیت در پهنه با تاب آوری زیاد ( تراکم خانوار 6/ تا 1/1 نفر ) ساکن بوده اند. بدین ترتیب شاخص تراکم خالص نفر در هکتار از نظر تاب آوری زیاد ارزیابی می شود. (جدول شماره 11)
جدول شماره(11) ارزیابی تاب آوری شاخص خانوار در واحدهای مسکونی در شهر ملایر
شرح | تعداد بلوک شهری با جمعیت ساکن | مساحت (هکتار) | درجه تاب آوری | ||||
جمعیت تحت پوشش | درصد جمعیت تحت پوشش | تعداد بلوک | درصد بلوک | مساحت | درصد
| ||
6/ تا 1 خانوار در واحد مسکونی | 29036 | 05/17 | 405 | 28/44 | 128 | 17/05 | زیاد |
1 تا 25/1 خانوار در واحد مسکونی | 122343 | 86/71 | 890 | 62/5 | 620/14 | 71/86 | متوسط |
بیشتر از 25/1 خانوار در واحد مسکونی | 18854 | 07/11 | 129 | 9/06 | 76/16 | 11/07 | کم |
جمع/ میانگین | 170237 | 100 | 1422 | 100 | 40/824 | 100 | متوسط |
ماخذ: نگارنده
7-تاب آوری حاصل از معیار ظرفیت های کالبدی( بستر طبیعی شهر )
شرایط بستر طبیعی زمین که شهر بر روی آن گسترده شده، شامل مواردی چون معیارهای زمین شناسی، خاک شناسی، توپوگرافیکی، و.. است. در این بین عوامل طبیعی دیگر چون بارش با توجه به خصوصیات زمین و موجب بروز آسیب های جدی بر سکونتگاه های شهری و مردم ساکن آنها می شود در این بین سیلاب های شهری یکی از مهترین این آسیب ها است امروزه افزایش تاب آوری نسبت به سیلاب به حوزه ای مهم و گسترده در زمینه ی مدیریت ریسک سیلاب تبدیل شده است مدیران و سیاست گذاران شهری دایما در حال تلاش برای ارتقای تاب آوری در شهرها هستند(موسوی، 1396) با توجه به اهمیت موضوع در این پژوهش نیز با توجه به اطلاعات موجود بستر محیط طبیعی شهر ملایر با تاکید بر قابلیت بروز سیلاب مورد بررسی قرار گرفت. نتایج و بررسی نشان می دهد که حدود 85 درصد از سطح شهر ملایر از نظر شرایط توپوگرافیکی و شیب در موقعیت مناسب قرار گرفته است. از طرفی با توجه به وجود ارتفاعات در شمال شهر و وجود آبراهه های متعدد در آن (نقشه شماره 8 ) بخصوص در محله 18 با توجه به مکان یابی پروژه های مسکن مهر در این قسمت و پاک تراشی محیط طبیعی آن شرایط وقوع سیلاب فراهم شده است. بطوریکه در فروردین سال 1397 این مناطق در معرض سیلاب قرار و خساراتی به واحدهای مسکونی وارد نمود.( جدول شماره 12) بهرحال از نظر تاب آوری حدود 15 درصد مساحت، و 12 درصد جمعیت شهر در پهنه با تاب آوری کم قرار گرفته اند.
جدول شماره: ( 12) ارزیابی تاب آوری شاخص شرایط توپوگرافی و سیلاب شهر ملایر
شرح | تعداد بلوک شهری با جمعیت ساکن | مساحت (هکتار) | درجه تاب آوری | |||
جمعیت تحت پوشش | درصد جمعیت تحت پوشش | تعداد بلوک مسکونی | مساحت | درصد
| ||
شرایط مناسب زمین | 148750 | 57/86 | 1947 | 1730.00 | 87.37 | زیاد |
شرایط نامناسب زمین | 21487 | 43/13 | 302 | 250.00 | 12.63 | کم |
جمع/ میانگین | 170237 | 100 | 1422 | 1980.00 | 100 | زیاد |
ماخذ: نگارنده
نتیجه گیری:
در این مقاله هفت لایه های معرفی شده ابعاد کالبدی تاب آوری شهری مورد بررسی قرار گرفت ، لیک جهت ترکیب و تلفیق لایه های فوق بعنوان شاخص کالبدی تاب آوری ، از ساختار منطق فازی استفاده شده است. منطق فازی اولین بار در سال 1965 تـوسـط پـروفسـور لطفی زاده در مقاله ای تحت عنوان مجموعه های فازی مطرح شد. (موسوی.1395) برخلاف منطق كلاسيك كه دو ارزش صفر و يك دارد، منطق فازي ارزشهاي خـود را بـه صـورت درصـد عضـويیت در بازهي (1 , 0 )نشان مي دهد. عدد 1 نشان دهنده درجه عضويیت كامل و عدد صفر نشان دهنده عـدم عضـويیت است. دستورات تجمیع قوانین فازی در GIS شامل مجموعه ای از توابع اشتراک فازی (AND) اجتماع فازی (OR) تجمیع فازی (SUM)، حاصل ضرب فازی (PRODUCT)، و گامای فازی (GAMMA) هستند. استفاده از این توابع با توجه به اهداف تحقیق و میزان حساسیت انتخاب می شود بطوریکه اپراتور ضرب (AND (حساسیت زیاد و برعکس اپراتور جمع ( SUM) حساسیت کمی به تغییر مقادیر هر یک از داده های ورودی دارد. بنابراین برای تعدیل این حساسیت میتوان از اپراتور گاما(GAMMA) استفاده نمود که در این تحقیق نیز از آن استفاده شده است بر این اساس برای هر یک از معیارهای مورد استفاده در تحقیق ابتدا با استفاده از ابزار فازی Fuzzy Membership) ( و تابع(GAMMA) نقشه های پایه ( نقشه های شماره 2-8) استخراج و سپس با بکار گیری ابزار Fuzzy Overlay)) نفشه نهایی و تلفیقی (نقشه شماره 9 ) بدست آمد. لازم به ذکر است استفاده از قوانین فازی در سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) راه را برای اجرای بسیاری از پروژه ها و تحقیقات نرم در علوم مکانی باز کرده است که نتایج آنها بطور موفقیت آمیزی توانسته اند مشکلات و مسایل تعریف شده را حل نمایند. بر اساس نقشه نهایی و محاسبات خروجی آن از کل جمعیت شهر ملایر 36/53 درصد در پهنه با تاب آوری متوسط از نظر معیارهای کالبدی قرار داشته اند همچنین 83/27 درصد در پهنه با تاب آوری کم و 81/18 درصد در پهنه با تاب اوری زیاد توزیع شده اند. بررسی بلوک های مسکونی شهری نیز نشان می دهد که پهنه متوسط تاب آوری با 39/58 درصد ، بیشترین سطح بلوک های شهری را در بر داشته است و در مقابل حدود 23 درصد مساحت بلوک های شهر ملایر در پهنه با تاب آوری کم استقرار داشته اند.(جدول شماره 13 )
جدول شماره (12 ) :ارزیابی میزان تاب آوری تلفیق شاخص های کالبدی شهر ملایر
شرح | تعداد بلوک شهری با جمعیت ساکن | مساحت بلوک های مسکونی (هکتار) | ||||
جمعیت تحت پوشش | درصد جمعیت | تعداد بلوک | درصد بلوک | مساحت | درصد
| |
کم | 47380 | 83/27 | 412 | 28/97 | 190 | 03/23 |
متوسط | 90853 | 36/53 | 322 | 22/64 | 40/481 | 39/58 |
زیاد | 32004 | 81/18 | 688 | 48/38 | 153 | 58/18 |
جمع/ میانگین | 170237 | 100 | 1422 | 100 | 824.40 | 100 |
ماخذ: نگارنده
علاوه بر این برای بدست آوردن رتبه تاب آوری شاخص های کالبدی تاب آوری و مشخص نمودن درجه و اهمیت این شاخص ها و کاربردی نمودن تحقیق جهت تقویت شاخص های ذکر شده بر اساس نمرات استاندارد شده (جدول شماره14 ) تهیه گردید. بر اساس آن شاخص های نفوذ پذیری ، استحکام واحدهای مسکونی و تراکم خانوار در واحد مسکونی با بالاترین نمره دارای رتبه بالا ، شاخص بستر طبیعی زمین با تاکید بر سیلاب های شهری در تاب آوری متوسط و شاخص های ریزدانگی ، تراکم واحد مسکونی در هکتار و تراکم نفر در هکتار دارای پایین ترین رتبه تاب آوری و در نتیجه تاب آوری کم قرار گرفتند. همچنین بررسی میزان تاب آوری کالبدی محلات شهری نیز نشان می دهد که محلات شماره 2،3، 5، 6 ،9، که غالبا با محدوده های بافت فرسوده و سکونتگاههای غیر رسمی تطابق دارند، از تاب آوری کمتری برخوردارند از نتایج کاربردی تحقیق با توجه به پهنه های تلفیقی در نقشه شماره 9 این است که می توان مناطق و بلوکهای با تاب آوری کم را شناسایی و جهت تقویت آنها برنامه ریزی های کالبدی از جمله تقویت افزایش نفوذ پذیری و مقاوم سازی ابنیه،احداث کانال های دفع آبهای سطحی،افزایش واحد مسکونی و.. اقدام نمود.
جدول شماره 14: ارزیابی نهایی تاب آوری شاخص های کالبدی شهر ملایر براساس نمرات استانداردشده و درجه تاب آوری
شاخص های کالبدی | نمرات استاندارد شده | نمره نهایی | رتبه تاب آوری | درجه تاب آوری | ||||
کم | متوسط | زیاد | ||||||
استحکام واحد مسکونی | 0/2847 | 0/2399 | 0/4754 | 0/38568 | 2 | بالا | ||
ریز دانگی | 0/1 | 0/3 | 0/6 | 0/2206 | 6 | پایین | ||
نفوذپذیری | 0/538 | 0/368 | 0/094 | 0/3952 | 1 | بالا | ||
خانوار در واحد مسکونی | 0/121 | 0/481 | 0/398 | 0/3291 | 3 | بالا | ||
بستر طبیعی زمین | 0/111 | 0/718 | 0/171 | 0/2748 | 4 | متوسط | ||
تراکم واحد مسکونی در هکتار | 0/126 | 0/874 |
| 0/2303 | 5 | پایین | ||
تراکم نفر در هکتار | 0/323 | 0/62 | 0/057 | 0/1804 | 7 | پایین | ||
میانگین | 0/658 | 0/302 | 0/04 | 0/288011 | - | متوسط | ||
ماخذ: نگارنده
منابع:
1- ارغان، عباس؛ لنگر نشین،علی ؛ کرکه آبادی، زینب(1398). سنجش شاخص كالبدی- محیطی تابآوری در بافتهای شهری تهران )مطالعه موردی محلات تجریش، جنت آباد شمالی و فردوسی شهر تهران( در راستای ارائه مدلی بومی برای تاب آوری کلانشهرهای ایران(جغرافیا برنامه ریزی توسعه) سال نهم شماره2. بهار1398 ص669-693
2- افضل، پیمان ؛خیرخواه زرکش ، مسعود ؛ ابراهیمی، امین (1396). تعیین تابع عضویت فازی به کمک مدل سازی چند فرکتالي برای تهیه نقشه پتانسیل مس در منطقه ساردویه کرمان. (مهندسي معدن).دوره 12 شماره36 پایز1396. ص71-80
3- امین زاده گوهرریزی، بهرام ؛ بدر، سیامک (1391). تحلیل شاخص های نفوذپذیری در بافت های شهری.(هویت شهر). شماره 12. دوره 6. ص39-48
4- تیموری، ایرج ؛فرهودی، رحمت الله ؛ رهمنایی، محمد تقی. (1390). 1390سنجش توسعه ي پايدار محلّه هاي شهري با استفاده از منطق فازي و سيستم اطلاعات جغرافيايي (مطالعه ي موردي: منطقهي 17 شهرداري تهران). (پژوهشهاي جغرافياي انساني) دوره 43. شماره. 77ص 89-110
5- جمالی، محمد رضا. 1397. (تاب آوری شهری).چاپ اول. انتشارت به اندیش
6- حاتمی ، یاسر؛ ذاکرحقیقی ، کیانوش (1399). ارزیابی مؤلفه های تاب آوری شهری در مفهوم و رویکرد گذار مطالعه موردی: منطقه یک شهر همدان.(جغرافیا و توسعه )شماره 58 ، بهار99.ص-174-155
7- حیدری،رسول ؛غلامی،یونس؛ سلیمی،زهرا(1398).بررسی مقایسه ای شاخص های کالبدی تاب آوری محلات بافت فرسوده در مقابل زلزله(نمونه موردی محلات بافت فرسوده بوشهر).( مخاطرات محیط طبیعی). دوره هشتم . شماره 19 بهار 1398ص71-54
8- ژاله، مسعود ؛چاره جو، فرزین (1400). سنجش و پهنه بندی میزان تاب آوری کالبدی محلات شهری در برابر زلزله نمونه مورد مطالعه منطقه ١٢ تهران( مدیریت بحران)شماره 19 بهار و تابستان 1400ص 99-83
9- ستارزاده، داود .(1388). بررسي شاخص هاي جمعيتي مسكن ايران 1385.شماره67-68. 1388. ص57-79
10- صادقی،علیرضا ؛ پور احمد،احمد ؛ زیاری، کرامت الله. (1397) .تحلیل فضایی مؤلفه های تابآوری کالبدی بافتهای فرسودة شهری در برابر زلزله )مطالعة موردی: منطقة 10 شهرداری تهران( 1. (فصلنامه علمی - پژوهشی برنامه ریزی فضایی). سال 8 شماره1 بهار1397ص111-130
11- علیزاده، سمانه.هنور،محسن(1397). ( سنجش تاب آوری کالبدی نواحی شهری(نمونه مطالعاتی: نواحی منطقه7 شهرقم).(معماری شناسی) سال اول شماره 6 اسفند 1397ص 85-102
12- قرایی،فریبا؛ حاجی بنده،مونا(1396). بسط شاخص های کلیدی سنجش تاب آوری مکانی-فضایی شهری؛ مرور فشرده ادبیات نظری.(باغ نظر) ، سال 14شماره57. ص19-32
13- مرکز آمار ایران. سامانه خدمات رسانی آماری. نتایج رشماری سال 1395
14- مفرح بناب،مجتبی؛تقلو،علی اکبر؛مجنونی توتخانه،علی؛ آفتاب،احمد(1398). تحلیل وضعیت تاب آوري شاخصهاي کالبدي مساکن شهر تبریز در برابر حوادث غیرمترقبه(آمایش جغرافیایی فضا).سال نهم شماره33 .پاییز1398 ص 48-31
15- موسوی، الناز و سعادتمند، یوسف،1396،شاخص های تاب آوری در برابر سیلاب های شهری در تهران،پنجمین کنفرانس جامع مدیریت و مهندسی
16- موسوی، سید قائم ؛ صادقیان، رضا. (1395). بررسی منطق فازي و کاربرد آن در مسائل پیچیده .( پژوهش ملل). دوره2 شماره 15 .ص77-89
17- نصیری هندخاله، اسماعیل(1398). رتبه بندی تاب آوری کالبدی-فضایی مناطق ش هری -مطالعه موردی: کلان شهر کرج.( مطالعات برنامه ریزی سکونتگاههای انسانی). دوره 14 شماره 3 شماره پیاپی 48ص 660-641
18-Abunnasr, Yaser (2013). Climate Change Adaptation: A Green Infrastructure Planning Framework for Resilient Urban Regions. PhD Thesis, Massachusetts University, England.
19-Chelleri, Lorenzo(2012)"From the‘Resilient City’toUrban Resilience.A review essay on understanding and integrating the resilience perspectivefor urban systems".Documents d’Analisis (Georgraficas DAG Journal ) 58(2) 73-92
20-Gomes ,Paulo Jorge; AntónioPena, RibeiroLuís; Gonçalves, Jardim( 2019 ). Urban resilience: A conceptual framework.( Sustainable Cities and Society). Volume 50, Octobe.Article 101625
21-Klein RJT, Nicholls RJ, Thomalla FT(.2003) Resilience to natural hazards. (Environmental Hazards) Volume 5, 2003 - Issue 1. Pages 35-45
22-Lu, Peiwen; Stead, Dominic (2013). “Understanding the notion of resilience in spatial planning: A case study of Rotterdam, The Netherlands,” CITES, PP. 200-212
23- Ostadtaghizadeh, Abbas; Ali Ardalan, Ali; Paton, Douglas Khankeh, ; Hamidreza,Jabbari Hossain. (2016)Community disaster resilience: a qualitative study on Iranian concepts and indicators Journal (Natural Hazards). Volume83. Issue. 3. Pages1843-1861
[1] - اطلس شهر تهران. شهرداری تهران