نسخۀ خطی

حرية الوصول المقاله

1 - بررسی مثنوی جواهرالاسرار رشید تبریزی و معرفی نسخه‌های آن
شهلا حاج طالبی سید مهدی نوریان قربانعلی ابراهیمی

10.30495/dk.2021.1922306.2196

رشید تبریزی از شاعران پرکار و ناشناختۀ عصر صفوی در قرن 11 هـ.ق است. از مفصل‌ترین و مهم‌ترین مثنوی‌های او جواهرالاسرار است که نسخه‌های خطی آن در کتابخانۀ ملی ملک (نسخۀ اساس مقاله) و دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. این اثر درواقع رساله‌ای ادبی_علمی دربارۀ سنگ‌های قیمتی است أکثر

رشید تبریزی از شاعران پرکار و ناشناختۀ عصر صفوی در قرن 11 هـ.ق است. از مفصل‌ترین و مهم‌ترین مثنوی‌های او جواهرالاسرار است که نسخه‌های خطی آن در کتابخانۀ ملی ملک (نسخۀ اساس مقاله) و دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. این اثر درواقع رساله‌ای ادبی_علمی دربارۀ سنگ‌های قیمتی است که برخلاف جواهرنامه‌های معروف پیشین به نظم سروده شده است و برخی جنبه‌های داستانی و اساطیری و عقاید قدیم را نیز بازتاب داده است. در این پژوهش ضمن معرفی نسخه‌‌های خطی مثنوی جواهرالاسرار، با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی ساختار این مثنوی و ارتباط آن با جواهرنامه‌های متقدم پرداخته شده. براساس بررسی‌های این جستار، مثنوی جواهرالاسرار در عین حال که از آثار دیگر اقتباس کرده و تأثیر پذیرفته است، برخی جواهرات و حکایت‌های منحصر به خود را دارد. همچنین به علت ارتباط ایران با هند و اروپا در زمان صفویه، برخی حکایت‌ها و منابع منظومه به این سرزمین‌ها ارتباط دارد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

2 - معرفی و بررسی محتوایی رسالۀ اساس‌المعرفه اثر کمال‌الدین صدیقی
مهران محبی مریم محمودی پریسا داوری حسین آقاحسینی

نسخ خطی باقیمانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب می شود که لزوم توجه به آن به عنوان یکی از گنجینه های میراث فرهنگی، بسیار با اهمیت است. رسالۀ اساس المعرفه، از آثار نفیس سدۀ دهم هجری است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. از این اثر تنها یک دست نوشته باقی مانده أکثر

نسخ خطی باقیمانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب می شود که لزوم توجه به آن به عنوان یکی از گنجینه های میراث فرهنگی، بسیار با اهمیت است. رسالۀ اساس المعرفه، از آثار نفیس سدۀ دهم هجری است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. از این اثر تنها یک دست نوشته باقی مانده است که با شمارۀ 2001-101/11 در کتابخانۀ آیت الله گلپایگانی قم نگهداری می شود و اساس پژوهش حاضر قرارگرفت. متأسفانه رسالۀ اساس المعرفه تاکنون ناشناخته مانده است لذا با توجه به اهمیت رساله، نگارندگان در این پژوهش می کوشند ضمن معرفی رسالۀ اساس المعرفه کمال الدین صدیقی، به بررسی محتوا، عناصر و مؤلفه های سبکی آن نیز بپردازند. بررسی این اثر نشان می دهد که کمال الدین صدیقی، عارفی برجسته و از شاگردان معنوی جامی و نیز از پیروان محیی الدین بن عربی است و ردّپای عرفان ابن عربی به وضوح در این رساله مشهود است. کمال الدین صدیقی همچنین نویسنده ای تواناست و به ساخت و بافت کلام اهمیّت زیادی داده است. صورخیال، لغات و مضامین عربی، کنایات، استعارات، مرادفات، تکلّفات و تصنعات که در دیگر آثار و متون این دوره دیده می شود، در این اثر نیز به وضوح مشهود است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

3 - زِنای چشم یا رَنای چشم؟ نقدی بر تصحیح بیتی از مثنوی مولوی
بهزاد برهان

در تصحیح نسخه‌های خطّی، نقاط و فاصلۀ بین حروف و کلمات نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. اگر در یک عبارت، کلمه‌ای به چندین شکل خوانده شود که هرکدام معنایی مناسب آن بافت داشته باشد، یا اگر فاصله‌ای بین یکی از حروف کلمه، آن را به دو شکلِ معنادار مختلف تبدیل کند، انتخاب شکل درست دش أکثر

در تصحیح نسخه‌های خطّی، نقاط و فاصلۀ بین حروف و کلمات نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. اگر در یک عبارت، کلمه‌ای به چندین شکل خوانده شود که هرکدام معنایی مناسب آن بافت داشته باشد، یا اگر فاصله‌ای بین یکی از حروف کلمه، آن را به دو شکلِ معنادار مختلف تبدیل کند، انتخاب شکل درست دشوارتر است. حال اگر تفسیرپذیری و خاصّه شیوۀ خاصّ تفاسیر عرفانی را نیز در این خوانش‌ها دخیل کنیم، با انتخاب‌های بیشتری مواجهیم که هرکدام به‌گونه‌ای تأویل و تفسیر می‌شود.در دفتر چهارم مثنوی مولوی، در داستان قصۀ عطارى که سنگ ترازوى او گل سر شوى بود... عبارتی هست که بنا بر فاصلۀ بین حروفش و داشتن یا نداشتن نقطه، به چند شکل مختلف خوانده می‌شود. هرکدام از مصحّحان و مفسّران مثنوی شکلی را برگزیده و بنای تصحیح و تفسیرشان را بر آن گذاشته‌اند. این ضبط‌ها و تفسیرهای برگزیده نارسایی‌هایی دارد. برآنم تا با بررسی حالت‌های ممکن ضبط‌های این عبارت و نگاهی به اهمّ شروح مثنوی، پیشنهادی ارائه دهم که نارسایی ضبط‌های پیشین را نداشته باشد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

4 - شرح کانون و نوع روایت نگاره‌های نسخ مصور هفت‌پیکر نظامی در رابطه با متن آن
فرزانه مهریار شهرزاد نیازی مرتضی رشیدی

خمسۀ نظامی، از منظومه‌هایی است که در طول تاریخ، نسخ متعددی از آن، به صورت مصور و غیرمصور تهیه شده است. به خاطر رابطۀ متن منظومه و نگاره‌ها، نسخ مصور علاوه بر متن منظومه، بار معنایی حاصل از نگاره‌ها را نیز در خود جای داده است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به شناساندن ن أکثر

خمسۀ نظامی، از منظومه‌هایی است که در طول تاریخ، نسخ متعددی از آن، به صورت مصور و غیرمصور تهیه شده است. به خاطر رابطۀ متن منظومه و نگاره‌ها، نسخ مصور علاوه بر متن منظومه، بار معنایی حاصل از نگاره‌ها را نیز در خود جای داده است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به شناساندن نگاره‌های نسخ هفت‌پیکر در مجموعه‌ای از نسخ برگزیدۀ خمسۀ نظامی با عناوین: دانشگاه تهران با کد 5179، مدرسه عالی شهید مطهری با کد 400، کتابخانه کنگره آمریکا، کاخ گلستان با کد 1951، مجلس شورای اسلامی با کد 930، کتابخانه ملی با کد 15275-5 و کد 3058256 از کتابخانه دیجیتال مربوط می‌پردازد. با توجه به رابطۀ متن منظومه و نگاره، در نسخ مصور، آگاهی از تعداد و موضوع نگاره‌ها و مقطع قرار گرفتن آن‌ها در متن و کانون روایت و نوع روایت آنها گام ارزشمندی برای آغاز تحقیقات بعدی در این زمینه است. پژوهش حاضر نشان می‌دهد، در نسخ مصور بررسی شده، بهرام‌گور محور اصلی روایت نگاره‌هاست و بیشترین بسامد آن مربوط به حضور بهرام‌گور در هفت‌گنبد است و در ترسیم نگاره‌ها، نگارگر کاملاً تابع متن نیست. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

5 - بررسی جایگاه علی(ع) در معراج پیامبر(ص) در سروده‌های کُردی جنوبی
سید آرمان حسینی آبباریکی یحیی آتش زای

داستان معراج رسول اکرم(ص) رایج ترین مضمون و درون مایۀ دینی در سروده های کُردی جنوبی است. شاعران کُرد جنوبی از زوایای مختلف داستان معراج را دست مایۀ سروده های خود قرار داده اند و حضور علی (ع) در همۀ این معراج نامه ها از ویژگی های مشترک آن ها به شمار می آید. از آن جایی که أکثر

داستان معراج رسول اکرم(ص) رایج ترین مضمون و درون مایۀ دینی در سروده های کُردی جنوبی است. شاعران کُرد جنوبی از زوایای مختلف داستان معراج را دست مایۀ سروده های خود قرار داده اند و حضور علی (ع) در همۀ این معراج نامه ها از ویژگی های مشترک آن ها به شمار می آید. از آن جایی که پرداختن به این اشعار، روایت معراج از دیدگاه مردم عامّۀ کُرد ( کُردان جنوبی) را نیز روشن می سازد، بنابراین نگارندگان در این جستار بر آن شدند ضمن بیان نمایی کلّی از معراج، توضیحاتی دربارۀ معراج‌نامه‌ها و نسخه‌های خطی آن‌ها، بازتاب این واقعه را - با تکیه بر جایگاه علی(ع) - در ادبیات کُردی جنوبی بررسی نمایند. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

6 - ویژگی‌های سبکی دیوان گلشنی بردعی
حسن شعبانی آزاد احمدرضا یلمه ها

ابراهیم گلشنی بردعی یکی از عارفان بزرگ طریقۀ خلوتیه است که شخصیت ادبی و عرفانی وی در نزد اهل تحقیق و ادب چندان شناخته نیست. گلشنی در عرفان صاحب طریقت خاص بود و مریدان زیادی داشت چنان که طریقۀ گلشنی در سرزمین های عثمانی و مصر، منسوب به اوست. او در سرودن انواع شعر به فارس أکثر

ابراهیم گلشنی بردعی یکی از عارفان بزرگ طریقۀ خلوتیه است که شخصیت ادبی و عرفانی وی در نزد اهل تحقیق و ادب چندان شناخته نیست. گلشنی در عرفان صاحب طریقت خاص بود و مریدان زیادی داشت چنان که طریقۀ گلشنی در سرزمین های عثمانی و مصر، منسوب به اوست. او در سرودن انواع شعر به فارسی و ترکی دست داشت. نسخۀ خطی دیوان وی که در کتابخانۀ فاتح استانبول به شمارۀ 3866 نگه داری می شود، مشتمل بر اشعاری در قالب قصیده و غزل می باشد. بررسی اشعار دیوان گلشنی نشان می دهد که تأثیر پذیری وی در سبک شعری و مضامین از مولوی تأثیر پذیرفته و از پیروان وی به شمار می آید. مسئله اصلی این پژوهش تعیین مختصّات عمدۀ سبکی در دیوان گلشنی بردعی است. نتایج پژوهش ثابت می کند که در شعر گلشنی بردعی استفاده از لغات کهن فارسی، ابداع ترکیبات نو، تأثیرپذیری گسترده از آیات و احادیث و مضامین عرفانی بسامد بالایی دارد. شعر گلشنی به دلیل وجود واژگان و ترکیبات کهن و تأثیرپذیری از زبان ترکی و عربی شعری دشوار بوده ولی از تعقید و پیچیدگی معنوی بدور است. کاربرد هنری ردیف را نیز می توان به عنوان یکی از ویژگی های بارز شعر وی دانست. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

7 - بررسی و تحلیل نسخۀ خطی «طب منظوم» اثر عبدالکریم اعرج متخلص به عجزی
مریم کمالوند احمدرضا یلمه ها مریم محمودی

10.30495/noskheh.2020.678258

یکی از منظومه‌های ناشناختۀ طبی قرن هشتم، نسخۀ طب منظوم اثر حکیم عبدالکریم اعرج متخلص به عجزی است که با شمارۀ 757 در کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار نگهداری می‌شود و در 6896 بیت با خط نستعلیق کتابت شده است. این اثر در 433 صفحه و در قالب مثنوی و وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن ف أکثر

یکی از منظومه‌های ناشناختۀ طبی قرن هشتم، نسخۀ طب منظوم اثر حکیم عبدالکریم اعرج متخلص به عجزی است که با شمارۀ 757 در کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار نگهداری می‌شود و در 6896 بیت با خط نستعلیق کتابت شده است. این اثر در 433 صفحه و در قالب مثنوی و وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن مقصور) در قرن هشتم سروده شده است. هدف این نوشتار، بررسی و تحلیل نسخۀ طب منظوم و نیز آشنایی با مفاهیم پزشکی قرن هشتم، بیماری‌ها و روش درمان آن‌هاست. نگارندگان در این مقاله به بررسی این منظومه در سه سطح صوری و زبانی، سطح بلاغی و سطح فکری‌محتوایی می‌پردازند. نسخۀ طب منظوم حاوی اطلاعات طبی قرن هشتم است. سرایندۀ این منظومه بیشتر طبیب بوده تا یک شاعر، به همین دلیل سطح ادبی این منظومه بسیار پایین است، اما از نظر علمی و محتوایی ارزشمند است. از ویژگی‌های این منظومه انتقال مفاهیم پزشکی به‌صورت ساده و موجز است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

8 - معرفی و بررسی رسالۀ عین المعانی فی شرح اسماء الربانی
احمدرضا یلمه ها مهدیه ولی

نسخ خطی باقی‌مانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب می‌شود که لزوم توجه به آن به‌عنوان یکی از گنجینه‌های مواریث فرهنگی بسیار بااهمیت است. بر این اساس، یکی از شیوه‌های توجه به هویت و شناسنامۀ وجودی جوامع، جمع‌آوری و تدوین نسخ خطی و برنامه‌‌ریزی دقیق برای شناسایی أکثر

نسخ خطی باقی‌مانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب می‌شود که لزوم توجه به آن به‌عنوان یکی از گنجینه‌های مواریث فرهنگی بسیار بااهمیت است. بر این اساس، یکی از شیوه‌های توجه به هویت و شناسنامۀ وجودی جوامع، جمع‌آوری و تدوین نسخ خطی و برنامه‌‌ریزی دقیق برای شناسایی و معرفی این آثار است. با وجود تلاش‌های بسیاری که در سدۀ اخیر برای معرفی و تصحیح گنجینۀ غنی ادبیات منظوم و منثور فارسی به‌وسیلۀ پژوهشگران و اندیشمندان صورت گرفته‌، چه بسا شاعران و نویسندگان توانمندی که هنوز آثارشان در پردۀ خمول و گمنامی باقی مانده ‌است و این آثار نفیس در گوشه‌کنار کتابخانه‌های مختلف در زاویۀ نسیان و فراموشی است. رسالۀ عین‌المعانی فی شرح اسماء ربانی عشقی شطاری، از آثار نفیس دورۀ صفوی است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. لذا نگارندگان بر آن شدند تا در این مقاله، ضمن معرفی این اثر به بررسی محتوای آن نیز بپردازند. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

9 - «به خرّم بهشت هدایت در آی»(معرّفی منظومۀ حماسی- تعلیمی خرّم بهشت اثر رضاقلی خان هدایت)
محمد ابراهیم ایرج پور فرشته افکار امیریون

رضا قلی خان هدایت از نامداران جامع‌الاطراف عصر قاجار است که بیش از سی اثر از او به یادگار مانده است و در سه حوزه ادبیات، تاریخ و عرفان صاحب تألیفات ارزشمندی است. او در کنار پژوهش و سرایش، از رجال درباری نیز بود و در تربیت شاهزادگان قاجاری طرف اعتماد پادشاهان قاجار به شم أکثر

رضا قلی خان هدایت از نامداران جامع‌الاطراف عصر قاجار است که بیش از سی اثر از او به یادگار مانده است و در سه حوزه ادبیات، تاریخ و عرفان صاحب تألیفات ارزشمندی است. او در کنار پژوهش و سرایش، از رجال درباری نیز بود و در تربیت شاهزادگان قاجاری طرف اعتماد پادشاهان قاجار به شمار می‌رفت. هدایت با طبع روان و پختۀ شاعری خود به مرتبه امیرالشعرایی دربار نیز نائل آمد. حجم انبوهی از آثار منظوم از او به یادگار مانده که از آن جمله می‌توان به دیوان غزلیات با چهارده هزار بیت و دیوان قصاید با سیزده هزار بیت و شش منظومۀ بلند به اقتفای بزرگان ادب فارسی معروف به ستّة ضروریه اشاره کرد. مثنوی خرّم بهشت آخرین منظومه از مجموعۀ ششگانة وی است که در بحر متقارب و به استقبال از شاهنامۀ فردوسی و بوستان سعدی سروده شده است. هدایت هنگام خلق این اثر قریب به شصت سال داشته و خرّم بهشت را در کمال پختگی به نظم کشیده است. این اثر که تلفیقی از موضوعات تاریخی و مذهبی است، با بیان حماسه گونه سروده شده است و از شمار حماسه‌های دینی موفق در عصر قاجار است. وجـود شـرح حال خودنـوشتی از هـدایت در صفـحات پایانی خرّم بهشت، اهمیت و ارزش این اثر را نسبت به سایر منظومه‌های ستّۀ ضروریّه دوچندان می کند. این مثنوی شامل قریب شش هزار بیت و هشت باب است که به ترتیب عبارت اند از: شجاعت، کرم، عدل و داد، عشق، وفا، حکمت، صفا و صداقت، توحید و معرفت. از خرّم بهشت تنها یک نسخۀ خطی به جا مانده که در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود. مقالۀ حاضر معرفی کامل کتابشناسی و نسخه شناسی این اثر ارزشمنداست. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

10 - شرح حال و معرفی دیوان اشعار محزون
حسین آقاحسینی پروانه وصال

غلامحسین محزون از شاعران گمنام سدۀ سیزده هجری قمری است که در حدود سال 1239در دهاقان از توابع استان اصفهان چشم به جهان گشود. دیوان برجای‌مانده از وی تک‌نسخه‌ای، منحصربه‌فرد و شامل قصاید، مسمط‌ها وغزلیاتی است که شاعر، خود به خط شکستۀ نستعلیق تحریر نموده است. مضمون قصاید و أکثر

غلامحسین محزون از شاعران گمنام سدۀ سیزده هجری قمری است که در حدود سال 1239در دهاقان از توابع استان اصفهان چشم به جهان گشود. دیوان برجای‌مانده از وی تک‌نسخه‌ای، منحصربه‌فرد و شامل قصاید، مسمط‌ها وغزلیاتی است که شاعر، خود به خط شکستۀ نستعلیق تحریر نموده است. مضمون قصاید و مسمط‌های او اغلب مراثی شهدای کربلاست، به همین سبب فضای کلی اشعار غم‌آلود است. محزون اکثر مسمط‌هایش را از سعدی تضمین کرده و موضوع غزلیاتش بیشتر عشق و دلدادگی است. با توجه به ویژگی‌های شعری‌اش، سبک شعری او سبک بازگشت ادبی به شمار می‌رود. وی از انواع صور خیال بسته به تناسب بهره برده است. در این مقاله سعی شده علاوه بر شرح مختصری از زندگانی شاعر و ویژگی‌های شعر او، به معرفی نسخۀ خطی دیواناشعار او پرداخته شود. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

11 - معرفی نسخۀ خطی مجمع‌الشعرا و شاعران ناشناختۀ آن
لیلا باقری قربانعلی ابراهیمی مرتضی رشیدی آشجردی

نسخه‌های خطی گنجینه‌های ارزشمندی است که از جایگاه ویژه‌ای در معرفی و حفظ فرهنگ و تمدن هر کشوری برخوردار است؛ زیرا این نسخ به‌طور مستقیم نشان‌دهندۀ اندیشه و دیدگاه حاکم بر یک ملت و قوم در ابعاد مختلف است. یکی از این گنجینه‌ها نسخۀ خطی مجمع‌الشعرا اثر امیر رستم خوریانی مت أکثر

نسخه‌های خطی گنجینه‌های ارزشمندی است که از جایگاه ویژه‌ای در معرفی و حفظ فرهنگ و تمدن هر کشوری برخوردار است؛ زیرا این نسخ به‌طور مستقیم نشان‌دهندۀ اندیشه و دیدگاه حاکم بر یک ملت و قوم در ابعاد مختلف است. یکی از این گنجینه‌ها نسخۀ خطی مجمع‌الشعرا اثر امیر رستم خوریانی متعلق به قرن نهم هجری است و شامل 25800 بیت از شعر شعرا بر اساس حروف الفباست و به‌صورت تک‌نسخه در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ نسخۀ 530 نگهداری می‌شود. این نسخه به‌صورت جُنگ بوده و دربردارندۀ اشعار بسیاری از شاعران شناخته‌شده و ناشناختۀ ادب فارسی است. در مجمع‌الشعرا که در دورۀ تیموری کتابت شده، از بیش از ۴۴ شاعر، اشعاری آورده شده است. برخی از این شاعران همچون ناصرخسرو، کمال‌الدین اسماعیل، خاقانی، عطار، مولانا، سعدی، حافظ، خواجوی کرمانی و... کاملاً شناخته ‌شده‌اند و دیوان اشعار آن‌ها تصحیح شده و برخی همچون ناصر بخاری، کاتبی، بساطی، خیالی، مغربی و... کمتر شناخته شده‌اند که دیوان عده‌ای از آن‌ها تصحیح شده و از دیوان برخی دیگر از شاعران، اشعاری به‌صورت پراکنده باقی مانده است. در نهایت برخی همچون کمال هاشمی و قانی کاملاً ناشناخته مانده‌اند که ظاهراً دیوان اشعار هیچ‌کدامشان تصحیح نشده است. بنابراین، تصحیح این نسخه از جهت شناخت شاعران کمترشناخته‌شده یا شاعران ناشناخته، بسیار حائز اهمیت است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

12 - معرفی نسخۀ خطی تذکرة الشعرای محفوظ در کتابخانۀ وزیری یزد
سیدمحمدباقر کمال الدینی عزآبادی نجمه احمدی بغدادآبادی

رویکرد اصلی مقالۀ حاضر این است که یکی از میراث‌های ادبی زبان و ادب فارسی، یعنی تذکرة الشعرا، را به دوستداران فرهنگ و ادب معرفی کند و گردوغبار گذشت زمان و بی‌توجهی اهل ادب را از چهرۀ آن بزداید و با ارائۀ گزارشی از ساختار و محتوای آن، گامی هرچند کوتاه، در زنده نگه داشتن ی أکثر

رویکرد اصلی مقالۀ حاضر این است که یکی از میراث‌های ادبی زبان و ادب فارسی، یعنی تذکرة الشعرا، را به دوستداران فرهنگ و ادب معرفی کند و گردوغبار گذشت زمان و بی‌توجهی اهل ادب را از چهرۀ آن بزداید و با ارائۀ گزارشی از ساختار و محتوای آن، گامی هرچند کوتاه، در زنده نگه داشتن یکی از آثار گرانسنگ عرصۀ زبان و ادب فارسی بردارد. نسخۀ خطی این کتاب در بخش نسخ خطی کتابخانۀ وزیری یزد به شمارۀ 2604 نگهداری می‌شود و فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است. تذکرة الشعرا کتابی در شرح احوال شعرای متقدم، متأخر و همعصر مؤلف است و در یک مقدمه، هفت طبقه و یک خاتمه نوشته شده است. بعد از تحقیق و بررسی مشخص شد که این دست‌نویس، نسخه‌ای دیگر از تذکرة الشعرای دولتشاه سمرقندی است که تاکنون ناشناخته مانده است. در این مقاله سعی شده است این اثر ارزشمند که تاکنون در کتابخانۀ وزیری یزد ناشناخته مانده بود، به سایر دوستداران علم و ادب معرفی شود. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

13 - معرفی و بازنمایی ویژگی‌های سبکی نسخۀ خطی لیلی و مجنون صاعدای اصفهانی
بهاره ظریف عمارت ساز

میرزا محمدهاشم صاعدای اصفهانی از شاعران گمنام دورۀ صفویه است که شرح حالش در تذکره‌ها نیامده است. وی اثری با عنوان لیلی و مجنون دارد که از آن، تنها یک نسخه بر جای مانده و در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود و تاکنون نیز تصحیح و چاپ نشده است. شاعر به ادعای خود، ا أکثر

میرزا محمدهاشم صاعدای اصفهانی از شاعران گمنام دورۀ صفویه است که شرح حالش در تذکره‌ها نیامده است. وی اثری با عنوان لیلی و مجنون دارد که از آن، تنها یک نسخه بر جای مانده و در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود و تاکنون نیز تصحیح و چاپ نشده است. شاعر به ادعای خود، این اثر را به شیوه و بر پایۀ داستان لیلی و مجنون نظامی سروده است. این پژوهش بر پایۀ روش توصیفی‌تحلیلی انجام گرفته و به دنبال پاسخ این پرسش است که این منظومه به‌لحاظ چهارچوب و محتوا تا چه اندازه به اثر نظامی نزدیک است و از آن‌ تأثیر پذیرفته است؟ بنابراین، در گام اول به معرفی شاعر و اثر او پرداخته شده و در ادامه ویژگی‌های محتوایی آن واکاوی شده است. سپس ویژگی‌های سبکی اثر در سه سطح زبانی، فکری و ادبی بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که شاعر با افزودن داستان‌های فرعی دیگری به اصل روایت، روایتی پرکُنش‌تر نسبت به داستان نظامی به‌ وجود آورده است. این اثر در حوزۀ ویژگی‌های سبکی نیز با نوآوری‌هایی همراه بوده و به‌عنوان یکی از آثار ناشناختۀ ادبیات کهن فارسی در دورۀ صفویه، حائز توجه و اهمیت است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

14 - جُستاری در شرح حال و معرفی نُسَخ دیوان نظام شیرازی
حافظ حاتمی بهار الهیاری

تصحیح آثار فاخر ادبی و شناختن و شناساندن متون و صاحبان آثار به جامعه و به‌ویژه پژوهشگران، منتقدان و علاقه‌مندان به میراث ماندگار زبان و ادبیات فارسی، کاری ارزشمند و بسیار برجسته است. هدف از این پژوهش، آشنایی با میرزا نظام‌الدین دستغیب شیرازی، از شاعران سدۀ یازدهم هجری و أکثر

تصحیح آثار فاخر ادبی و شناختن و شناساندن متون و صاحبان آثار به جامعه و به‌ویژه پژوهشگران، منتقدان و علاقه‌مندان به میراث ماندگار زبان و ادبیات فارسی، کاری ارزشمند و بسیار برجسته است. هدف از این پژوهش، آشنایی با میرزا نظام‌الدین دستغیب شیرازی، از شاعران سدۀ یازدهم هجری و معرفی نسخه‌های خطی دیوان او، همچنین بررسی و تحلیل عناصر و مؤلفه‌های سبک ادبی وی، یعنی زبان، قالب، ساختار، مضمون و موضوعات مانند آن است. این پژوهش به شیوۀ اسنادی، کتابخانه‌ای و توصیفی انجام پذیرفته ‌است و در پایان به این نتیجه می‌رسد که با توجه به نسخه‌های موجود دیوان و اقوال پراکنده و اشارات تذکره‌ها و تاریخ ادبیات، نظام شیرازی از شاعران سبک اصفهانی یا هندی، معاصر شاه‌عباس اول، آشنا به علوم زمان و چیره‌دست در خوش‌نویسی و موسیقی است که در مدت کوتاه عمر خود، حدود سه هزار بیت در قالب‌های قصیده، غزل، قطعه، رباعی، ترکیب‌بند و مثنوی (ساقی‌نامه) با مضامینی چون نعت پیامبر اکرم(ص)، منقبت امامان شیعه(ع)، عشق، مدح، شکوائیه و انتقاد از ابنای دهر و موضوعاتی مانند آن سروده ‌است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

15 - معرفی نسخۀ خطی دیوان عبدالرحیم شیروانی و بررسی ویژگی‌های سبکی آن
آیت شوکتی

10.30495/noskheh.2020.678711

عبدالرحیم متخلص به حزین، از گویندگان شیروانی دورۀ قاجار بود. نسخۀ دیوان شامل سه اثر از وی (دیوان، صفاء ‌القلوب و هدایت‌نامه) است که به خط پسرش، میرزا اسدالله نوشته شده و در کتابخانۀ ملی تبریز نگهداری می‌شود که در قوالب مختلف شعری با وزن‌ها و موضوعات و انواع ادبی متنوع ا أکثر

عبدالرحیم متخلص به حزین، از گویندگان شیروانی دورۀ قاجار بود. نسخۀ دیوان شامل سه اثر از وی (دیوان، صفاء ‌القلوب و هدایت‌نامه) است که به خط پسرش، میرزا اسدالله نوشته شده و در کتابخانۀ ملی تبریز نگهداری می‌شود که در قوالب مختلف شعری با وزن‌ها و موضوعات و انواع ادبی متنوع است که تاکنون تصحیح و به‌روزرسانی نشده و به‌صورت نسخۀ خطی باقی مانده است. مقالۀ حاضر که با هدف معرفی و بررسی ویژگی‌های سبک‌شناسی آن و بر اساس اسنادی‌ـ‌ توصیفی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای بررسی و تحلیل شده، در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که بارزترین ویژگی‌های سبکی این اثر چیست؟ نگارنده ضمن معرفی نسخه و ویژگی‌های رسم‌الخطی آن، ویژگی‌های سبک‌شناسی آن را در سه سطح زبانی، فکری و ادبی بررسی کرده است. پس از بررسی و خوانش متن، یافته‌های پژوهش مبنی بر آن است که وی از انواع صنایع با مهارت تمام سود جسته و با تضمین از غزلیات حافظ و سعدی به پیروی از سبک عراقی برخاسته است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

16 - معرفی نسخۀ خطی المجامع الصوفیه و المراهص العلویه
سیما حاتمی نیا مریم محمودی احمدرضا یلمه ها

یکی از شیوه‌های مطالعاتی، خوانش متون علمی، ادبی و دینی گذشته است. این متون، اطلاعات مفید و ارزشمندی را از علوم مختلف در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهند؛ برخی از این متونِ ارزشمند توسط پژوهشگران تصحیح و چاپ شده‌ و برخی دیگر نیز در پردۀ خمول و گمنامی باقی مانده‌اند. قطعاً أکثر

یکی از شیوه‌های مطالعاتی، خوانش متون علمی، ادبی و دینی گذشته است. این متون، اطلاعات مفید و ارزشمندی را از علوم مختلف در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهند؛ برخی از این متونِ ارزشمند توسط پژوهشگران تصحیح و چاپ شده‌ و برخی دیگر نیز در پردۀ خمول و گمنامی باقی مانده‌اند. قطعاً تصحیح و بررسی این نسخ خطی، کاری بس مفید و شایسته است که می‌تواند به شناخت بهتر آثار و آشکار شدن چهرۀ علمی این نویسندگان گمنام کمک کند. از جمله این نسخ خطی می‌توان به نسخۀ ناشناختۀ المجامع الصوفیة و المراهص العلویه اشاره کرد که از آثار محمدصالح دستغیب شیرازی در قرن یازدهم هجری است. مؤلف در این اثر احادیث، آیات قرآن و روایات مرتبط با منزلت پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص)، بعثت و معراج ایشان، ائمۀ اطهار(ع)، زندگی چهارده معصوم، جایگاه والای حضرت علی(ع) و ولایت ایشان را گردآوری کرده است. این نسخۀ خطی تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. در این جستار، پس از معرفی نویسنده و آثارش به بررسی این اثر دینی و تفسیری می‌پردازیم. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

17 - نسخه‌ای تازه‌یافته از محب و محبوب (بازخوانی نسخۀ چاپ‌شده)
احمدرضا یلمه ها

نسخه‌های خطی یکی از بهترین مشخصه‌ها برای معرفی اصالت پیشینۀ فرهنگی کشورها در دنیاست. برای استفاده از این آثار گران‌بها باید نسخه‌های خطی نفیس و اصیل را گردآوری کرد و سپس بر اساس ضوابط خاصی، آن‌ها را بررسی، بازخوانی و تصحیح نمود تا بتوان به‌منظور و مقصود مؤلف و آنچه از ف أکثر

نسخه‌های خطی یکی از بهترین مشخصه‌ها برای معرفی اصالت پیشینۀ فرهنگی کشورها در دنیاست. برای استفاده از این آثار گران‌بها باید نسخه‌های خطی نفیس و اصیل را گردآوری کرد و سپس بر اساس ضوابط خاصی، آن‌ها را بررسی، بازخوانی و تصحیح نمود تا بتوان به‌منظور و مقصود مؤلف و آنچه از فکر و قلم او تراوش کرده، دست یابیم. یکی از آثار کمترشناخته‌شدۀ داستان محب و محبوب است که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ توبینگن برلین نگهداری می‌شود. این نسخه در 353 صفحه با خط نسخ کهن راسته و چلیپا نوشته شده و سرایندۀ آن ناشناس است و از خود با تخلص اختیار در جای‌جای این مثنوی یاد می‌کند. نگارندۀ این منظومه را برای نخستین بار، بر اساس تنها نسخۀ یافت‌شده تا آن زمان، از سوی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان در سال 1390 چاپ و منتشر ساخت. به‌تازگی نویسنده به نسخۀ دیگری از این اثر دست یافته است که با شمارۀ 2261 در کتابخانۀ عاطف افندی استانبول نگهداری می‌شود. این دست‌نویس که بدون تاریخ کتابت و نام کاتب در 144 برگ نگاشته شده، در خوانش و رفع ابهام و تکمیل برخی از ابیات، در مقابله با نسخۀ توبینگن کمک می‌کند. نوشتار حاضر بر آن است تا با معرفی این دست‌نوشتۀ تازه‌یافته، به تکمیل برخی از ابیات ناقص یا مبهم نسخۀ چاپی بپردازد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

18 - معرفی و تصحیح نسخۀ خطی شرح خطبة البیان به روایت میر شریف آملی
رضا اسدپور

خطبة البیان نام یکی از خطبه‌های منسوب به مولا علی(ع) است که در خصوص صحت انتساب آن به ایشان، دیدگاه‌های مختلفی در طول تاریخ مطرح شده است. در این خطبه، کلمات مسجعی بر زبان حضرت جاری شده است که با ضمیر انا آغاز شده و به شرح حال ایشان در مقام ولی و انسان کامل در حالت فنای ف أکثر

خطبة البیان نام یکی از خطبه‌های منسوب به مولا علی(ع) است که در خصوص صحت انتساب آن به ایشان، دیدگاه‌های مختلفی در طول تاریخ مطرح شده است. در این خطبه، کلمات مسجعی بر زبان حضرت جاری شده است که با ضمیر انا آغاز شده و به شرح حال ایشان در مقام ولی و انسان کامل در حالت فنای فی‌الله اشاره دارد. بدین سبب به شطحیات اهل تصوف و اقوال اهل غلو شباهت داشته و همواره مورد توجه صوفیان و فرقه‌های شیعه و باطنیه بوده است. از این خطبه و شروح آن، نسخه‌های خطی بسیاری در کتابخانه‌های ایران و کشورهای دیگر وجود دارد. یکی از این شروح متعلق به شخصی به نام میر شریف از سدۀ دهم هجری است که تاکنون ناشناخته بوده است. از این شرح، نسخه‌های متعددی با تفاوت‌هایی چند در دست است. نسخه‌ای که نام میر شریف را در مقدمه و انتهای خود دارد، به شمارۀ 1015 در کتابخانۀ دانشگاه تهران موجود است. در این مقاله، ابتدا میر شریف و رسالۀ شرح خطبة البیان وی معرفی شده و پس از گزارش نسخه‌های مختلف برجای‌مانده از این اثر، تصحیح نسخۀ خطی شمارۀ 1015 این رساله همراه با مآخذ آیات و روایات و اشعار و تفاوت‌های نسخه‌بدل از نظر می‌گذرد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

19 - معرفی رسالۀ دواءالمساکین
حسین مسجدی سیده مرضیه رضائی

نسخ خطی به‌عنوان میراث مکتوب مردم ایران در کتابخانه‌های کشور، پشتوانۀ فرهنگی و شناسنامۀ تمدن ملت است و احیای نگاشته‌ها و آثار گذشتگان از وظایف پژوهشگران و حامیان زبان فارسی. دواءالمساکین در قرن 12 و 13 هجری قمری نوشته شده و مؤلف آن نامعلوم است. هدف اصلی در این مقاله، مع أکثر

نسخ خطی به‌عنوان میراث مکتوب مردم ایران در کتابخانه‌های کشور، پشتوانۀ فرهنگی و شناسنامۀ تمدن ملت است و احیای نگاشته‌ها و آثار گذشتگان از وظایف پژوهشگران و حامیان زبان فارسی. دواءالمساکین در قرن 12 و 13 هجری قمری نوشته شده و مؤلف آن نامعلوم است. هدف اصلی در این مقاله، معرفی رسالۀ طبی دواءالمساکین است که از اهمیت موضوعی، سبکی و ادبی ویژه‌ای برخوردار است و در کتابخانۀ آستان قدس رضوی از گنجینه‌های ادبی و پزشکی به شمار می‌آید. موضوع کلی این نسخه، طب سنتی و شیوه‌های درمان بیماری‌هاست. این نسخه دارونامۀ جامع و کم‌نظیری از داروهای مفرد و مرکب است. دواءالمساکین علاوه بر اهمیت موضوعی، از نظر مختصات سبکی، زبان‌شناختی و رسم‌الخط نیز حائز اهمیت بوده و و از جهتی شامل اصطلاحات و ترکیبات فراوانی است که با شناخت این متن می‌توان در معادل‌سازی اصطلاحات جدید از آن‌ها بهره برد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

20 - معرفی نسخۀ خطی الانوار فی کشف الاسرار روزبهان بقلی
غلامرضا خوش اقبال قاسم کاکایی

10.30495/noskheh.2020.679940

تصحیح و معرفی نسخه‌های خطی خاص و نفیس که از روزگاران دور بر جای مانده، راهی برای جان‌بخشی اثری ادبی و یا عرفانی و یا شاید زنده کردن خود مؤلف در زمان امروزی است. روزبهان بقلی یکی از تأثیرگذارترین عرفایی است که اندیشه‌های عرفانی او جریان جدید و منحصر‌به‌فردی از مبانی عرفا أکثر

تصحیح و معرفی نسخه‌های خطی خاص و نفیس که از روزگاران دور بر جای مانده، راهی برای جان‌بخشی اثری ادبی و یا عرفانی و یا شاید زنده کردن خود مؤلف در زمان امروزی است. روزبهان بقلی یکی از تأثیرگذارترین عرفایی است که اندیشه‌های عرفانی او جریان جدید و منحصر‌به‌فردی از مبانی عرفان و تصوف را پایه‌ریزی کرده است که مگر با درک و بازنگری آثار این عارف بزرگ میسر نیست. بیشتر آثار منصوب به روزبهان بقلی موجود نیست و از آن‌هایی که باقی است، تعداد اندکی تصحیح و چاپ شده‌اند. یکی از برگزیده‌ترین و مهجورترین آثار او رسالۀ الانوار فی کشف الاسرار است که برخی از تکلمه‌نویسان آن را به شیخ منصوب نمی‌دانند و برخی آن را با رسالۀ دیگری از شیخ یکی دانسته‌اند. تنها نسخۀ موجود از این رساله از روزبهان در کتابخانۀ ملی تاشکند به شمارۀ 2188 و کد 3: 176 وجود داشته و عکس آن در مرکز نسخ خطی دانشگاه تهران به شمارۀ نسخۀ ش 2/2578 نگهداری می‌شود. این اثر نفیس عرفانی همچنان تا به امروز دست‌نخورده باقی مانده و کسی به تصحیح و ترجمۀ آن نپرداخته است. با توجه به متن خاص این اثر و ارزش عرفانی آن، تصحیح، ترجمه و احیای آن همچنان که برگی زرین از گنجینۀ ارزشمند نسخه‌های خطی را نمایان می‌کند، می‌تواند برای روشن‌تر شدن مکتب فکری شیخ روزبهان حائز اهمیت بوده و ترجمه و تصحیح پیراسته و شایسته‌ای را به حوزۀ عرفان امروز اضافه کند. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

21 - معرفی و بررسی دیوان ملاحسن حافی هروی
نرگس افروز احمد علی جعفری

ملاحسن حافی هروی متوفای 1304 هجری قمری، از شاعران دورۀ قاجاری است. دیوان اشعار به‌جای‌مانده از وی شامل سه نسخه در کتابخانه‌های ایران و دربردارندۀ 2112 بیت شعر در قالب مثنوی، غزل، قصیده، ترجیع‌بند، دوبیتی و تک‌بیتی است. قالب مسلط دیوان اشعار وی غزل است. سبک ادبی رایج در أکثر

ملاحسن حافی هروی متوفای 1304 هجری قمری، از شاعران دورۀ قاجاری است. دیوان اشعار به‌جای‌مانده از وی شامل سه نسخه در کتابخانه‌های ایران و دربردارندۀ 2112 بیت شعر در قالب مثنوی، غزل، قصیده، ترجیع‌بند، دوبیتی و تک‌بیتی است. قالب مسلط دیوان اشعار وی غزل است. سبک ادبی رایج در اشعارش، سبک بازگشت ادبی است. وی در زبان بیشتر به سبک خراسانی و در محتوا به سبک عراقی بازگشت نموده و کوشیده سبکی مابین این دو ارائه بدهد. تقلید وی از اشعار مولانا و حافظ و سعدی کاملاً مشهود است. وی برای ایجاد موسیقی در اشعارش، از انواع عوامل موسیقی‌ساز بیرونی (وزن)، کناری (قافیه و ردیف)، درونی و معنوی، و نیز صنایع بدیعی و انواع صور خیال بهره می‌جوید تا شعری موزون و آهنگین و خیال‌‌انگیز پدید آورد. وی شاعری است شیعه‌مذهب و دلبستگی‌اش به خاندان اهل بیت(ع)، به‌خصوص علی(ع)، در اشعارش منعکس شده است. وی در اشعارش خودش را طرفدار فرقۀ خاصی نمی‌داند، اما در تفکر از اندیشۀ وحدت وجودی و انسان کامل ابن‌عربی متأثر است. در این پژوهش، ضمن معرفی نسخه‌های خطی دیوان اشعار وی، ویژگی‌های رسم‌الخطی، ویژگی‌های سبکی اعم از زبانی، فکری و بیانی دیوان وی بررسی شده و مختصری به زندگی وی اشاره می‌شود. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

22 - جستاری در شرح احوال و بررسی دیوان فنای خویی
شهریار حسن زاده

میرزا عبدالرسول زنوزی خویی، متخلص به فنا، از نام‌آوران عصر دنبلی‌هاست. آمیختگی ‌نام دنبلی‌ها با تاریخ خوی که در دورۀ احمدخان دنبلی و پسرش حسینقلی خان برجسته است، حکایت‌ سال‌های طلایی علم و ادب و معرفت در تاریخ ادبیات آذربایجان و به‌تبع آن در ایران زبانزد شده است و باید أکثر

میرزا عبدالرسول زنوزی خویی، متخلص به فنا، از نام‌آوران عصر دنبلی‌هاست. آمیختگی ‌نام دنبلی‌ها با تاریخ خوی که در دورۀ احمدخان دنبلی و پسرش حسینقلی خان برجسته است، حکایت‌ سال‌های طلایی علم و ادب و معرفت در تاریخ ادبیات آذربایجان و به‌تبع آن در ایران زبانزد شده است و باید گفت یکی از اعصار مهم ادب فارسی محسوب می‌شود. در این دوره، شهرت دادگری و دانش‌پروری خان‌های دنبلی، شهر خوی را به مأمنی برای گروه‌های کثیری از شاعران و دانشمندان از اطراف و اکناف ایران و کشورهای همسایه بدل می‌کند و به درگاه این امیران می‌کشاند؛ از جمله می‌توان از آذر بیگدلی، صبای کاشانی، ملا عبدالنبی طسوجی، ملا فتح‌الله ایروانی، میرزا محمدرضا هندی، میرزا محمدعلی اصفهانی، حریف جندقی، ساغر تبریزی، آقای میریعقوب کوه‌کمری و... نام برد. در نتیجه رواج شعر و ادب، تشکیل محافل و مدارس، یک محیط فرهنگی پدید می‌آید و به تربیت رجال ختم می‌شود. از برخورداران این خوان فضل و از تأثیرگذاران خاندان‌های علمی در ایجاد کانون دانش، خاندان‌ میرزا حسن زنوزی خویی و از این خانواده، میرزا عبدالرسول متخلص به فنای خویی نام‌آور است. لذا این پرسش مطرح می‌شود که جایگاه علمی و شاعری وی چه نقشی در این دوره داشته است؟ و دیوان شعر او ماحصل چه برجستگی‌هایی است؟ می‌توان گفت آثار فنا آیینۀ تمام‌نمای اوضاع اجتماعی، سیاسی و اخلاقی ایران در دورۀ قاجار است و علاوه بر آن، وی که در شاعری تواناتر از پدرش یعنی فانی است، در حکمت نیز دستی داشت و از پیروان ابن‌عربی و ملاصدرا و مریدان شیخ احمد احسایی بوده است. نگارنده در این نوشتار بر آن است ضمن معرفی نسخۀ خطی و شخصیت والای ادبی سراینده، به بررسی تحلیلی و متن‌شناسانۀ دیوان شاعر بپردازد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

23 - ضرورت تصحیح دوبارۀ رسالة القدس و غلطات السالکین روزبهان بقلی
غلامرضا خوش اقبال محمدیوسف نیری

تصحیح متون کهن، تحشیه و تعلیق، هم تقویت‌کنندۀ میراث فرهنگی و مفاخر ادبی و عرفانی یک کشور است و هم اطلاعاتی وسیع در باب اندیشه و ساختارهای فکری و زبانی متفکران گذشته به دست داده و دانسته‌های بشر کنونی را می‌افزاید. تصحیح نسخه هم پژوهشی اصیل است که نیاز بزرگان علم و معرفت أکثر

تصحیح متون کهن، تحشیه و تعلیق، هم تقویت‌کنندۀ میراث فرهنگی و مفاخر ادبی و عرفانی یک کشور است و هم اطلاعاتی وسیع در باب اندیشه و ساختارهای فکری و زبانی متفکران گذشته به دست داده و دانسته‌های بشر کنونی را می‌افزاید. تصحیح نسخه هم پژوهشی اصیل است که نیاز بزرگان علم و معرفت بوده و همۀ دانشمندان بدان تأکید دارند. در حوزۀ متون عرفانی اسلامی، رسالة القدس و غلطات السالکین روزبهان بقلی از جمله آثاری است که کمتر به آن‌ها پرداخته شده است. این رساله‌ها در سال ۱۳۵۱ توسط محمدجواد نوربخش بر اساس نسخه‌هایی که در کتابخانۀ خانقاه نعمت‌اللهی در کنار داشتند، تصحیح و به چاپ رسیده است؛ اما به‌دلیل مشکلات فراوان تصحیح مانند غلط‌های املایی که بدان پرداخته نشده، دقت در ضبط دقیق‌ترین مفهوم، نداشتن تعلیقات و... خوانش متن و درک آن دشوار است. با جست‌وجوی فراوان و یافتن نسخه‌ای متأخرتر با گذشت سال‌ها و تصحیح مجدد تلاش شده است تا در رفع کاستی‌هایی که در تصحیح قبل وجود داشت، پژوهشی مجدد انجام شود. در این پژوهش تلاش شده است لزوم تصحیح دوبارۀ این دو رساله از روزبهان بقلی مورد بررسی قرار گیرد تا هم به تصحیحی منقح‌تر دست یابیم و هم رمزها و اسرار درونی این عارف بزرگ فارس را با شناخت بیشتر این دو اثر اصیل او درک کنیم. دیگر اینکه با افزودن تعلیقات و شرح دشواری‌ها به تصحیح پیراسته‌تر و شایسته‌تر این دو اثر از روزبهان برای زمان کنونی دست یابیم. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

24 - بررسی نسخۀ خطی دیوان میرزا محمّد حسین شریفی شیرازی با رویکرد سطح فکری
معصومه کیان شهین اوجاق علیزاده مهدی ماحوزی فاطمه امامی

میرزا محمّد حسین بن میرزا محمّد شریفی شیرازی متخلّص به عالی از شاعران قرن سیزده، دورۀ قاجار و از خاندان های معتبر شیراز است. دیوان اشعار بر جای مانده از وی در بردارندۀ 2101 بیت، در قالب قصیده، قطعه، غزل و رباعی است. قالب مسلّط دیوان اشعار عالی غزل و سبکِ رایج در دیوانش أکثر

میرزا محمّد حسین بن میرزا محمّد شریفی شیرازی متخلّص به عالی از شاعران قرن سیزده، دورۀ قاجار و از خاندان های معتبر شیراز است. دیوان اشعار بر جای مانده از وی در بردارندۀ 2101 بیت، در قالب قصیده، قطعه، غزل و رباعی است. قالب مسلّط دیوان اشعار عالی غزل و سبکِ رایج در دیوانش بازگشت ادبی است. شعر عالی از ویژگی های فکری قرن سیزده که به طور کلی در ادبیات فارسی رواج داشته، برخوردار است؛ وی همان گونه که در زبان، پیرو قدما بوده در طرح موضوع و مضمون نیز مقلّد ایشان بوده است و می توان گفت که همچون معاصران خود به بازآفرینی مضامین و موضوعات قدما به زبان قدما مشغول بوده است؛ در قصایدش اندیشۀ ناصرخسرو؛ اخلاقیات، زهد، حکمت، پند و اندرز منعکس است و در غزل هایش از همان عشق و هجر مطرح شده از سوی حافظ و سعدی بار دیگر سخن می راند و اساساً عمدۀ درونمایۀ غزل هایش عشق و هجر است؛ همچنین مورد توّجه شاعری چون رهی معیّری بوده است. عالی از انواع موسیقی (بیرونی، کناری، درونی)، صنایع بدیعی و صورخیال در اشعارش بهره برده است تا شعری موزون و آهنگین و خیال انگیز و تاثیرگذار پدید آورد. شاعر، شیعه مذهبِ اثنی عشری و ارادتش به پیامبر و اهل بیت در اشعارش مشهود است. به استناد تذکره ها شاعر خوشنویس بوده و خود نیز به آن اشاره کرده است. این پژوهش ضمن بررسی ویژگی های سبکی؛ اعم از زبانی، ادبی و بویژه فکریِ شاعر، مختصری به زندگی نامه و تحلیل نسخۀ خطّی عالی نیز پرداخته است. روش به کار رفته در مقاله، توصیفی- تحلیلی است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

25 - معرفی و بررسی رسالۀ‌ انسان‌نامۀ سید محمد نوربخش
نرگس افروز علی اصغر حلبی

انسان‌نامه اثر سید محمد نوربخش، از صوفیان دورۀ تیموری است. به گفتۀ خود نویسنده، وی این رساله را به اشارت الهی برای پادشاه نوشته است. از این رساله، بیست نسخه در کتابخانه‌های ایران موجود است. رساله شامل یک مقدمه و دو باب است. نویسنده در مقدمه با استناد به آیات و احادیث، ض أکثر

انسان‌نامه اثر سید محمد نوربخش، از صوفیان دورۀ تیموری است. به گفتۀ خود نویسنده، وی این رساله را به اشارت الهی برای پادشاه نوشته است. از این رساله، بیست نسخه در کتابخانه‌های ایران موجود است. رساله شامل یک مقدمه و دو باب است. نویسنده در مقدمه با استناد به آیات و احادیث، ضمن بیان فضیلت بنی‌آدم بر سایر موجودات، به لزوم شناخت انسان و انسان کامل اشاره می‌کند و اهمیت پیروی از انبیا و اولیا را متذکر می‌شود و اهم مهمات را شناخت نفس می‌داند، سپس سه راه برای شناخت اولیا معرفی می‌کند. وی در باب اول، به اهمیت علم فراست و کارایی آن در شناخت اولیای الهی، نیز اهمیت آن برای سلاطین به‌منظور انتخاب اشخاص شایسته برای امر حکومتی تأکید می‌کند و سلطنت صوری و معنوی را برای سلاطین لازم می‌داند؛ در باب دوم به سیرت انسان و احوال و مقامات اولیای الهی و منازل و کیفیت هر مرتبه از مراتب دل می‌پردازد و در نهایت اکمل مردان را مظهر جامع و وارث مصطفی(ص) می‌داند و چنین مظهری را سید علی همدانی و در سلسلۀ ایشان ذکر می‌کند. نویسنده در این پژوهش، ضمن معرفی نسخۀ‌ خطی انسان‌نامه با موضوع علم فراست، ویژگی‌های رسم‌الخطی، فکری، زبانی و بیانی آن را بررسی و مختصری به زندگی سید محمد نوربخش اشاره می‌کند. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

26 - معرفی و بررسی نسخۀ خطی التوحید من نفس الرحمن شرف‌الدین علی یزدی
ناصر خراسانی داود چوگانیان غلامعلی آریا علیرضا ابراهیم

رسالۀ التوحید من نفس الرحمن یکی از برجسته‌‌ترین تهلیلیه‌های عرفانی موجود در میان انبوه میراث مکتوب عرفانی و ادبی این سرزمین است که بی‌اغراق احیا و معرفی آن، گشایش دریچه‌ای نو و منظری متفاوت بر این گونه از ادبیات عرفانی است. این پژوهش ضمن تصحیح و تعلیق یک اثر عرفانی، منت أکثر

رسالۀ التوحید من نفس الرحمن یکی از برجسته‌‌ترین تهلیلیه‌های عرفانی موجود در میان انبوه میراث مکتوب عرفانی و ادبی این سرزمین است که بی‌اغراق احیا و معرفی آن، گشایش دریچه‌ای نو و منظری متفاوت بر این گونه از ادبیات عرفانی است. این پژوهش ضمن تصحیح و تعلیق یک اثر عرفانی، منتج به شناخت وجهۀ نامکشوف از ابعاد شخصیت مؤلف آن شده است. شرف‌الدین علی یزدی تاکنون به‌عنوان مورخی شهیر، شاعر، منشی، منجم، ریاضی‌دان، موسیقی‌دان، لغوی و حروفی قرن نهم، زبانزد خاص و عام بوده، لیکن وجهۀ عرفانی این دانشمند، مغفول مانده است. متن رسالۀ حاضر، شامل دو بخش است: اول براهین عقلی و نقلی در اثبات توحید و دوم تفسیر عرفانی باب التهلیل از کتاب فتوحات المکیه ابن‌عربی. این رساله در هر دو بخش حاوی ویژگی‌های خاص عرفانی و ادبی است؛ استفاده از نثر فنی، ارجاع مکرر به آیات و احادیث، اثبات توحید به روش احصایی، تقسیم‌بندی توحید بر اساس ۳۶ آیۀ تهلیل، تبیین آرا و اندیشه‌های عرفانی مؤلف و از بُعد تاریخی، اثبات ارتباط شرف‌الدین با حکومت قراقویونلوها از نتایج این پژوهش به شمار می‌رود. این رساله بر اساس سه نسخۀ موجود و به‌شیوۀ نسخۀ اساس تصحیح شده است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

27 - ضرورت تصحیح مجدد دیوان رکن‌الدین دعویدار قمی، شاعر ذواللسانین سده‌های ششم و هفتم
علیرضا شعبانلو محمدقاسم سیاوشی

دیوان رکن‌الدین دعویدار قمی تنها اثر فارسی و عربی رکن دعویدار قمی است که در ایران یک بار به‌اهتمام علی محدّث تصحیح شده و در سال ۱۳۶۵ به چاپ رسیده است. این مقاله بر آن است تا با بررسی تصحیح علی محدّث و مقایسۀ آن با تنها نسخۀ باقی‌ماندۀ این اثر در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، أکثر

دیوان رکن‌الدین دعویدار قمی تنها اثر فارسی و عربی رکن دعویدار قمی است که در ایران یک بار به‌اهتمام علی محدّث تصحیح شده و در سال ۱۳۶۵ به چاپ رسیده است. این مقاله بر آن است تا با بررسی تصحیح علی محدّث و مقایسۀ آن با تنها نسخۀ باقی‌ماندۀ این اثر در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، به خط صدرالدین محمد بن محمدعلی معمار اصفهانی، کاستی‌ها و اشکالات این تصحیح را نشان دهد و ضرورت تصحیح مجدد آن را یادآوری کند. در این راستا، افزون بر نسخۀ اصلی مورد استفادۀ علی محدّث، از تذکره‌ها و نسخ خطی که جسته‌گریخته به نمونه‌هایی از اشعار رکن دعویدار قمی اشاره داشته‌اند، بهره بردیم. انتقادی نبودن تصحیح، افتادگی‌ها، افزونه‌ها و حذف‌های بی‌پشتوانه و برخی اشتباهات فاحش تصحیح از جمله ایراداتی است که بر تصحیح محدّث وارد است. نگارنده این موارد را در دوازده گروه دسته‌بندی کرده است. این اشکالات به‌حدی است که گاه معنی مفهوم ابیات را دگرگون کرده و به‌طور کلی با آنچه مؤلف درصدد القای آن بوده، اختلاف فاحشی دارد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

28 - معرفی نسخۀ خطی منظومۀ «کارستان حاتم» و بررسی مختصر ویژگی‌های سبکی آن
مژگان متوسل سید محمد دشتی

10.30495/noskheh.2021.688008

نام هندوستان همواره با قصه و داستان همراه بوده ‌است. مثنوی کارستان حاتم از فرید بن غضنفر، شاعر هندی ناشناس در قرن دوازدهم هجری قمری است. این قصه روایت منظوم قصۀ عامۀ حاتم طایی است. این قصۀ عامیانه از نوع افسانه‌های موسوم به پریان است که جزو قدیم‌ترین انواع قصه‌های عامیا أکثر

نام هندوستان همواره با قصه و داستان همراه بوده ‌است. مثنوی کارستان حاتم از فرید بن غضنفر، شاعر هندی ناشناس در قرن دوازدهم هجری قمری است. این قصه روایت منظوم قصۀ عامۀ حاتم طایی است. این قصۀ عامیانه از نوع افسانه‌های موسوم به پریان است که جزو قدیم‌ترین انواع قصه‌های عامیانه به شمار می‌روند. موضوع اصلی قصه، طرح معما برای خواستگارانی است که خواستار ازدواج با حسن‌بانو ملکۀ زیبای خراسان‌اند. این منظومه علاوه‌بر جذابیّت‌های داستانی و بن‌مایه‌های اسطوره‌ای، ازنظر ویژگی‌های سبکی بررسی‌پذیر است. بررسی این اثر می‌تواند ادامۀ سنت پارسی‌گویی در شبه‌قاره را بنمایاند. جُستار پیش رو کوشیده ‌است ضمن معرفی این نسخۀ ناشناس، نگاهی سبک‌شناسانه به‌شیوۀ تحلیلی ـ توصیفی به این اثر داشته باشد و آن را در سطوح زبانی، ادبی و فکری بررسی‌ کند. این بررسی نشان می‌دهد که شاعر زبانی ساده و بیانی متوسط دارد و تشبیه‌گراست. کاربست جناس و واج‌آرایی سبب خوش‌آوایی درونی شعرش شده‌ است. افکار مذهبی و اخلاقی با بسامد بالا در قصه خودنمایی می‌کند و اندرزهای اخلاقی و اعتقادات مذهبی در لابه‌لای این داستان عامه تنیده شده است. همچنین تأثیرپذیری از شاعران پیشین، به‌ویژه نظامی، در کلام او آشکار است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

29 - معرفی و تصحیح نسخۀ خطی رساله‌ای در عرفان تألیف شیخ حیدر نجفی
الهام روستایی راد مریم حسینی

صوفیان از آغاز تاریخ تصوف، دربارۀ اصول مکتب خود آثاری نگاشتند و به مسائل و مباحث مختلف تصوف پرداختند که می‌توان آن‌ها را دستینه (manual) نامید. احیا و تصحیح نسخه‌های خطی با هدف حفظ آرا و نگاهداشت معرفت ایرانی و اسلامی، از اهمیت فراوانی برخوردار است. نوشتار حاضر، ضمن معر أکثر

صوفیان از آغاز تاریخ تصوف، دربارۀ اصول مکتب خود آثاری نگاشتند و به مسائل و مباحث مختلف تصوف پرداختند که می‌توان آن‌ها را دستینه (manual) نامید. احیا و تصحیح نسخه‌های خطی با هدف حفظ آرا و نگاهداشت معرفت ایرانی و اسلامی، از اهمیت فراوانی برخوردار است. نوشتار حاضر، ضمن معرفی و تصحیح رساله‌ای کوتاه از یکی از عارفان به نام شیخ حیدر نجفی، به بیان درون‌مایه‌ها و اعتقادات و مبانی عرفانی وی پرداخته است. این نسخۀ منحصربه‌فرد به شمارۀ 196/4 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه اصفهان نگهداری می‌شود. این رسالۀ کوچک در وصول به مقامات عالیه و به خواست پدر شیخ حیدر به تألیف در‌آمده است. هدف از نگارش آن اتصال و معرفت حق بوده و محور اصلی آموزه‌های عرفانی آن بر محبت مستقر شده است. در این مطالعه، ضمن تصحیح نسخۀ خطی دستینه‌ای قرن سیزدهمی از حیدر نجفی، به بررسی ویژگی‌های سبک‌شناسانۀ آن پرداخته شده است. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که در قرون اخیر علاوه بر رسوخ ابتذال و گمراهی در فرقه‌های تصوف، هنوز هم اندیشه‌های متعالی و هماهنگی شریعت و طریقت در حافظۀ برخی از راهروان این مسیر به جا مانده است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

30 - شرح احوال و بررسی نسب‌نامۀ میر والهی قمی
قاسم سالاری فاطمه شکیب فرد

از گنجینه‌های شعر و ادب فارسی، فقط بخش اندکی تصحیح و چاپ گردیده و بخش عظیمی همچنان در گوشۀ کتابخانه‌ها به فراموشی سپرده شده است. خالق یکی از این نسخه‌های خطی شاعری گمنام به نام میریوسف (محمد یوسف) والهی قمی متخلص به والهی است که در نیمۀ دوم قرن دهم و ربع اول قرن یازدهم أکثر

از گنجینه‌های شعر و ادب فارسی، فقط بخش اندکی تصحیح و چاپ گردیده و بخش عظیمی همچنان در گوشۀ کتابخانه‌ها به فراموشی سپرده شده است. خالق یکی از این نسخه‌های خطی شاعری گمنام به نام میریوسف (محمد یوسف) والهی قمی متخلص به والهی است که در نیمۀ دوم قرن دهم و ربع اول قرن یازدهم هجری می‌زیست. این شاعر از مربیان شعر و ادب فارسی به شمار می‌آید و یکی از شاعران، تصنیف‌سازان و موسیقی‌دانان توانای عهد صفویه و از سادات قم بوده که آثارش جزء دورۀ سبک هندی است. دیوان او شامل قصاید، غزلیات، ترجیع و ترکیب‌بند، مثنوی، هجویات، رباعیات، قطعات و ماده‌تاریخ است و روی هم رفته شش هزار بیت است که بیشتر آن را قصاید و غزلیات تشکیل می‌دهند. موضوع پژوهش حاضر بررسی و تحلیل یک مثنوی ۴۵۶ بیتی با عنوان نسب‌نامه از دیوان این شاعر است. در طرز شاعری به شریف قزوینی و قاضی نوری اصفهانی اقتدا می‌کرد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

31 - معرفی و بررسی نسخۀ ‌خطی دیوان غزلیات عالِمی دارابجردی، شاعر قرن دهم هجری
اعظم بازگیر الوار محمود طاووسی مریم امیر ارجمند فاطمه امامی

مولانا میرزا سهراب عالمی دارابجردی متوفای 975 هجری قمری، از شاعران عهد شاه طهماسب صفوی است. دیوان غزلیات برجای‌مانده از وی نسخه‌ای منحصربه‌فرد است و با شمارۀ 6/290 در کتابخانۀ ملی ایران نگهداری می‌شود. میراث مکتوبی که در عهد صفویان بر جای مانده، بسیار است. عالمی دارابجر أکثر

مولانا میرزا سهراب عالمی دارابجردی متوفای 975 هجری قمری، از شاعران عهد شاه طهماسب صفوی است. دیوان غزلیات برجای‌مانده از وی نسخه‌ای منحصربه‌فرد است و با شمارۀ 6/290 در کتابخانۀ ملی ایران نگهداری می‌شود. میراث مکتوبی که در عهد صفویان بر جای مانده، بسیار است. عالمی دارابجردی در قرن دهم می‌زیسته و سبک ادبی رایج در آن دوره، مکتب وقوع است؛ لیکن شیوۀ بیان وی در غزل‌سرایی به شیوۀ شاعران ماقبل خود، به‌ویژه سعدی، شباهت دارد. غزلیات برجای‌مانده از عالمی، نشان از مهارت و ذوق وی در سرودن غزل‌ دارد. چنان‌که از محتوای دیوان برمی‌آید، عالمی فردی خوش‌ذوق بوده و به استناد تذکره‌نویسان عالمی غزل را شورانگیز و عاشقانه می‌سروده ‌است. در این جستار، بر آنیم ضمن معرفی شاعر و نسخۀ‌خطی برجای‌مانده از او، کاربرد فنون بلاغی و بدیعی، ردیف و قافیه، اوزان عروضی، ویژگی‌های زبانی و فکری شاعر در غزلیاتش را نیز بیان کنیم. دیوان غزلیات عالمی دارابجردی در 979 هجری قمری کتابت شده ‌است؛ لیکن با توجه به افتادگی پایان دیوان، نام کاتب در دست نیست. تصحیح دست‌نوشتۀ مورد نظر با توجه به منحصر‌به‌فرد بودن آن، به‌صورت قیاسی انجام گرفته است. روش استفاده‌شده در این مقاله، روش توصیفی‌تحلیلی است. از آنجا که آثار ادبی هر ملت، آیینۀ تمام‌نمای فرهنگ و ادب آن ملت است و بخش مهمی از فرهنگ وتمدن هر ملت را تشکیل می‌دهد، هدف نهایی این پژوهش معرفی نسخۀ خطی مولانا میرزا سهراب عالمی دارابجردی، معرفی شاعر و پرداختن به ویژگی‌های سبکی و ادبی نسخۀ ‌خطی است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

32 - معرفی و بررسی «مجمع الافکار» اثر محمد حکیم هندی
قربانعلی ابراهیمی

نسخه‌های خطی به دلیل احتوای آنها بر مسائل ادبی و تاریخی، اطلاعات ارزشمندی برای اهل پژوهش فراهم می‌کند؛ بدین دلیل معرفی نسخه‌های خطی، یکی از وظایف ضروری پژوهشگرانِ عرصۀ پژوهش‌های ادبی در عصر حاضر است. یکی از مجموعه‌های ناشناخته و مجهول القدری که در شبه قاره و در قرن یازد أکثر

نسخه‌های خطی به دلیل احتوای آنها بر مسائل ادبی و تاریخی، اطلاعات ارزشمندی برای اهل پژوهش فراهم می‌کند؛ بدین دلیل معرفی نسخه‌های خطی، یکی از وظایف ضروری پژوهشگرانِ عرصۀ پژوهش‌های ادبی در عصر حاضر است. یکی از مجموعه‌های ناشناخته و مجهول القدری که در شبه قاره و در قرن یازدهم هجری تألیف شده است، مجمع الافکار، نادر و کمیاب اثر محمد حکیم هندی است. تنها نسخۀ خطی مجمع الافکار به شمارۀ 14209 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگه‌داری می‌شود. این مجموعه 718 صفحه‌ای شامل 53 دیباچۀ دیوان‌های شاعران قرن یازدهم هجری و حدود 283 رقعه و مکتوب از شاعران و نویسندگان همین دوره و در مطالب گوناگون ادبی و تاریخی دیگر است. در مقالۀ حاضر، این نسخه معرفی و بررسی شده است. اهمیت پژوهش حاضر در این است که نسخۀ مجمع الافکار، نادر و کمیاب همچون آیینه‌ای برای قرن یازدهم هجری در شبه قاره است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

33 - معرفی و تحلیل ساختاری نسخۀ خطی منظومۀ ناهید و اختر
سودابه بخشایی زرین تاج واردی

منظومۀ ناهید و اختر سرودۀ اچهی صاحب از آثار غنایی قرن دوازدهم در شبه‌قاره است. در این پژوهش با استفاده از نسخه‌ای کامل از این مثنوی که در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به دست آمده، با رویکرد توصیفی‌تحلیلی، ضمن معرفی نسخه و پدیدآورندۀ آن، به تحلیل ویژگی‌های ساختاری منظومه نیز أکثر

منظومۀ ناهید و اختر سرودۀ اچهی صاحب از آثار غنایی قرن دوازدهم در شبه‌قاره است. در این پژوهش با استفاده از نسخه‌ای کامل از این مثنوی که در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به دست آمده، با رویکرد توصیفی‌تحلیلی، ضمن معرفی نسخه و پدیدآورندۀ آن، به تحلیل ویژگی‌های ساختاری منظومه نیز پرداخته شده است. بررسی این منظومه نشان می‌دهد که تشبیه مهم‌ترین نقش را در ساختار ادبی و هنری این اثر بر عهده دارد. موسیقیِ ملایمِ شعر و تناسب‌های هجاییِ بحر هزج، وفور تکرار و توازن واژگانی، همچنین استفاده از لحن عاطفی و غم‌انگیز در کلامِ شعر، مهم‌ترین نمودهای زبان غنایی این منظومه به شمار می‌روند. شاعر جهت‌گیریِ پیام را به سمت درونیات عاطفی خویش قرار داده و گزارش داستان را به تأخیر انداخته است؛ این عامل سبب شده که روایت داستان تحت‌تأثیر زبان غنایی قرار گیرد و جنبه‌های عاطفی و احساسی بر جنبۀ روایی آن غلبه یابد. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

34 - رباعیات مندرج در سفینۀ مکتوب به سال 651 ق
مهرداد چترایی عزیزآبادی

دست‌نویس‌های بازمانده از سده‌های گذشته مشتمل بر فواید گوناگون ادبی و تاریخی فراوان و برطرف کنندۀ ابهامات بسیاری از متون نظم و نثر فارسی است. از آن رو که تعداد زیادی از نسخه های خطی هنوز در معرض تصحیح و تحقیق قرار نگرفته، برای دستیابی به آگاهی های دقیق از احوال و آثار گو أکثر

دست‌نویس‌های بازمانده از سده‌های گذشته مشتمل بر فواید گوناگون ادبی و تاریخی فراوان و برطرف کنندۀ ابهامات بسیاری از متون نظم و نثر فارسی است. از آن رو که تعداد زیادی از نسخه های خطی هنوز در معرض تصحیح و تحقیق قرار نگرفته، برای دستیابی به آگاهی های دقیق از احوال و آثار گویندگان و نویسندگان دوره های مختلف ادبی فارسی، نخستین گام، شناسایی و تصحیح آن نسخ خطی است. از جملۀ نسخه های خطی تقریباً ناشناخته، مجموعه ای پراکنده است که متعلق به استاد فقید، جلال‌الدین همایی بوده که پس از درگذشت ایشان به کتابخانۀ ملی واگذار شده است. مجموعۀ مذکور به سال 651 ق کتابت شده و شامل یادداشت های پراکنده، رسایل کوتاه و ابیات فارسی و عربی است. بیشتر محتویات این مجموعه – به ویژه آثار منظوم آن- نویافته است و تاکنون با وجود اهمیت فراوان آن، هم به لحاظ تاریخی و هم از نظر محتوایی، به چشم محققان ادب فارسی نیامده است. این مقاله، ضمن معرفی اجمالی دست‌نویس پیش گفته برای نخستین بار، رباعیات فارسی آن را تصحیح و ارائه می کند و با مراجعه به منابع درباره گویندگان آن تحقیق می کند. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

35 - بررسی و تحلیل نسخۀ خطی اصول الفصول فی حصول الوصول
سعید عابدینی عزیزاله توکلی کافی آباد محمود صادق زاده

نسخه‌های خطی، میراث فرهنگی ملت‌ها و نشان‌دهندۀ تلاش مردم یک کشور در گردآوری و حفظ دستاوردهای فکری علمی و تاریخی آن سرزمین هستند. این پژوهش به معرفی نسخۀ خطی اصول الفصول فی‌حصول الوصول، اثر رضاقلی خان هدایت (1215ـ1288ق) اختصاص دارد. این اثر تاکنون تصحیح و چاپ‌ نشده است. أکثر

نسخه‌های خطی، میراث فرهنگی ملت‌ها و نشان‌دهندۀ تلاش مردم یک کشور در گردآوری و حفظ دستاوردهای فکری علمی و تاریخی آن سرزمین هستند. این پژوهش به معرفی نسخۀ خطی اصول الفصول فی‌حصول الوصول، اثر رضاقلی خان هدایت (1215ـ1288ق) اختصاص دارد. این اثر تاکنون تصحیح و چاپ‌ نشده است. کتاب یک دایرةالمعارف عرفانی است که نویسنده در آن به سیر عرفان از گذشته تا روزگار خود پرداخته است. تاکنون دو نسخه از این کتاب در کتابخانه‌های مجلس و دانشگاه بوعلی همدان معرفی شده است. هدایت این کتاب را در هجده فصل نگاشته و توجه به اصول هجده‌گانۀ کتاب، اسّ و اساس تصوف عصر قاجار را به نمایش می‌گذارد. مؤلف در ابتدا به معرفی سلسله‌های عرفانی پرداخته و سپس سلسلۀ نعمت‌اللهی و زندگی شاه نعمت‌الله ولی را معرفی کرده است. از دیدگاه ساختار زبانی، هدایت در اثر خود کوشیده است از زبان گذشتگان و رویۀ زبانی آنان بهره جوید تا اثر خویش را مقبول طبع عام کند؛ ازاین‌رو از کاربردهای قدیم زبان، بسیار استفاده کرده است. با توجه به اهمیت تاریخی و ادبی این اثر، نویسنده در این پژوهش با روش توصیفی و با کمک منابع کتابخانه‌ای درصدد آن است تا به معرفی نسخۀ اصول الفصول و بررسی و عناصر و مؤلفه‌های سبکی، بیان ویژگی‌های زبانی، ارزش ادبی، دینی و عرفانی و تاریخی آن بپردازد. معرفی این اثر علاوه بر نشان دادن جایگاه ادبی آن در تبیین گسترۀ عرفان و تصوف نیز مؤثر خواهد بود. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

36 - معرفی و متن‌شناسی نسخۀ خطی حدایق الانوار محمدصادق قومشمی
مهین فرحمند سید محمود سیدصادقی شمس الحاجیه اردلانی

تلاش برای احیای آثار مکتوب گذشته امری ضروری است؛ زیرا حفظ فرهنگ و ادب هر جامعه در گرو حفظ آثاری است که در پویایی و استحکام فرهنگ آن جامعه سهم داشته‌اند. آنچه از گنجینۀ میراث ادبی مکتوب ما در دسترس است اندک نیست؛ ولیکن با تمام کوشش‌هایی که در جهت احیا و شناساندن این آثار أکثر

تلاش برای احیای آثار مکتوب گذشته امری ضروری است؛ زیرا حفظ فرهنگ و ادب هر جامعه در گرو حفظ آثاری است که در پویایی و استحکام فرهنگ آن جامعه سهم داشته‌اند. آنچه از گنجینۀ میراث ادبی مکتوب ما در دسترس است اندک نیست؛ ولیکن با تمام کوشش‌هایی که در جهت احیا و شناساندن این آثار صورت پذیرفته، شاعران و نویسندگان و آثاری که هنوز در گوشۀ انزوا قرار دارند، کم نیستند. یکی از نویسندگان توانا که در زاویۀ گمنامی قرار گرفته و در عصر خویش از نویسندگان برجسته بوده، محمدصادق بن محمدباقر قومشمی است که در دورۀ قاجار می‌زیسته و اثرش جزء آثار دورۀ بازگشت ادبی است. با توجه به اهمیت تاریخی و ادبی این اثر، نگارنده در این پژوهش بر آن است تا برای نخستین بار به معرفی نسخۀ خطی رسالۀ حدایق الانوار و بررسی و عناصر و مؤلفه‌های سبکی، بیان ویژگی‌های زبانی، ارزش ادبی، دینی، عرفانی و تاریخی آن بپردازد. از حدایق الانوار دو نسخۀ خطی در کتابخانه‌های ایران موجود است. در این پژوهش، معرفی کتاب بر اساس قدیمی‌ترین و کامل‌ترین نسخه، که متعلق به کتابخانۀ ملی ایران است، انجام گرفته است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

37 - معرفی و بازشناسی نسخۀ خطی مثنوی بهرام و بهروز از وقار شیرازی
مهدی نوروز رضا جلیلی

مثنوی بهرام و بهروز از وقار شیرازی، منظومه‌ای تعلیمی و عرفانی در 1440 بیت است که در سدۀ سیزدهم هجری سروده شده و محتوایی تعلیمی و عرفانی دارد. از این مثنوی تاکنون یک نسخۀ خطی به کتابت میرزا ابراهیم، مشهور به آقا و متخلّص به صفا به دست آمده است. شاعر هدف خود را از سرودن ا أکثر

مثنوی بهرام و بهروز از وقار شیرازی، منظومه‌ای تعلیمی و عرفانی در 1440 بیت است که در سدۀ سیزدهم هجری سروده شده و محتوایی تعلیمی و عرفانی دارد. از این مثنوی تاکنون یک نسخۀ خطی به کتابت میرزا ابراهیم، مشهور به آقا و متخلّص به صفا به دست آمده است. شاعر هدف خود را از سرودن این منظومه، بیان مسائل حکیمانه به زبان شعر بیان کرده و برای تحقق این هدف، از شیوۀ عطار و مولانا و نظامی تأثیر پذیرفته است. گسترۀ این تتبع در دو حوزۀ لفظ و معنا قابل شناسایی است. مثنوی بهرام و بهروز در سطوح فکری و زبانی و ادبی دارای ویژگی‌های قابل تأملی است که این موضوع، نشان از احاطۀ علمی و ادبی وقار شیرازی دارد. در مقالۀ حاضر، با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن معرفی مختصر شاعر، ویژگی‌های گوناگون تنها نسخۀ خطی به‌دست‌آمده از مثنوی بهرام و بهروز در سطوح یادشده بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که مثنوی مذکور از دید فکری، در پی تبیین آموزه‌های تعلیمی و عرفانی به مخاطبان خویش است و روساختی عاشقانه و ژرف‌ساختی آموزه‌ای دارد. از دید زبانی، وقار با تکیه بر ساده‌گویی و ویژگی‌های سبک خراسانی به‌ویژه روش مولانا، اثرش را به رشتۀ نظم درآورده است. در سطح ادبی نیز، شاعر بیش از همه به صورت‌های خیالی تشبیه و استعاره نظر داشته که این امر بیانگر جنبه‌های خیال‌انگیزی و شاعرانگی برجستۀ مثنوی بهرام و بهروز است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

38 - نقد منابع هندی در معرفی نُسخ خطی مثنوی سراپای مهری
بهمن علامی محمد حکیم آذر اصغر رضاپوریان

سرزمین هند از نظر دارا بودن نسخه‌های خطی فارسی، بسیار غنی و درخور توجه است؛ شناسایی این میراث عظیم فرهنگی و تهیۀ فهرست‌های موثق و علمی از آن‌ها ضرورتی بی‌چون‌وچراست؛ زیرا تحلیل محتوایی فهرست‌ها و منابع هندی نشان می‌دهد که این منابع در معرفی نسخ خطی فارسی، تصویری روشن به أکثر

سرزمین هند از نظر دارا بودن نسخه‌های خطی فارسی، بسیار غنی و درخور توجه است؛ شناسایی این میراث عظیم فرهنگی و تهیۀ فهرست‌های موثق و علمی از آن‌ها ضرورتی بی‌چون‌وچراست؛ زیرا تحلیل محتوایی فهرست‌ها و منابع هندی نشان می‌دهد که این منابع در معرفی نسخ خطی فارسی، تصویری روشن به خواننده انتقال نمی‌دهند. از جمله آثاری که در این منابع به‌اشتباه معرفی شده، نسخۀ خطی مثنوی سراپای مهری عرب است که آن را به مهری شاعرِ دربار نورجهان و همچنین مهری هروی نسبت داده‌اند. در این مقاله ابتدا فهرستی از مهری‌های معروف که از آن‌ها در تذکره‌ها ذکری به میان آمده ارائه می‌شود، سپس به معرفی مهری عرب و مثنوی سراپای وی می‌پردازیم و در آخر منابع هندی را که به مثنوی سراپا پرداخته‌اند، نقد می‌کنیم. تأکید این مقاله بر نقد، بررسی و بازنگری منابع مرتبط با فرهنگ ایران است که توسط غیرفارسی‌زبانان نوشته می‌شود؛ البته ریشۀ بسیاری از اشتباهات و خلط نام‌ها در این منابع را باید در تذکره‌های فارسی جست‌وجو کرد. اطلاعاتی که تذکره‌ها در اختیار ما قرار می‌دهند نمی‌تواند الزاماً صحیح باشد. تذکره‌نویسان سه شاعر مهری‌نام، ‌مهری هروی مصاحب گوهرشادبیگم و همسر حکیم عبدالعزیز، مهری مصاحب نورجهان‌بیگم و مهری همسر کریم‌خان زند را با یکدیگر خلط کرده‌اند و همین امر سبب انتساب اشتباه مثنوی سراپای مهری عرب به سایر شاعران مهری‌نام شده است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

39 - ضرورت تصحیح مجدد حسنات العارفین داراشکوه
مریم حسینی الهام روستایی راد

حسنات العارفین یکی از آثار برجستۀ شاهزاده محمد داراشکوه در بیان شطحیات 107 تن از صوفیان مسلمان است که نخستین بار، سید مخدوم رهین آن را در سال 1352 تصحیح و منتشر کرد. با وجود تلاش مصحح، در این چاپ، ایرادات اساسی دیده می‌شود که ضرورت تصحیح مجدد آن را یادآور می‌شود. این نو أکثر

حسنات العارفین یکی از آثار برجستۀ شاهزاده محمد داراشکوه در بیان شطحیات 107 تن از صوفیان مسلمان است که نخستین بار، سید مخدوم رهین آن را در سال 1352 تصحیح و منتشر کرد. با وجود تلاش مصحح، در این چاپ، ایرادات اساسی دیده می‌شود که ضرورت تصحیح مجدد آن را یادآور می‌شود. این نوشتار بر آن است که با بررسی و مقایسۀ نسخۀ چاپی حسنات العارفین با پنج نسخۀ خطی دیگر، به بیان کاستی‌ها و ایرادهای نسخۀ منتشرشده بپردازد و دلایل ضرورت تصحیح دوبارۀ آن را بیان کند. سید مخدوم رهین چهل سال پیش این نسخه را بر اساس چهار نسخۀ خطی تصحیح کرده است که هویت سه مورد از آن نسخ مشخص نیست. نگارندگان پس از دستیابی به چهار نسخۀ جدید و قیاس با تصحیح رهین، بر آن هستند که با بهره‌گیری از این منابع، اشتباهاتی نظیر عدم استفاده از روش تصحیح مشخص و علمی، معرفی نکردن نسخه‌های مورد استفاده، حذف و اضافات بی‌جا، ایرادات نگارشی و عدم نگارش تعلیقات و شرح بر متن را مرتفَع نموده و به متنی منقح و سالم دست یابند. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

40 - معرفی‌وتحلیل‌نسخة‌خطی‌خلاصه‌الحقایق‌اثرنجیب‌الدین‌رضا‌تبریزی
عزت نوروزی سده عطامحمد رادمنش

10.30495/noskheh.2021.693793

نجیب‌الدین رضا تبریزی اصفهانی، یکی‌ از شاعران عصر صفوی ‌بود. اصل‌ او از تبریز است ‌اما در اصفهان‌ می‌زیست. در شعر، جوهری، زرگر، نجیب، نجیبا‌ و نجیب‌الدین‌ رضا تخلص می‌کرد. وی چندین‌ اثر به نظم‌ و نثر دارد.‌ نسخة‌ خطی‌ خلاصه‌الحقایق ‌یکی ‌از آثار منظوم‌ اوست‌ که‌‌ در قال أکثر

نجیب‌الدین رضا تبریزی اصفهانی، یکی‌ از شاعران عصر صفوی ‌بود. اصل‌ او از تبریز است ‌اما در اصفهان‌ می‌زیست. در شعر، جوهری، زرگر، نجیب، نجیبا‌ و نجیب‌الدین‌ رضا تخلص می‌کرد. وی چندین‌ اثر به نظم‌ و نثر دارد.‌ نسخة‌ خطی‌ خلاصه‌الحقایق ‌یکی ‌از آثار منظوم‌ اوست‌ که‌‌ در قالب مثنوی سروده شده ‌است، در حدود 3600 بیت‌‌ دارد و مشتمـل‌ بر اصطلاحات فلسفی و عرفانی است. نجـیب‌الدین ‌رضا از معتقدان‌ به‌ اصول‌ اعتقـادی ‌سلسلة ذهبیه‌ بود و‌ افکـار‌ عارفانة‌ خـود را‌ که‌ برگرفتـه ‌از عقایـد و‌‌حـدت‌ وجـودی‌محیی‌الدین‌ بن‌ عربی‌ است، بازبانی‌ سـاده‌ و به‌ کارگیری‌ متعادل ‌آرایه‌های ‌ادبی، در قـالب ‌ابیاتی‌ کوتاه‌ بیان‌ کرده‌ است. از این‌ منظومه‌ تعداد‌ چهار دست‌نوشته‌ وجود دارد‌ که ‌در کتـابخانـه‌هـایِ:‌‌ ملی ‌ملک(دو نسخه)، آستان‌ قدس‌ رضوی ‌و احمدیة ‌شیراز‌ موجود است. در این مقـالة ‌نویسندگان‌ تلاش‌ کرده‌اند‌ تا ضمن‌ معـرفی‌ یکی ‌از‌ آثار ‌ادبی‌ عصر‌‌ صفـویـه،‌‌‌‌ مختصات‌ سبکی‌ و محتـوایی‌ آن‌ نیز مورد بررسی‌ قراردهند. بنـابراین‌ سبک‌ و ‌محتوای‌ این‌ اثر عرفـانی، با استفـاده‌ از‌ منـابع‌ کتـابخـانه‌ای‌ و ‌ به ‌کـارگیری‌ شیوة تحلیـلی‌، توصیفی، ‌از نظر زبـانی، فکری‌ و ادبی‌، مورد‌ بررسی‌ قرار‌ گرفت‌ و در نتیجه‌ می‌توان‌ گفت:‌ تصرف‌ در نگـارش‌ واژگـان، کـاربرد برخی‌ از ‌کلمات‌ با‌ دو گونة‌‌‌‌ نوشتـاری‌ و‌‌‌ آوردن‌ واژه‌های‌ عامیانه‌ از ‌مختصات‌ زبـانی‌ این‌ اثر‌‌است. استفادة از تمثیل‌ ویژگی‌ خاص‌ ادبی ‌آن‌ و بیـان‌ مراحل‌ سیر و‌‌ سلوک‌و‌ ذکر شرایط‌ سـالکـان‌‌ طریق‌ و عارفـان‌ کامـل‌ از خصوصیات‌ فکری‌ منظومة‌ مذکور است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

41 - بررسی و تحلیل ویژگی های سبکی انیس الطالبین محمدبن محمود فارس
الهه صادقی

10.30495/noskheh.2021.693899

نسخ خطی باقیمانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب می شود که لزوم توجه به آن به‌عنوان یکی از گنجینه های مواریث فرهنگی بسیار بااهمیت است. رسالۀ انیس الطالبین محمد بن محمود فارس، از آثار نفیس دورۀ صفوی است که تاکنون تصحیح و چاپ نگردیده است. از این اثر دو دست نوش أکثر

نسخ خطی باقیمانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب می شود که لزوم توجه به آن به‌عنوان یکی از گنجینه های مواریث فرهنگی بسیار بااهمیت است. رسالۀ انیس الطالبین محمد بن محمود فارس، از آثار نفیس دورۀ صفوی است که تاکنون تصحیح و چاپ نگردیده است. از این اثر دو دست نوشته باقی‌مانده است که نسخه ای است که با شمارۀ ۲۹۸۴ در کتابخانۀ اعظم قم نگهداری می شود، ظاهراً از قدمت بیشتری برخوردار است؛ ازاین‌رو مبنای اصلی بررسی در پژوهش حاضر قرار گرفت و نسخۀ دوم ازنظر شیوۀ نگارش تفاوت نسبتاً زیادی با نسخۀ مذکور دارد و به عبارتی تحریر دیگری از رسالۀ انیس الطالبین است که در ادامۀ کار آورده شده است. با توجه به این‌که تاکنون رسالۀ مزبور تصحیح‌نشده است، انجام پژوهش حاضر ضروری به نظر می رسد؛ بنابراین در پژوهش حاضر، ضمن معرفی رسالۀ انیس الطالبین، به بررسی محتوا، عناصر و مؤلفه های سبکی آن نیز پرداخته‌ شده است. بررسی این اثر نشان دهندۀ آن است که عرفان محمد بن محمود فارس بر پایۀ شریعت است و در تبیین مفاهیم عرفانی به آیات قرآن و سخنان پیامبر اکرم و اهل‌بیت ایشان استشهاد نموده است. فارس همچنین نویسنده ای تواناست و به ساخت و بافت کلام اهمیت زیادی داده است. صور خیال، لغات و مضامین عربی، کنایات، استعارات، مرادفات، تکلّفات و تصنعات که در دیگر آثار و متون این دوره دیده می شود، در این اثر نیز به‌وضوح مشهود است و با توجه به اینکه رسالۀ انیس الطالبین دربردارندۀ افکار و اصطلاحات عرفانی، اطلاعات تاریخی و ... است، حائز اهمیت بسیار است. تفاصيل المقالة

حرية الوصول المقاله

42 - بررسی و تحلیل عین‌الحقیقه از محمّد میرزیورالدّین پادشاه صاحب
قباد مهرپور احمدرضا یلمه‌ها مریم محمودی

مقاله حاضر به بررسی نسخة خطّی عین‌الحقیقه از محمّد میرزیورالدّین پادشاه صاحب (متوفّی 1151)، عارف و شاعر فارسی گوی افغانی قرن دوازدهم قمری می پردازد. نسخة منحصر به فرد این اثر به شماره 5610 در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. پژوهش حاضر که به روش توصیفی&ndash أکثر

مقاله حاضر به بررسی نسخة خطّی عین‌الحقیقه از محمّد میرزیورالدّین پادشاه صاحب (متوفّی 1151)، عارف و شاعر فارسی گوی افغانی قرن دوازدهم قمری می پردازد. نسخة منحصر به فرد این اثر به شماره 5610 در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. پژوهش حاضر که به روش توصیفی– تحلیلی انجام شده در پی پاسخ به این پرسش است که درونمایه و مضمون اصلی و محتوایی کتاب عین‌الحقیقه چیست؟ نتایج بررسی نشان می‌دهد، کتاب عین‌الحقیقه، اثری تعلیمی و عرفانی است که بر پایۀ اخلاق، عرفان نظری و عملی تألیف شده است. موضوع عین‌الحقیقه، در بیان مقامات عرفانی، منازل، مسالک، مهالک، شرایط مرید و سالک، احوالات و سخنان عرفا و اولیاء وبه طور اخصّ طریقت اویسیه است؛ این اثر نشان دهندۀ افکار و اندیشه های عرفانی مؤلف است. که به صورت نظم و نثر نگارش شده است و نثر آن مانند اغلب متون عرفانی ساده و به دور از پیچیدگی است. میرزیورالدّین از جملات کوتاه و ساده بهره می گیرد، زیرا هدف وی دراین کتاب تفهیم حقیقت به مریدان و راه رسیدن به آن است. از امتیازات کتاب عرفانی عین الحقیقه، اطّلاعات جامع و کامل در باب فرقۀ اویسیه و نقشبندیّه و مشایخ آنان است که می تواند به عنوان کتابی مرجع عرفانی مورد استفاده قرارگیرد. تفاصيل المقالة

فهرس المقالات نسخۀ خطی

سند

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية