آینده‌پژوهی بعد اکولوژیکی تابآوری در ساختار فضایی شهر تهران
محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری
ابراهیم فرهادی
1
(دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، ایران و پژوهشگر برنامه ریزی شهری و منطقه ای در دانشگاه بلونیا،ایتالیا)
احمد پوراحمد
2
(استاد گروه جغرافیای انسانی و برنامه ریزی ، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.)
کرامت اله زیاری
3
(گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران)
حسنعلی فرجی سبکبار
4
(استاد گروه جغرافیای انسانی و برنامه ریزی ، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.)
کلید واژه: شهر تهران, تابآوری, آینده‌پژوهی, ساختار فضایی, اکولوژیک,
چکیده مقاله :
در طی یکی دو دهه اخیر با افزایش بحران‌ها، تابآوری شهرها و مناطق در مقابل مخاطرات طبیعی و انسانی موردتوجه ویژه‌ای قرارگرفته است. هدف این پژوهش تحلیل فضایی مؤلفه‌های اثرگذار بر تابآوری شهری کلانشهر تهران (پایتخت سیاسی و اقتصادی ایران) در قالب شاخص‌های اکولوژیکی و شناسایی مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر آن‌هاست. در این پژوهش ابتدا شاخص‌هایی در 7 دسته شامل مخازن انتقال آب، مراکز جمع‌آوری زباله، مراکز تصفیه آب و فاضلاب، کاربری سبز و پارک‌ها، اراضی قهوه‌ای و بایر، خطوط گسل، و آلودگی هوا در محیط نرم‌افزار جی‌آی‌اس با استفاده از ابزارهای هم‌پوشانی وضعیت تابآوری مناطق را نشان داد. بحث آینده‌پژوهی این مقاله متشکل از دو بخش است.در بخش اول، به‌منظور ایجاد پایگاهی از عوامل اولیه موجود درباره مؤلفه‌های تابآوری فضایی ، از تکنیک پویش محیطی (بررسی مقالات و منابع چاپی، مصاحبه با متخصصان و پایش همایش‌ها و کنفرانس‌ها) و بررسی پیشینه ادبیات استفاده‌شده است.در بخش دوم از کارشناسان و نخبگان خواسته شد که مهم‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار بر تابآوری اکولوژیکی زیستمحیطی را ظرف ۱۰ سال آینده مشخص نمایند. که نهایتاً به‌صورت دلفی 18 متغیر تعیین گردیدند و از نرم‌افزار میک مک برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده می‌شود.یافتهها نشان داد تحلیل فضایی تابآوری شهر تهران در بعد اکولوژیکی زیستمحیطی با در نظر گرفتن نمودار تحلیل اثر ـ وابستگی در وضعیت ناپایدار قرار دارد. بر اساس یافته ها، متغیرهای پهنه‌های گسل و شدت زلزله، خشک‌سالی، استقرار منابع تولیدی و صنعتی (نیروگاه و صنایع)، هم‌جواری کانون‌های خطر، کیفیت خاک، کیفیت و کمیت ذخایر آبی، آلودگی‌های زیستمحیطی، تهدیدات با منشأ ژئومورفولوژیک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) دارای بیشترین ضریب تأثیرگذاری بر بعد اکولوژیکی تابآوری شهر تهران دارد.
During the last one or two decades, with the increase in crises, the resilience of cities and regions against natural and human hazards has received particular attention. The aim of this research is the spatial analysis of the components affecting the urban resilience of the metropolis of Tehran (the political and economic capital of Iran) in the form of ecological indicators and identifying the most important factors affecting them. In this research, firstly, indicators in 7 categories include water transfer reservoirs, waste collection centers, water and wastewater treatment centers, green use and parks, brown and barren lands, fault lines, and air pollution in the GIS software environment using resilience state overlay tools. It showed the areas. The future research discussion of this article consists of two parts. In the first part, in order to create a base of existing primary factors about the components of spatial resilience, from the environmental scanning technique (examination of articles and printed sources, interviews with experts, and monitoring of conventions and conferences) and review of the literature background. In the second part, experts and elites were asked to identify the most important factors affecting the ecological resilience of the environment within the next 10 years. Finally, 18 variables were determined by Delphi, and Mic Mac software was used for data analysis. The findings showed that the spatial analysis of the resilience of Tehran city in the ecological dimension of the environment is in an unstable state by considering the effect-dependency analysis diagram. Based on the findings, the variables of fault zones and earthquake intensity, drought, establishment of production and industrial resources (power plants and industries), proximity of risk centers, soil quality, quality and quantity of water reserves, environmental pollution, threats of geomorphological origin (landslide, subsidence) and..) has the highest influencing factor on the ecological dimension of the resilience of Tehran city. Extended Abstract Introduction: Today, societies are trying to achieve conditions that will provide them with a quick return to the pre-crisis situation in case of various accidents and damages. Therefore, in recent studies particular emphasis has been placed on resilience and the promotion of resilience against various accidents and crises has become an important and broad field, so the simultaneous and mutual movement of sustainable development and increasing resilience is currently being discussed. Urban resilience is one of the most important and key approaches that guarantee the survival of human settlements. Unfortunately, in recent years, the vulnerability of Iranian cities to unexpected incidents and accidents has increased, which has made the need for foresight in this field even more important. The ever-increasing speed of changes in the first decade of the 21st century has led to the emergence of an era called uncertainty and has placed an environment full of opportunities and threats in front of the current complex systems. In this unstable and rapidly changing environment, the traditional tools of planning will not be responsible for the medium and long term. During the last two centuries, and especially from the 20th century until now, a completely different approach has emerged in urban and regional planning, but the nature of planning, i.e. purposefulness, systematicity, and having future guidelines, remains intact. The important point is that the type of attitude and intellectual foundations that prevailed in different times have changed in the category of planning, which has caused the creation of different styles in planning. One of these approaches is planning based on the future research scenario. The importance of the issue comes from the fact that the city of Tehran has a population of 8,693,706 people, and this city, as the capital and the first metropolis of Iran, faces many challenges, including the ever-increasing population and the subsequent abnormal development of the urban body (in the event of an earthquake, witnessing a human disaster and fewer casualties in the world) we will be). The purpose of this article is to evaluate the spatial resilience of Tehran city from an ecological perspective and to provide suggestions and solutions by examining the current situation. Methodology: In terms of the purpose, the research is of an applied type, which was carried out by a descriptive-analytical method based on documentary library studies and field investigations. Considering the nature of the data and the impossibility of controlling the behavior of the effective variables in the problem, this research was of a non-experimental type and was carried out within the framework of the case-analytic model. The investigated community was the statistical block and all urban and residential uses of Tehran city, and the main data was obtained mainly by using the data of the urban blocks of the Iranian Statistics Center and the available documents, including the comprehensive and detailed plan. Available information layers, field observations, targeted questioning of municipal experts, and specific data produced in the software environment of the GIS geographic information system, as well as document and library study, have provided another part of the required information for the article. To achieve the objectives of the research, indicators in 7 categories including water transfer reservoirs, waste collection centers, water and wastewater treatment centers, green use and parks, brown and barren lands, fault lines, and air pollution based on existing land use studies and revision The detailed plan of Tehran city areas was extracted. In the following, for the spatialization of the studied indicators at the level of the texture of the regions, the method (Tracking Analyst Tools) has been used in the network analysis process (Spline Tools) in the ArcGIS software environment. In the second part, experts and elites (25 people) were asked to identify the most important components affecting Determining environmental-ecological resilience within the next 10 years. Finally, 18 variables were determined by Delphi, and MIC MAC software is used for data analysis. Results and discussion: In the analysis of the effect-dependency matrix, it is necessary to pay attention to the arrangement and ecological spatial distribution of the metropolis of Tehran with the model of future research in the framework of Figure 5(t). The pattern of this distribution will have a very direct relationship with the stability or instability of the environmental-ecological resilience system in the Tehran metropolis with a forward-looking approach; In such a way that stable systems, while having indicators with a high degree of influence and effectiveness, the variables also have a normal distribution in other levels of the diagram. And in unstable systems, the distribution of variables does not have the same normal pattern, and most of the indicators tend to be high or low. Therefore, according to the analysis, it can be found that the environmental-ecological resilience system of the Tehran metropolis is in an unstable state by considering the effect-dependency analysis diagram, and it indicates the instability of the influencing variables and the continuity of their influence on other variables. Each of the variables is placed in a certain place in the diagram according to the degree of influence. According to Figure 5(t), the position of the variables in the diagram indicates their status in the system and their role in the dynamics and evolution of the system in the future. Conclusion: The results of the evaluation, while at a high level, comply with the realities surrounding urban resilience in Tehran, in such a way that in the framework of prospective studies and by using the scenario approach, it is possible to measure the general state of resilience, and model Its stability or instability was also found from how the variables are spatially distributed on the level of graphs and figures output from Mic Mac software. Also, the almost high percentage of the filling factor (98%) in the research variables confirms the validity and reliability of the research tools at an almost high level. The information obtained from Figure 5(p) confirms the fact that ecological environmental resilience in Tehran metropolis is unstable and in such a way that the continuation of the current situation will lead to the formation of a disaster scenario and in the best case, if the current situation continues, the environmental resilience in Tehran metropolis and the continuation of the current drought situation, limited attention to the water resources management situation, the continuation of the current unfavorable situation and the destruction of the region's ecosystem, the ecological pressure on the resources, the continuation of the current situation of planning to improve the state of land use management and the growth of incompatible industrial uses within the regions which will ultimately lead to the continuation of the unfavorable situation of instability.
_||_
Journal of Urban Environmental Planning and Development
Vol 2, No 6, Summer 2022
p ISSN: 2783-3496 - e ISSN: 22783- 3909
DOI:
DOR:
Research Paper
Future Study of the Ecological Dimension of Resilience in the Spatial Structure of the City of Tehran
Ebrahim Farhadi:1 PhD, Department of Human Geography and Planning, Tehran University, Tehran, Iran nd Researcher of Urban and Regional Planning, School of Urban Architecture, University of Bologna, Italy .
Ahmad Pourahmad: Professor, Department of Human Geography and Planning, Tehran University, Tehran, Iran.
Keramatollah Ziari: Professor, Department of Human Geography and Planning, Tehran University, Tehran, Iran.
Hassanali Faraji Sabokbar: Professor, Department of Human Geography and Planning, Tehran University, Tehran, Iran.
Received: 2021/12/12 PP 1- 16 Accepted:
Abstract
During the last one or two decades, with the increase in crises, the resilience of cities and regions against natural and human hazards has received particular attention. The aim of this research is the spatial analysis of the components affecting the urban resilience of the metropolis of Tehran (the political and economic capital of Iran) in the form of ecological indicators and identifying the most important factors affecting them. In this research, firstly, indicators in 7 categories include water transfer reservoirs, waste collection centers, water and wastewater treatment centers, green use and parks, brown and barren lands, fault lines, and air pollution in the GIS software environment using resilience state overlay tools. It showed the areas. The future research discussion of this article consists of two parts. In the first part, in order to create a base of existing primary factors about the components of spatial resilience, from the environmental scanning technique (examination of articles and printed sources, interviews with experts, and monitoring of conventions and conferences) and review of the literature background. In the second part, experts and elites were asked to identify the most important factors affecting the ecological resilience of the environment within the next 10 years. Finally, 18 variables were determined by Delphi, and Mic Mac software was used for data analysis. The findings showed that the spatial analysis of the resilience of Tehran city in the ecological dimension of the environment is in an unstable state by considering the effect-dependency analysis diagram. Based on the findings, the variables of fault zones and earthquake intensity, drought, establishment of production and industrial resources (power plants and industries), proximity of risk centers, soil quality, quality and quantity of water reserves, environmental pollution, threats of geomorphological origin (landslide, subsidence) and..) has the highest influencing factor on the ecological dimension of the resilience of Tehran city.
Keywords: Future study, spatial structure, resilience, Ecological, Tehran
Citation: Farhadi Ebrahim, Pourahmad, Ahmad, Ziari, Keramatollah, Faraji Sabokbar, Hassanali (2022): Future Study of the Ecological Dimension of Resilience in the Spatial Structure of the City of Tehran, Journal of Urban Environmental Planning and Development, Vol 2, No 5, Shiraz, PP 1-16.
Extended Abstract
Introduction:
Today, societies are trying to achieve conditions that will provide them with a quick return to the pre-crisis situation in case of various accidents and damages. Therefore, in recent studies particular emphasis has been placed on resilience and the promotion of resilience against various accidents and crises has become an important and broad field, so the simultaneous and mutual movement of sustainable development and increasing resilience is currently being discussed. Urban resilience is one of the most important and key approaches that guarantee the survival of human settlements. Unfortunately, in recent years, the vulnerability of Iranian cities to unexpected incidents and accidents has increased, which has made the need for foresight in this field even more important. The ever-increasing speed of changes in the first decade of the 21st century has led to the emergence of an era called uncertainty and has placed an environment full of opportunities and threats in front of the current complex systems. In this unstable and rapidly changing environment, the traditional tools of planning will not be responsible for the medium and long term. During the last two centuries, and especially from the 20th century until now, a completely different approach has emerged in urban and regional planning, but the nature of planning, i.e. purposefulness, systematicity, and having future guidelines, remains intact. The important point is that the type of attitude and intellectual foundations that prevailed in different times have changed in the category of planning, which has caused the creation of different styles in planning. One of these approaches is planning based on the future research scenario. The importance of the issue comes from the fact that the city of Tehran has a population of 8,693,706 people, and this city, as the capital and the first metropolis of Iran, faces many challenges, including the ever-increasing population and the subsequent abnormal development of the urban body (in the event of an earthquake, witnessing a human disaster and fewer casualties in the world) we will be). The purpose of this article is to evaluate the spatial resilience of Tehran city from an ecological perspective and to provide suggestions and solutions by examining the current situation.
Methodology:
In terms of the purpose, the research is of an applied type, which was carried out by a descriptive-analytical method based on documentary library studies and field investigations. Considering the nature of the data and the impossibility of controlling the behavior of the effective variables in the problem, this research was of a non-experimental type and was carried out within the framework of the case-analytic model. The investigated community was the statistical block and all urban and residential uses of Tehran city, and the main data was obtained mainly by using the data of the urban blocks of the Iranian Statistics Center and the available documents, including the comprehensive and detailed plan. Available information layers, field observations, targeted questioning of municipal experts, and specific data produced in the software environment of the GIS geographic information system, as well as document and library study, have provided another part of the required information for the article. To achieve the objectives of the research, indicators in 7 categories including water transfer reservoirs, waste collection centers, water and wastewater treatment centers, green use and parks, brown and barren lands, fault lines, and air pollution based on existing land use studies and revision The detailed plan of Tehran city areas was extracted. In the following, for the spatialization of the studied indicators at the level of the texture of the regions, the method (Tracking Analyst Tools) has been used in the network analysis process (Spline Tools) in the ArcGIS software environment. In the second part, experts and elites (25 people) were asked to identify the most important components affecting Determining environmental-ecological resilience within the next 10 years. Finally, 18 variables were determined by Delphi, and MIC MAC software is used for data analysis.
Results and discussion:
In the analysis of the effect-dependency matrix, it is necessary to pay attention to the arrangement and ecological spatial distribution of the metropolis of Tehran with the model of future research in the framework of Figure 5(t). The pattern of this distribution will have a very direct relationship with the stability or instability of the environmental-ecological resilience system in the Tehran metropolis with a forward-looking approach; In such a way that stable systems, while having indicators with a high degree of influence and effectiveness, the variables also have a normal distribution in other levels of the diagram.
And in unstable systems, the distribution of variables does not have the same normal pattern, and most of the indicators tend to be high or low. Therefore, according to the analysis, it can be found that the environmental-ecological resilience system of the Tehran metropolis is in an unstable state by considering the effect-dependency analysis diagram, and it indicates the instability of the influencing variables and the continuity of their influence on other variables. Each of the variables is placed in a certain place in the diagram according to the degree of influence. According to Figure 5(t), the position of the variables in the diagram indicates their status in the system and their role in the dynamics and evolution of the system in the future.
Conclusion:
The results of the evaluation, while at a high level, comply with the realities surrounding urban resilience in Tehran, in such a way that in the framework of prospective studies and by using the scenario approach, it is possible to measure the general state of resilience, and model Its stability or instability was also found from how the variables are spatially distributed on the level of graphs and figures output from Mic Mac software. Also, the almost high percentage of the filling factor (98%) in the research variables confirms the validity and reliability of the research tools at an almost high level.
The information obtained from Figure 5(p) confirms the fact that ecological environmental resilience in Tehran metropolis is unstable and in such a way that the continuation of the current situation will lead to the formation of a disaster scenario and in the best case, if the current situation continues, the environmental resilience in Tehran metropolis and the continuation of the current drought situation, limited attention to the water resources management situation, the continuation of the current unfavorable situation and the destruction of the region's ecosystem, the ecological pressure on the resources, the continuation of the current situation of planning to improve the state of land use management and the growth of incompatible industrial uses within the regions which will ultimately lead to the continuation of the unfavorable situation of instability.
مقاله پژوهشی
آینده‌پژوهی بعد اکولوژیکی تابآوری در ساختار فضایی شهر تهران
ابراهیم فرهادی2: دکتری گروه جغرافیای انسانی و برنامه ریزی ، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران و پژوهشگر برنامه ریزی شهری و منطقه ای، دانشکده معماری، دانشگاه بلونبا، بلونیا،ایتالیا.
احمد پوراحمد: استاد گروه جغرافیای انسانی و برنامه ریزی ، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
کرامت اله زیاری: استاد گروه جغرافیای انسانی و برنامه ریزی ، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
حسنعلی فرجی سبکبار: استاد گروه جغرافیای انسانی و برنامه ریزی ، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
دریافت: 21/09/1401 صص 16- 1 پذیرش:
چکیده
در طي يكي دو دهه اخير با افزايش بحران‌ها، تابآوری شهرها و مناطق در مقابل مخاطرات طبيعي و انساني موردتوجه ویژه‌ای قرارگرفته است. هدف این پژوهش تحلیل فضایی مؤلفه‌های اثرگذار بر تابآوری شهری کلانشهر تهران (پایتخت سیاسی و اقتصادی ایران) در قالب شاخص‌های اکولوژیکی و شناسایی مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر آن‌هاست. در این پژوهش ابتدا شاخص‌هایی در 7 دسته شامل مخازن انتقال آب، مراکز جمع‌آوری زباله، مراکز تصفیه آب و فاضلاب، کاربری سبز و پارک‌ها، اراضی قهوه‌ای و بایر، خطوط گسل، و آلودگی هوا در محیط نرم‌افزار جی‌آی‌اس با استفاده از ابزارهای هم‌پوشانی وضعیت تابآوری مناطق را نشان داد. بحث آینده‌پژوهی این مقاله متشکل از دو بخش است.در بخش اول، به‌منظور ایجاد پایگاهی از عوامل اولیه موجود درباره مؤلفه‌های تابآوری فضایی ، از تکنیک پویش محیطی (بررسی مقالات و منابع چاپی، مصاحبه با متخصصان و پایش همایش‌ها و کنفرانس‌ها) و بررسی پیشینه ادبیات استفاده‌شده است.در بخش دوم از کارشناسان و نخبگان خواسته شد که مهم‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار بر تابآوری اکولوژیکی زیستمحیطی را ظرف ۱۰ سال آینده مشخص نمایند. که نهایتاً به‌صورت دلفی 18 متغیر تعیین گردیدند و از نرم‌افزار میک مک برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده می‌شود.یافتهها نشان داد تحلیل فضایی تابآوری شهر تهران در بعد اکولوژیکی زیستمحیطی با در نظر گرفتن نمودار تحليل اثر ـ وابستگی در وضعیت ناپایدار قرار دارد. بر اساس یافتهها، متغيرهای پهنه‌های گسل و شدت زلزله، خشک‌سالی، استقرار منابع توليدي و صنعتي (نيروگاه و صنايع)، هم‌جواری کانون‌های خطر، کيفيت خاک، کيفيت و کميت ذخاير آبي، آلودگی‌های زیستمحیطی، تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) دارای بیشترین ضریب تأثیرگذاری بر بعد اکولوژیکی تابآوری شهر تهران دارد.
واژههای کلیدی: آینده‌پژوهی، ساختار فضایی، تابآوری ،اکولوژیک، شهر تهران
استناد: فرهادی، ابراهیم ، پوراحمد، احمد ، زیاری، کرامت اله و حسنعلی فرجی سبکار (1400): آینده‌پژوهی بعد اکولوژیکی تابآوری در ساختار فضایی شهر تهران، فصلنامه برنامه ریزی و توسعه محیط شهری، سال 3 ، شماره 11، شیراز، صص 16- 1.
مقدمه :
امروزه، جوامع در تلاش برای دستیابی به شرایطی هستند که در صورت وقوع سوانح و آسیب‌های مختلف، بازگشت سریع آنها را به وضعیت پیش از بحران فراهم سازد(رضایی، 1392). ازاین‌رو در مطالعات اخیر به تابآوری تأکید خاصی شده و ارتقاء تابآوری در برابر سوانح و بحران‌های مختلف به حوزه‌ای مهم و گسترده تبدیل‌شده است(گل وردی،1396)، به‌طوری‌که در حال حاضر از حركت هم‌زمان و متقابل توسعه پايدار و افزایش تابآوری بحث مي‌شود(پوراحمد و همکاران، 1399). تابآوری شهري يكي از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین رويكردهايي است كه متضمن بقاي سکونتگاه‌های انساني می‌باشد(نظم فر و همکاران،1397 ). متأسفانه در سال‌های اخیر خطرپذیری شهرهای ایران در برابر حوادث و سوانح غیرمترقبه افزایش داشته است که نیاز به آینده‌نگری در این حوزه را بیش‌ازپیش اهمیت داده است(مفضلی ، 1395). سرعت روزافزون تغییرات در دهه آغازین قرن بیست و یکم، منجر به پیدایش عصری به نام عدم قطعیت شده و محیطی سرشار از فرصت و تهدید را پیش روی سیستمهای پیچیده کنونی قرار داده است(شکوهی،1397). در این محیط بی‌ثبات و به‌سرعت در حال تغییر، ابزارهای سنتی برنامهریزی برای بازه‌های میان‌مدت و بلندمدت پاسخگو نخواهد بود(Farhadi et al,2022). در طی دو قرن اخیر و خصوصاً از قرن بیستم تاکنون، رویکرد کاملاً متفاوتی در برنامهریزی شهری و منطقه‌ای ظهور کرده اما همچنان ماهیت برنامهریزی یعنی هدفمندی، نظام‌مندی و برخورداری از دستورالعمل‌های آتی پابرجا می‌باشد(نوریان و پارسا، 1387). نکته حائز اهمیت آن است که نوع نگرش و پایه‌های فکری حاکم در زمان‌های مختلف به مقوله‌ی برنامهریزی تغییریافته است که این امر موجب خلق سبک‌های مختلف در برنامه‌ریزی‌شده است که در نیمه دوم قرن بیستم با ظهور مکاتب فکری نوین شاهد شکل‌گیری انواع برنامهریزی با رویکردهای مختلف بوده‌ایم که یکی از این رویکردها، برنامهریزی بر پایه‌ی سناریو آینده‌پژوهی بوده است(زیاری و همکاران،1396).
تفاوت بارز رویکرد سنتی با برنامهریزی سناریویی در حذف عدم قطعیت‌ها از معادله‌ی راهبردی است درحالی‌که برنامهریزی سناریویی فرض میکند که عدم قطعیت و ابهام غیرقابل کاهش، در هر موقعیتی فراروی راهبرد نویس وجود دارد و راهبرد موفق، تنها در پاسخی پویا و در حال پیشرفت توسعه می‌یابد طراحی سناریو در مقایسه با روشهای سنتی، رویکردی نظام‌مند‌تر و کل‌نگر تر و سیستماتیک است. همان‌طور که اشاره شد نگاه به آینده و ترسیم چشم‌انداز توسعه شهری، همواره ازجمله مسائل پیشروی برنامه ریزان و مدیران شهری بوده است(زیاری و همکاران،1396). در جهان پرتلاطم معاصر با پیشرفت علم و فناوری، تغییرات در سطوح جهانی به‌سرعت به وقوع می‌پیوندند و نیازمند به طرح و برنامه راهبردی در فرآیند جهانی‌شدن به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه می‌باشد(جلیلوند،1399). ازاین‌رو جوامع شهری نیاز به تفکری استراتژیک و آینده‌نگر مانند آینده‌پژوهی در سیستم برنامهریزی و مدیریت خود به‌منظور توسعه و تحول شهرها دارند(زیاری و همکاران،1396). اهمیت موضوع ازاینجا ناشی می‌شود که شهر تهران۸۶۹۳۷۰۶ نفر جمعیت دارد (مرکز آمار ایران،1395) و این شهر به‌عنوان پایتخت و اولین کلانشهر کشور ایران با چالش‌های عدیده‌ای ازجمله افزایش روزافزون جمعیت و متعاقب آن توسعه ناهنجار کالبد شهری(در صورت بروز زلزله شاهد فاجعه انسانی و تلفات کم‌تر اتفاق افتاده در جهان خواهیم بود)، افزایش حاشیه‌نشینی و در دنباله آن فقر شهری در مناطقی چون منطقه جنوبی و شکاف و نابرابری به لحاظ بهره‌گیری از زیرساخت‌ها و شاخص‌های مختلف توسعه است. همچنین طی بررسی‌های صورت گرفته (فرهادی و همکاران، 1401) در حال حاضر ۱۵ درصد جمعیت کل پایتخت(باوجود سهم 3/5درصدی بافت فرسوده) در ساختمان‌های واقع در بافت فرسوده، 9 درصد ساکنان در ساختمان‌های واقع در پهنه‌های گسلی، 36/2 درصد ساکنان در ساختمان‌های واقع در پهنه یا در معرض خطر زمین‌لغزش، 1/2 درصد جمعیت در ساختمان‌های واقع در حریم بستر رودخانه، 35/19 درصد ساکنان در ساختمان‌های واقع در بافت ریزدانه و 01/1 درصد از ساکنین پایتخت در ساختمان‌های واقع در بافت نفوذناپذیر واقع‌شده‌اند که در صورت وقوع بحران، می‌توانند بزرگ‌ترین فاجعه انسانی قرن را بیافرینند (همان). این پژوهش در پی پاسخ به این سوال است که شهر تهران در چه وضعیتی از تاب آوری در بعد اکولوژیک می باشد؟ که با بررسی وضعیت موجود به ارائه پیشنهادها و راهکارها بپردازد.
پیشینه و مبانی نظری تحقیق:
آینده‌پژوهی پاسخگوی نیاز به آماده شدن برای آینده و مقابله با نامعلومی‌های آن است. این جنبه خصوصاً در زمان تغییرات بزرگ، سریع و به‌هم‌پیوسته زمان حاضر دارای اهمیت بیشتری است (krawczyk, 2002: 22-23).ژاپنی‌ها نیز که بیشترین تجربه را در آینده‌نگاری دارند در مطالعات خود آینده‌نگاری را بدین‌صورت تعریف کردهاند: آینده‌نگاری فرایندی است که طی آن درک کامل‌تری از نیروهای شکل‌دهندۀ آیندۀ بلندمدت پیدا می‌شود. این نیروهای شکل‌دهنده در تدوین و تنظیم سیاست‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها در نظر گرفته می‌شوند (دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری، 1381). آینده‌نگاری همچنین شامل ابزاری کمی و کیفی برای پایش سرنخ‌ها و شاخص‌های شکل‌گیری روندها و توسعه‌هاست. آینده‌نگاری نیازها و فرصت‌های آینده را به ما نشان میدهد. آینده‌نگاری سیاست‌های دولتی را تعیین نمی‌کند بلکه به تعدیل آن کمک میکند تا در مقابل تغییرات شرایط زمانه مناسب‌تر، انعطاف‌پذیرتر، و مقاوم‌تر باشد (طباطباییان و قدیری، 1386). آینده‌پژوهی در طول زمان دوره‌های مختلف پیشرفت خود را طی کرده است که در فصول پیشین تا حدی بدان پرداخته شد. در بطن این مراحل پیشرفت، آینده‌پژوهی نیز همانند دیگر علوم دارای پارادایم‌های مختص خود بوده و در فرایند زمان در قالب این پارادایمها به حرکت خود ادامه داده است. در میان پارادایمشناسیهای موجود یکی از جامعترین گونهشناسیها در پارادایم پژوهش آینده را وروس ارائه کرده است. او کار خود را بر مبنای مطالعات روششناسان برجستهای همچون گوبا و لینکولن3 قرار داده است. از نگاه او اثباتگرایی، پسااثباتگرایی، نظریۀ انتقادی و انواع آن یا سنجش گرایی، برساخت‌گرايی و مشارکتجویی پنج پارادایم اصلی در پژوهش به‌حساب میآیند (Voros, 2006: 191). این پارادایمها از پاسخهایی که برای برخی سؤالات اساسی دارند تمایز پذیرند. پاسخ به سؤالات سه بعد اصلی هر پارادایم یعنی هستی شناختی، معرفتشناختی و روششناختی و بعد چهارم، یعنی ارزش شناختی، مرزهای پارادایمها را مشخص میکند. سؤال هستی شناختی به ماهیت واقعیت میپردازد و سؤال معرفتشناختی ماهیت دانش را مدنظر قرار میدهد.
سؤال روششناختی معطوف به پاسخگویی به این دغدغه است که پژوهشگر چطور آنچه باید بداند را کسب کند. سؤال ارزش شناختی نیز به دنبال پاسخ به سؤالی است که میپرسد چه چیزی ذاتاً ارزشمند است (فاتح راد و دیگران، ۱۳۹۲). یکی از مفهوم کلیدی آینده‌پژوهی تفکر پیچیدگی است که حول کنش‌های اجزای یک سیستم می‌چرخد. نظریۀ پیچیدگی این نکته را نشان میدهد که چگونه یک سیستم می‌تواند خروجی‌هایی تولید کند که حجم آن از مجموعه اجزای سیستم بیشتر و بزرگ‌تر است (Smith, 2005, 23). محک تشخیص یک سیستم پیچیده آن است که پویایی آن با متغیری‌هایی محدود و روابط سادۀ خطی تحلیل‌شدنی نباشد و نتوان به‌سادگی رفتار آن را پیش‌بینی کرد (وکیلی، 1384: 11).
واژه تابآوری اغلب به مفهوم « بازگشت به گذشته » به کار می‌رود که از ریشه لاتین "resilio" به معنای «پرش به گذشته» گرفته‌شده است (klein et al, 2003:39). گرچه هنوز در اینکه این کلمه ابتدا در چه رشته‌ای استفاده‌شده است اختلاف‌نظر وجود دارد (حسینی و همکاران، 1399، بدری و همکاران،1400).مفهوم تابآوری از اواخر دهه 1960 و اوایل دهه 1970 از مطالعات انجام‌شده درزمینه‌ی پویایی جمعیت و نظریه پایداری زیستمحیطی در حوزه علم اکولوژی (بوم‌شناختی) ظاهر شد (Folke,2006:253). درواقع تابآوری می‌تواند به‌عنوان توانایی سازگاری سیستمها در برابر تغییرات، بدون فروپاشی در زمان سوانح مطرح شود. در طي يكي دو دهه اخير با افزايش بحران‌ها، تابآوری شهرها و مناطق در مقابل مخاطرات طبيعي و انساني موردتوجه ویژه‌ای قرارگرفته است. اگرچه اجتماعات می‌توانند برخي از پيامدهاي مربوط به مخاطرات را پیش‌بینی نمايند وليكن بسياري از اثرات ناشناخته و غیرقابل‌پیش‌بینی است((Gunderson, 2010. لذا تابآوری اجتماعات شهري به‌عنوان راهكاري جهت برون‌رفت از بحران داراي اهميت است(ضرغامی و همکاران، 1395: 78). به دنبال آن ایجاد جوامع تاب آور به‌وسیله روش‌هایی مانند یکپارچگی در دیدگاه‌های کاهش آسیب‌پذیری، افزایش ظرفیت محلی برای ایجاد تابآوری و یکپارچه کردن کاهش خطر با طراحی و اجرای آمادگی اضطراری، واکنش، باز توانی و برنامه‌های بازسازی دنبال شد (UNISDR,2005:3). در این رابطه چارچوب کاری هیوگو(HFA) برای انگیزه بخشی بیشتر به فعالیت در سطح جهانی در پی چارچوب کاری دهه بین‌المللی کاهش سوانح طبیعی(200-1990) و راهبرد یوکوهاما مصوب 1994 و راهبرد بین‌المللی کاهش سوانح(UNISDR) به سال 1999 شکل گرفت. بعد از پایان دوره کاری چارچوب هیوگو(2015- 2005) در جهت افزایش و بهبود تابآوری ملل و جوامع در مقابل بلایا، چارچوب سندای(2030- 2015) باهدف کاهش خطرپذیری سوانح در سومین کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد در شهر سندای ژاپن در مورخه 18 مارس 2015 به تصویب رسید(علوی نژاد و فیروزفر، 1395). با توجه به این عزم جهانی، اقدامات همه‌جانبه در زمینه مدیریت کاهش خطرپذیری سوانح باهدف تاب آور سازی سکونتگاه‌های شهری صورت گرفته است(محمدی و احد نژاد، 1395: 104). که شیوه‌ای نوین برای مقابله با بلایای طبیعی و خط‌مشی سیاست است. در طی زمان، تغییرات زیادی در مفهوم واژه تابآوری ایجادشده است. اگرچه تفسیرهای موجود برای این واژه، پیچیده و متنوع هستند؛ اما آنچه مسلم است، ارتباط نزدیک میان مفاهیم مخاطرات، تابآوری و محیط مصنوع وجود دارد. در این راستا در نظر گرفتن تابآوری به‌عنوان توانایی سازمان‌دهی به تهدیدات ناشی از وقوع سوانح و همچنین، توانایی جذب تنش‌ها و پایداری در برابر سوانح، در عین حفظ کارایی اصلی موردتوجه ویژه است .بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که مشخصه بازگشتن به موقعیت و شرایط پیش از سانحه، همچنین بهبود بخشی به وضعیت آن در راستای توسعه هرچه بیشتر را در سیستمها تابآوری می‌نامند (Amaratunga & Haigh, 2011 : 5-14).
مفهوم تابآوری اولين بار در سال 1973 توسط هالينگ در مقالهای تحت عنوان"تابآوری و پایداری سیستمهای اکولوژیكی"با دیدگاه محيط زیستی مطرح شد. در پژوهش‌های هالينگ با پيدایش یك شاخص گمشده در مفهوم تابآوری به نام "ظرفيت تغيير"، مواجهيم که اساس تابآوری است .(Cross,2008) بعد از هالینگ، ادگر (2000) در نظام‌های اجتماعی، کارپنتر (2001) در نظام‌های انسانی – محیطی، برکیس (2003) در نظام‌های اجتماعی – اکولوژیک، برنئو (2003) در مدیریت سوانح کوتاه‌مدت و تیمرمن (1981) در پدیده‌های بلندمدت مانند تغییرات اقلیمی به کار گرفتند.
زاهدی و همکاران (1399) تحقیقی با موضوع تبیین ساختار اکولوژی شهری در راستای ارتقای ضریب تاب آوری زیست محیطی با استفاده از تحلیل متریکهای سیمای سرزمین (مطالعه موردی شهر بهشهر) به این نتایج رسیدند که عناصر ساختار اکولوژیکی خصوصا لکه های زراعی، باغات و فضای سبز در شهر بهشهر از نظر نحوة ترکیب و توزیع فضایی دارای شرایط مطلوبی نیست و طی دورة زمانی مورد مطالعه از لحاظ وسعت، پیوستگی و ماهیت ترکیب و توزیع لکه های اکولوژیکی خصوصا لکه های زراعی دچار تخریب شدیدی شده است (زاهدی و همکاران،1399). مک پیرسون4 و همکارانش (2015) تابآوری از طریق خدمات اکوسیستم شهری را با تاکید بر اینکه تابآوری ساختمان شهری از طریق خدمات اکوسیستم، هر دو در تحقیق و در کاربرد نیاز به توزیع با توجه به ماهیت پویا از سیستمهای اکولوژیکی-اجتماعی شهری دارند، مورد بررسی قرار داده و پیشنهادهای زیر را مطرح کردهاند: خدمات اکوسیستم شهری پیوند کلیدی برای اتصال برنامهریزی، مدیریت و حکومتها برای عملیات انتقال پویا به پایداری بیشتر شهرها و نقش مهمی در تابآورسازی در سیستمهای شهری ایفا میکند. اهداف شهری در حال ظهور برای تابآوری به صراحت باید ارزش ES شهری را در برنامهریزی و حکومت شهری ترکیب کند و شهرها نیاز به اولویتبندی حفاظت از یک منبع تابآور خدمات اکوسیستم برای اطمینان از قابل زندگی بودن، پایداری شهرها، به خصوص با توجه به ماهیت پویا از سیستم شهری به طور مستمر در پاسخ به تغییرات زیستمحیطی جهانی دارند(مک پیرسون و همکاران،2015).سینر و بارنز5 (2020) در مقالهای با عنوان « ابعاد اجتماعی تابآوری در سیستمهای اکولوژیکی - اجتماعی» به این نتایج رسیدند که درک بیشتر ابعاد اجتماعی سیستم های اکولوژیکی می تواند اطلاعات ارزشمندی در مورد نحوه واکنش این سیستمها به تغییرات ارائه دهد و ما را برای حمایت یا ایجاد تاب آوری در سیستم های آسیب پذیر مجهز کند(سینر و بارنز،2020). یی و جکسون6 (2021) در پژوهشی با عنوان «مروری بر سنجش تابوری اکوسیستم در برابر بحران و اختلال» به بررسی روشهای ارزیابی تابآوری را مرور کرده و آنها را در سه دسته الف) تابآوری جنگل ب) تابآوری میکروبی خاک ج) تابآوری هیدروژلوژیکی طبقهبندی کردهاند(یی و جکسون،2021).
نوآوری این پژوهش و تفاوت آن با پژوهش های دیگر در این است که در پژوهش های دیگر بیشتر به ارزیابی تاب آوری با استفاده از پرسشنامه ها و استفاده از نرم افزار های تحلیلی بوده است که در این پژوهش ضمن فضایی کردن تاب آوری در بعد زیست محیطی به آینده پژوهی در این حوزه پرداخته و راهکارهای لازم را برای افزایش تاب آوری اکولوژیکی تهران داده است.
شکل 1. نمودار مدل مفهومی پژوهش
مواد و روش تحقیق:
پژوهش ازلحاظ هدف، از نوع کاربردی می‌باشد که به روش توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانهای اسنادی و بررسی‌های میدانی انجام‌گرفته است. جامعه موردبررسی، بلوک آماری و تمامی کاربری‌های شهری و مسکونی شهر تهران بـوده و كـسب داده‌هاي اصلي، عمدتاً با بهره‌گیری از داده‌هاي بلوک‌های نواحي شهري مركز آمار ايـران و اسناد فرادست شامل طرح جامع و تفصیلی، کسب‌شده اسـت كـه در محيط نرم‌افـزاري سـامانه اطلاعات جغرافيايي GISپردازش شد. برای دستیابی به اهداف تحقیق، شاخص‌ها در 7 دسته شامل مخازن انتقال آب، مراکز جمع‌آوری زباله، مراکز تصفیه آب و فاضلاب، کاربری سبز و پارک‌ها، اراضی قهوه‌ای و بایر، خطوط گسل، و آلودگی هوا مبتنی بر مطالعات کاربری اراضی وضع موجود و بازنگری طرح تفصیلی مناطق شهر تهران استخراج شد. در ادامه برای فضایی سازی شاخص‌های موردمطالعه در سطح بافت مناطق از روش (Tracking Analyst Tools) در فرآیند تحلیل شبکه (Spline Tools) در محیط نرم‌افزار ArcGIS استفاده‌شده است در بخش دوم از کارشناسان و نخبگان(25 نفر) خواسته شد که مهم‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار بر تابآوری اکولوژیک را ظرف ۱۰ سال آینده مشخص نمایند. که نهایتاً به‌صورت دلفی 18 متغیر تعیین گردیدند و از نرم‌افزار میک مک برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده می‌شود (Farhadi et al.,2022).
شکل 2. نمودار نیروهای کلیدی در رابطه با بعد تابآوری اکولوژیک کلانشهر تهران
محدوده مورد مطالعه:
تهران بزرگ‌ترین شهر و پایتخت ایران، مرکز استان تهران و شهرستان تهران است. جمعیت شهر تهران طبق سرشماری سال 1395 بالغ‌بر 8693706 نفر و مساحت 730 کیلومترمربع است. این کلانشهر بیست و پنجمین شهر پرجمعیت و بیست و هفتمین شهر بزرگ(ازنظر وسعت) جهان به شمار می‌آید(مرکز آمار ایران، 1395). سیل مهاجرت به این شهر از سال 1335شروع‌شده است. متعاقب این مهاجرت‌ها مشکلات شهری فراوانی گریبان گیر این شهر شده است. بر اساس نخستین سرشماری رسمی که در سال 1335 انجام گرفت، این شهر 1560934 نفر جمعیت، داشته است. در ارتباط با روال توسعه کالبدی تهران در طول بیش از یک قرن، توسعه جمعیتی این شهر، به‌عنوان مرکز کشور پا به‌پای رشد آن افزایش تصاعدی داشته است. این شهر در حدود سال‌های 1220-1212خورشیدی دارای 50000 نفر جمعیت بود(شیعه، 1384: 254) که در آخرین سرشماری سال 1395 به ۸۶۹۳۷۰۶ نفر رسید (مرکز آمار ایران، 1395).
بحث و ارائه یافتهها:
در نقشه‌های زیر (شکل 3) هر یک از شاخص‌هایی شامل مخازن انتقال آب، مراکز جمع‌آوری زباله، مراکز تصفیه آب و فاضلاب، کاربری سبز و پارک‌ها، اراضی قهوه‌ای و بایر، خطوط گسل، و آلودگی هوا ابتدا Hot spot و سپس با Spline درجه تابآوری آنها مشخص و در طبقات مختلف دسته‌بندی‌شده است.
 |
 | ||
 |
 | ||
 |
 | ||
 |
 |
شکل 3 .الف) شاخص کیفیت هوا ب) مراکز تصفیه آب و فاضلاب پ) مراکز جمع‌آوری زباله ت) پارک‌ها و فضاهای سبز شهری ج) گسل چ) مخازن انتقال آب ح) اراضی قهوه‌ای و بایر خ) ادغام نهایی نقشه تابآوری
ماتریس اولیه اکولوژیک
در این مرحله با ایجاد ماتریسی از عوامل کلیدی به شناسایی نیروهای پیشران در بین عوامل کلیدی اقدام می‌شود. 18 عاملی که توسط نخبگان شناسایی‌شده‌اند در یک ماتریس 18 در 18 تنظیم شد.
در ماتریس متقاطع جمع اعداد سطرهای هر عامل به‌عنوان میزان تأثیرگذار و جمع ستون‌های هر عامل میزان تأثیرپذیری آن را از عوامل دیگر نشان میدهد. بر مبنای 306 ارزش محاسبه‌شده در ماتریس اولیه اثرات متقاطع از سوی نخبگان و کارشناسان، 212 مورد دارای تأثیرگذاری زیاد، 75 مورد دارای تأثیرگذاری متوسط و 9 دارای تأثیرگذاری کم، 18 مورد بی‌تأثیر و همچنین تعداد 10 مورد بااهمیت ویژه (P) ارزیابی‌شده‌اند.
جدول 1. ویژگی‌های ماتریس اولیه اکولوژیک
شاخص | ارزش |
اندازه ماتریس | 18 |
تعداد تکرارها | 2 |
تعداد صفرها | 18 |
تعداد یک‌ها | 9 |
تعداد دوها | 75 |
تعداد سه‌ها | 212 |
تعداد P | 10 |
جمع | 306 |
درصد پرشدگی | 44/94 |
مطلوبیت و بهینه‌شدگی پیشران‌ها و روندهای اکولوژیک
ماتریس بر اساس شاخص آماری با دو چرخش داده‌ای از مطلوبیت و بهینه‌شدگی 100 درصد برخوردار بوده که حاکی از روایی بالای پرسشنامه و پاسخ‌های آن بوده است.
جدول 2. ویژگی‌های ماتریس اولیه اکولوژیک
تکرار | تأثیرپذیری | تأثیرگذاری |
1 | 95 ٪ | 96 ٪ |
2 | 100 ٪ | 100 ٪ |
ماتریس اثر ـ وابستگی مستقیم و پراکندگی شاخص‌های اکولوژیک
در تحلیل ماتريس اثر ـ وابستگی، بایستی به نحوه چیدمان و پراکندگی فضایی اکولوژیک کلانشهر تهران با الگوی آینده‌پژوهی در چارچوب شکل ۵ (ت) توجه نمود. الگوی این توزیع، ارتباط بسیار مستقیمی با پایداری یا ناپایداری سیستم تابآوری اکولوژیک در کلانشهر تهران با رویکرد آینده‌نگرانه خواهد داشت؛ به‌نحوی‌که سیستمهای پایدار ضمن دارا بودن شاخص‌هایی با میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بالا، متغیرها نیز در آن دارای توزیعی نرمال در دیگر سطوح نمودار هستند.
و در سیستمهای ناپایدار ، توزیع متغیرها، الگوی یکسان و نرمالی ندارند و اکثر شاخص‌ها با گرایش به بالا یا پایین بودن دارند. از همین رو، با توجه به تحلیل‌های صورت گرفته، می‌توان دریافت که سیستم تابآوری اکولوژیک کلانشهر تهران با در نظر گرفتن نمودار تحليل اثر ـ وابستگی در وضعیت ناپایدار قرار دارد، و نشان‌دهنده عدم ثبات متغیرهای تأثیرگذار و تداوم تأثیر آنها بر سایر متغیرهاست. هرکدام از متغیرها با توجه میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری در مکان خاصی در نمودار قرار می‌گیرند. مطابق شکل ۵ (ت) ، موقعیت متغیرها در نمودار بیانگر وضعیت آنها در سیستم و نقش آنها در پویایی و تحولات سیستم در آینده است.
جدول 3. میزان اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم عوامل اکولوژیک
Rank | Variable | Total number of rows | Rank | Variable | Total number of columns |
1 | پهنه‌های گسل و شدت زلزله | 50 | 1 | حساسیت‌های زیستمحیطی | 49 |
2 | خشک‌سالی | 49 | 2 | هم‌جواری کانون‌های خطر | 48 |
3 | استقرار منابع توليدي و صنعتي (نيروگاه و صنايع) | 48 | 3 | تهديدات آب و هوايي و تغيير اقليم | 48 |
4 | هم‌جواری کانون‌های خطر | 48 | 4 | تنوع زيستي | 47 |
5 | کيفيت خاک | 47 | 5 | پوشش گياهي | 47 |
6 | کيفيت و کميت ذخاير آبي | 47 | 6 | خشک‌سالی | 47 |
7 | آلودگی‌های زیستمحیطی | 47 | 7 | کيفيت خاک | 46 |
8 | تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) | 46 | 8 | شدت و تکرار مخاطرات | 45 |
9 | تهديدات آب و هوايي و تغيير اقليم | 46 | 9 | تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي | 44 |
10 | هم‌خواني ساختار شهري با بستر طبيعي | 45 | 10 | تشديد جنبش زمين و مخاطرات زمین‌شناختی | 44 |
11 | تشديد جنبش زمين و مخاطرات زمین‌شناختی | 44 | 11 | هم‌خواني ساختار شهري با بستر طبيعي | 43 |
12 | وضعيت توپوگرافي | 43 | 12 | تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) | 43 |
13 | گسترش فيزيکي و مديريت حريم و محدوده | 42 | 13 | استقرار منابع توليدي و صنعتي (نيروگاه و صنايع) | 42 |
14 | تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي | 42 | 14 | آلودگی‌های زیستمحیطی | 42 |
15 | شدت و تکرار مخاطرات | 41 | 15 | وضعيت توپوگرافي | 42 |
16 | حساسیت‌های زیستمحیطی | 36 | 16 | کيفيت و کميت ذخاير آبي | 41 |
17 | پوشش گياهي | 42 | 17 | پهنه‌های گسل و شدت زلزله | 39 |
18 | تنوع زيستي | 32 | 18 | گسترش فيزيکي و مديريت حريم و محدوده | 38 |
بر اساس یافتهها، متغيرهای پهنه‌های گسل و شدت زلزله، خشک‌سالی، استقرار منابع توليدي و صنعتي (نيروگاه و صنايع)، هم‌جواری کانون‌های خطر، کيفيت خاک، کيفيت و کميت ذخاير آبي، آلودگی‌های زیستمحیطی، تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) دارای بیشترین ضریب تأثیرگذاری بر دیگر متغیرها بوده‌اند. همچنین، متغیرهای حساسیت‌های زیستمحیطی، هم‌جواری کانون‌های خطر، تهديدات آب و هوايي و تغيير اقليم، تنوع زيستي، پوشش گياهي، خشک‌سالی، کيفيت خاک، شدت و تکرار مخاطرات دارای بیشترین تأثیرپذیری از دیگر متغیرها بوده‌اند.
ماتریس اثر ـ وابستگی غیرمستقیم و پراکندگی شاخص‌های اکولوژیک
در شکل شماره 4 (ت)، پراکندگی متغیرهای دوجهی (در قسمت شمال شرقی و ناحیه ۲) را نشان میدهد و متغیرهای تأثیرگذار (در قسمت شمال غربی ناحیه ۱) را نشان میدهد. این متغیرها بیشتر تأثیرگذار و کم‌تر تأثیرپذیر میباشند و بحرانی‌ترین مؤلفهها میباشند و در میان این متغیرها عموماً متغیرهای محیطی دیده می‌شوند و عموماً توسط سیستم قابل‌کنترل نیستند. و متغیرهای مستقل (در قسمت جنوب غربی و ناحیه ۴) نشان داده شده است همان‌طور که مشاهده می‌شود هیچ متغیری در این قسمت قرار نگرفته است. این متغیرها از سایر متغیرهای سیستم تأثیر نپذیرفته و بر آنها تأثير هم ندارند. و تنظیمی (در قسمت مرکزی بر محور مرکز مدار) را نشان میدهد. بر اساس سیاستهایی که برنامهریزان برای اهداف خود به کار می‌گیرند، این متغیرها قابلیت ارتقاء به متغیرهای تأثیرگذار، متغیرهای تعیین‌کننده با متغیرهای هدف و ریسک را دارند. و در قسمت جنوب شرق ـ ناحیه 3، متغیرهای تأثیرپذیر قرارگرفته‌اند، همچنین، درمیان مجموعه متغیرهای جدول شماره 3، بایستی گفت که شاخص پهنه‌های گسل و شدت زلزله با مجموع 96442ارزش سطری محاسبه‌شده، دارای بیشترین میزان اثرگذاری غیرمستقیم بر تابآوری اکولوژیک شهر تهران در چارچوب رویکرد آینده‌نگرانه می‌باشد.
همچنین متغیرهای خشک‌سالی، استقرار منابع توليدي و صنعتي (نيروگاه و صنايع)، هم‌جواری کانون‌های خطر، آلودگی‌های زیستمحیطی و کيفيت خاک به ترتیب با 94686، 93064 ، 92540 ، 91137 و 91063 امتیاز سطری، دارای بیشترین ضریب تأثیرگذاری غیرمستقیم بر دیگر متغیرها بوده‌اند. در این میان، متغیرهای حساسیت‌های زیستمحیطی، هم‌جواری کانون‌های خطر، تهديدات آب و هوايي و تغيير اقليم، خشک‌سالی، تنوع زيستي، پوشش گياهي، کيفيت خاک، شدت و تکرار مخاطرات، تشديد جنبش زمين و مخاطرات زمین‌شناختی، تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي بیشترین میزان تأثیرپذیری از دیگر متغیرها بوده‌اند. در سنجش اثر ـ وابستگی غیرمستقیم، نظير آنچه پیرامون نمونه مستقیم روی داد متغیر تنوع زيستي دارای کمترین میزان اثرگذاری و گسترش فيزيکي و مديريت حريم و محدوده دارای کمترین میزان تأثیرپذیری بوده‌اند.
جدول 4. ارزش‌های سطری محاسبه‌شده عوامل اکولوژیک با میزان اثرگذاری و اثرگذاری غیرمستقیم
Rank | Variable | Total number of rows | Rank | Variable | Total number of columns |
1 | پهنه‌های گسل و شدت زلزله | 96442 | 1 | حساسیت‌های زیستمحیطی | 94715 |
2 | خشک‌سالی | 94686 | 2 | هم‌جواری کانون‌های خطر | 93194 |
3 | استقرار منابع توليدي و صنعتي (نيروگاه و صنايع) | 93064 | 3 | تهديدات آب و هوايي و تغيير اقليم | 93176 |
4 | هم‌جواری کانون‌های خطر | 92540 | 4 | خشک‌سالی | 91293 |
5 | آلودگی‌های زیستمحیطی | 91137 | 5 | تنوع زيستي | 91097 |
6 | کيفيت خاک | 91063 | 6 | پوشش گياهي | 90765 |
7 | کيفيت و کميت ذخاير آبي | 90774 | 7 | کيفيت خاک | 89409 |
8 | تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) | 89647 | 8 | شدت و تکرار مخاطرات | 87578 |
9 | تهديدات آب و هوايي و تغيير اقليم | 88518 | 9 | تشديد جنبش زمين و مخاطرات زمین‌شناختی | 85329 |
10 | هم‌خواني ساختار شهري با بستر طبيعي | 87835 | 10 | تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي | 84970 |
11 | تشديد جنبش زمين و مخاطرات زمین‌شناختی | 85904 | 11 | تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) | 83720 |
12 | وضعيت توپوگرافي | 82808 | 12 | هم‌خواني ساختار شهري با بستر طبيعي | 83541 |
13 | تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي | 82496 | 13 | آلودگی‌های زیستمحیطی | 81780 |
14 | شدت و تکرار مخاطرات | 81306 | 14 | استقرار منابع توليدي و صنعتي (نيروگاه و صنايع) | 81634 |
15 | گسترش فيزيکي و مديريت حريم و محدوده | 81228 | 15 | وضعيت توپوگرافي | 81568 |
16 | حساسیت‌های زیستمحیطی | 80663 | 16 | کيفيت و کميت ذخاير آبي | 80340 |
17 | پوشش گياهي | 70905 | 17 | پهنه‌های گسل و شدت زلزله | 76024 |
18 | تنوع زيستي | 63526 | 18 | گسترش فيزيکي و مديريت حريم و محدوده | 74409 |
 |
 | ||
 |
 |
شکل4. الف) نمودار تأثیرگذاری غیرمستقیم ب) نمودار تأثیرگذاری مستقیم پ) وضعیت پایداری سیستم ت) نمودار تأثیرگذاری مستقیم بالقوه
ارزیابی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متغیرهای اکولوژیک
ارزیابی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری شیوه توزیع و پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی نشان از میزان پایداری و ناپایداری سیستم دارد. در تحلیل اثرات متقابل با نرم‌افزار میک مک درمجموع دو نوع پراکنش وجود دارد. در سیستمهای پایدار پراکنش متغیرها به‌صورت L انگلیسی است، یعنی برخی متغیرها دارای تأثیرگذاری بالا و برخی تأثیرپذیری بالا هستند. در سیستمهای پایدار نیز سه دسته متغیر بسیار تأثیرگذار، متغیر مستقل و متغیرهای خروجی سیستم وجود دارند. در سیستم ناپایدار متغیرها حول محور قطری صفحه پراکنده هستند و بیشتر مواقع حالت بینابینی دارند. در سیستم ناپایدار نیز متغیرهای تأثیرگذار، دوجهی (متغیرهای ریسک و هدف)، متغیرهای تنظیمی، متغیرهای تأثیرپذیر یا نتیجه سیستم و متغیرهای مستقل. آنچه از وضعیت صفحه پراکندگی متغیرهای مؤثر بر وضعیت آینده تابآوری اکولوژیک در کلانشهر تهران مشخص است، وضعیت ناپایدار سیستم است. بیشتر متغیرها در اطراف محور قطری صفحه پراکنده‌اند. به‌جز چند عامل که نشان‌دهنده تأثیرات بالا هستند، بقیه متغیرها وضعیت مشابهی دارند. شکل 5(ت) اطلاعات به‌دست‌آمده تائید کننده این نکته است که تابآوری اکولوژیک در کلانشهر تهران ناپایدار و به‌گونه‌ای است که تداوم وضع موجود به شکل‌گیری سناريو فاجعه خواهد انجامید و در بهترین حالت، در صورت ادامه وضع موجود، تابآوری اکولوژیک در کلانشهر تهران به تشدید حساسیت‌های زیستمحیطی، تهديدات آب و هوايي و تغيير اقليم، خشک‌سالی، تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) و تشديد جنبش زمين و مخاطرات زمین‌شناختی و .. منجر خواهد شد.
نتایج ارزیابی ضمن اینکه در سطح بالایی با واقعیتهای پیرامون تابآوری شهری در تهران انطباق دارد، به‌گونه‌ای که در چارچوب مطالعات آینده‌نگرانه و با بهره‌گیری از رویکرد سناریو نگاری، می‌توان ضمن سنجش وضعیت کلی تابآوری، الگوی پایداری یا ناپایداری آن را نیز از چگونگی توزیع فضایی متغیرها در سطح نمودارها و شکلهای خروجی از نرم‌افزار میک مک دریافت. همچنین، درصد تقریباً بالای ضریب پرشدگی (96 درصد) در متغیرهای تحقیق، میزان روایی و پایایی ابزارهای پژوهش را در سطح تقریباً بالایی مورد تائید قرار میدهد. به این منظور، پژوهش حاضر ضمن سنجش اثرات مستقیم متغیرهای ابعاد اثرگذاری ـ وابستگی غیرمستقیم و بالقوه متغیرها را نیز در چیدمان فضایی متغیرها و تدوین نیروهای پیشران کلیدی و سناریوهای نهایی لحاظ نموده است.
سناریوهای منتخب و محتمل در آینده تابآوری اکولوژیک کلانشهر تهران
تحلیل داده‌های مربوط به وضعیت‌های مختلف تابآوری اکولوژیک با نرم‌افزار سناریوی ویزارد احتمال وقوع ۱۰ سناریو را بیش از سایر سناریوها دانسته و احتمال وقوع سایر سناریوها را در حد بسیار ناچیز و ضعیف ارزیابی کرده است. این سناریوها، از هم‌کنشی بین وضعیت‌های هر یک از عوامل در ارتباط با وضعیت‌های دیگر عوامل استخراج می‌شوند. اینکه اتفاق افتادن یک وضعیت بر احتمال اتفاق افتادن یا تقویت و توانمندسازی دیگر وضعیت‌ها و یا حتی محدود ساختن آنها، چه تأثیری می‌تواند داشته باشد، پایه اصلی شکل‌گیری سناریوهاست که مستلزم لحاظ هم‌زمان عوامل وضعیت‌های بسیار پیچیده‌ای است که توان تحلیل آن از ذهن و توانمندی بشر خارج بوده و تنها پردازنده‌های هوشمند قادر به تحلیل هم‌زمان آنها هستند.
جدول ۵. وضعیت نیروهای پیشران کلیدی در تابآوری اکولوژیک کلانشهر تهران در افق 1410
سناریو مطلوب | سناریو فاجعه | سناریو میانه | عامل کلیدی |
ایجاد کمربند فضای سبز شهر تهران جهت محدود کردن توسعه فیزیکی و مدیریت نظارت‌شده | افزایش ظرفيت و عدم محدودیت در توسعه فیزیکی و مدیریت نظارت‌نشده با توجه به موقعیت کالبدی و جمعیتی مناطق و ایجاد فشار و آسیب‌های اجتماعی بیشتر | ادامه وضعیت نامطلوب فعلی | محدود کردن توسعه فیزیکی و مدیریت نظارت‌شده |
افزایش توجه ویژه به تغییرات اقلیمی زیاد و گرم شدن هوای شهر و خشک‌سالی | عدم توجه به تغییرات اقلیمی زیاد و گرم شدن هوای شهر و خشک‌سالی | ادامه وضعیت فعلی خشک‌سالی | خشک‌سالی و تغییر اقلیم |
تخصیص منابع زیستی و مدیریت منابع آب | کاهش تخصیص منابع اقتصادی و زیستی فقدان مدیریت آب و نبود برنامهریزی برای بهبود وضعیت | توجه محدود به وضعیت مدیریت منابع آب | مدیریت منابع آبی |
بهبود وضعیت تابآوری زیستی و ارتباط منطقی میان نیازهای شهری و حفظ کیفیت اکولوژیکی | بالا رفتن تخریب زیست‌بوم منطقه، فشار اکولوژیک بر منابع و ایجاد انواع آلودگی آب‌وخاک و ترافیک (آلودگی بصری و صوتی) | ادامه وضعیت نامطلوب فعلی و تخریب زیست‌بوم منطقه، فشار اکولوژیک بر منابع | ارتباط منطقی میان نیازهای شهری و حفظ کیفیت اکولوژیکی |
اصلاح و تعديل کالبدی و تقویت سرانه‌های موجود پارک‌های بزرگ و فضای سبز در مقیاس شهري جهت پناه بردن در مواقع بحرانی | محدودیت در دسترسی به پارک‌های بزرگ و فضای سبز در مقیاس شهري جهت پناه بردن در مواقع بحرانی | ادامه وضعیت موجود و توجه به فضای سبز در مقیاس شهري | سرانه فضای سبز |
برنامهریزی برای بهبود وضعیت ساماندهی فضایی ـ مکانی کاربری اراضی و استفاده منطقی و کارآمدتر از زمین و فضا شهری | افزایش نرخ ناسازگاری و کاهش میزان مطلوبیت هم‌جواری‌ها | ادامه وضعیت موجود برنامهریزی برای بهبود وضعیت ساماندهی کاربری اراضی و رشد کاربری‌های ناسازگار صنعتی در محدوده مناطق | کاربری اراضی |
برنامهریزی برای بهبود وضعیت آب‌های زیرزمینی و مدیریت هدفمند آب‌های زیرزمینی شهر تهران | کاهش میزان اقدامات جهت جلوگیری از آلودگی و کاهش شدید آب‌های زیرزمینی شهر تهران | ادامه وضعیت نامطلوب فعلی و توجه محدود به اقدامات برای رفع مشکلات آنها | مدیریت هدفمند آب‌های زیرزمینی |
حفظ و تقویت تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي در مقابله با تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) | عدم تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي
| ادامه وضعیت فعلی و توجه متمرکز و محدود به نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي | تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي |
توجه به عدم استقرار برخی منابع و نیروگاه های شهر تهران در قسمت غربی شهر که جهت اصلی وزش باد شهر است | استقرار برخی منابع و نیروگاه برق شهر تهران در قسمت غربی شهر که جهت اصلی وزش باد شهر است | ادامه وضعیت نامطلوب ناپایداری | استقرار برخی منابع و نیروگاه |
راهبردهای اکولوژیک برای تابآوری شهر تهران
فرصت‌ها و تهدیدهای سناریوهای آینده تابآوری اکولوژیک
جدول 6. تهدیدها و فرصت‌های سناریوهای آینده تابآوری اکولوژیک
کاهش بارش‌ها در سال‌های اخیر | T1 |
تغییرات اقلیمی زیاد و گرم شدن هوای شهر و خشک‌سالی | T2 |
افزایش ناپایداری و فرسایش خاک | T3 |
استقرار برخی منابع و نیروگاه برق شهر تهران که در جهت وزش باد شهر است | T4 |
آلودگی و کاهش شدید آب‌های زیرزمینی شهر تهران | T5 |
نداشتن نظارت بر حریم شهر | T6 |
تمرکز گسل‌های فعال در شعاع 100 کیلومتری شهر | T7 |
برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی به دنبال توسعه شهری و کشاورزی و احتمال وقوع فرونشست‌های وسیع | T8 |
افزایش تعداد سفرهای محدوده مادر شهری، آلودگی و ناپایداری زیستمحیطی | T9 |
عدم توجه به سرانه فضای سبز محلات در طرح تفصیلی شهر | T10 |
کاهش سطح آب‌های زیرزمینی | T11 |
استفاده از گونه‌های گیاهی با نیاز آبی زیاد در فضای سبز محلات | T12 |
پایین رفتن سطح آب پشت سدهای تأمین آب تهران | T13 |
نبود مدیریت یکپارچه در مسئله آب در شهر تهران | T14 |
از بین رفتن بخشی از فضای سبز در شرایط خشک‌سالی | T15 |
آلودگی هوا و تأثیر بر کیفیت فضای سبز | T16 |
قابليت بازيابي سطوح وسيعي از بافت هاي فرسوده و متروكه و باير براي تأمين خدمات درون منطقه‌اي و فرا منطقه‌اي | O1 |
امکان استفاده منطقی و کارآمدتر از زمین و فضا شهری | O2 |
تأمين زیرساخت‌های كامل و پيشرفته براي جذب فعاليت‌هاي برتر | O3 |
مهیا بودن یا امکان تهیه طرح جامع توسعه گردشگری | O4 |
افزایش بودجه فضای سبز شهرداری در سال‌های اخیر وجود قوانین و ضوابط اجرایی مرتبط با فضای سبز در شهرداری‌ها | O5 |
افزایش تعداد مراجعه‌کنندگان به پارک‌های شهری و محله‌ای | O6 |
امکان استفاده از اراضی نظامی و اداری برای توسعه درونی شهر | O7 |
افزایش تراکم در نواحی کم تراکم برای جلوگیری از پراکنش شهر | O8 |
امکان افزایش تراکم در نواحی و مناطق مختلف و گرایش به انبوه‌سازی | O9 |
امكان بهره‌برداري بهینه از زمين با افزايش تراكم ساختماني در بخش‌هايي از منطقه | O10 |
توجه طرح‌های آماده‌سازی به کاربری فضای سبز محله‌ای | O11 |
قوت‌ها و ضعف‌های سناریوهای آینده تابآوری اکولوژیک
جدول 7. قوت‌ها و ضعف‌های سناریوهای آینده تابآوری اکولوژیک
توجه مسئولین شهرداری به مسئله گستره‌های فضایی باز | S1 |
بالا بودن سرانه فضای سبز شهر تهران | S3 |
هم‌خوانی ساختار شهری با بستر طبیعی | S4 |
ارتباط منطقی میان نیازهای شهری و حفظ کیفیت اکولوژیکی | S5 |
وجود پارک‌های بزرگ و فضای سبز در مقیاس شهري جهت پناه بردن در مواقع بحرانی | S6 |
عناصر سازمان فضایی موجود و حفظ انسجام درونی ساختار فضایی شهر | S7 |
اختلاط و تنوع فعالیتی موجد سرزندگی و تنوع فضایی | S8 |
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در سطح شهر | W1 |
بالا بودن هزینه نگهداری فضای سبز محلات | W2 |
گسترش فیزیکی شهر و از بین رفتن فضای سبز شهری | W3 |
نبود طرح‌های کالبدی مقاوم و زیبایی شناسانه بر روی فضای سبز محلات | W4 |
توزیع نامتعادل فضای سبز و سایر کاربری‌ها در بین مناطق و محلات شهر | W5 |
توسعه محدود پارک‌های محله‌ای در شهر | W6 |
توسعه اسپرال و گرايش شهروندان به استقرار در مناطق حاشيه‌اي | W7 |
الگوي توسعه پيراموني و شهرها و سکونتگاه‌های جديد به‌جای احياي بافت فرسوده در منطقه | W8 |
نبود برنامه و طرح مشخص برای فضای سبز محلات | W9 |
نبود برنامهریزی محله محور در شهرداری تهران | W10 |
فقدان آمار و اطلاعات به روز از تغییرات فضای سبز محلات و شهر | W11 |
در ادامه روند پژوهش با بهره‌گیری از نتایج مدل تحلیلی SWOT اقدام به تبیین راهبردها و جهت‌گیری‌های کلان جهت برنامهریزی برای بهبود وضعیت تابآوری اکولوژیک کلانشهر تهران در قالب راهبردهای تهاجمی (SO)، انطباقی (WO)، اقتضایی (ST) و تدافعی (WT) گردید.
جدول 8. راهبردها و جهت‌گیری‌های کلان آینده تابآوری اکولوژیک
راهبرد | جهت‌گیری |
SO | تدوین برنامه راهبردی زیستمحیطی به‌منظور کنترل انواع آلودگیها و تغییرات کاربری اراضی بخصوص در بخش مرکزی شهر |
شناخت کافی و درک روشن از مسائل کلان زیستمحیطی و تهیه بانک اطلاعات از میزان و نوع آلایندهها و همچنین تهیه نقشه‌های موضوعی ریسک و انواع خطرات طبیعی و غیرطبیعی | |
تدوین برنامه توسعه و تجدید منابع آبی و فعالیت گردشگری مبتنی بر آب | |
تنوع‌بخشی به قوانین و سیاست‌گذاری‌های مناسب مقابل انعطاف در جهت توسعه هر چه بیشتر فعالیت‌های بوم محور | |
تقویت مشارکت اجتماعی و استفاده از ایده گروههای مردم‌نهاد NGO’s درباره حفاظت از محیط‌زیست و همچنین گردشگران | |
تعریف جایگاهی مشخص در برنامه‌های بودجهای تهران برای اعمال توسعه اکوسیستم‌ها و پهنه‌های آب درون‌شهری با توجه به شرایط تغییر اقلیمی و آلودگی هوا و اهمیت این منابع | |
WO | ساماندهی توسعه فضاهای برنامه‌ریزی‌شده |
تنوع‌بخشی به قوانین و سیاست‌گذاری‌های مناسب در جهت توسعه هر چه بیشتر فعالیت‌های مبتنی بر ژئوتوریسم | |
لزوم تحقق مدیریت یکپارچه شهری از طریق نظارت بر حریم شهر | |
بازنگری در برنامهها و پروژه‌های توسعه شهری با اولویت حفاظت بر مناطق حساس و اعمال نظارت صحیح بر مسائل اولویت‌دار موجود | |
ST | تدوین سند راهبردی و اعمال نظارت بر گسترش فیزیکی شهر و جلوگیری از بین رفتن فضای سبز شهری |
تدوین طرح‌های کالبدی مقاوم و زیبایی شناسانه بر روی فضای سبز محلات | |
جلوگیری از استقرار برخی منابع و کاربری‌های صنعتی و نیروگاه برق و انرژي در محدوده‌های بیرونی شهر تهران | |
اعمال قوانین در جهت سهمیه‌بندی و نظارت مستمر و ذخیره‌سازی منابع آب | |
WT | برنامهریزی در جهت تعیین ظرفیت تحمل اکولوژیکی و جلوگیری از فشار بیش از به منابع آب‌وخاک |
جلوگیری از مسلط بودن كاربري مسكوني كم تراكم در نظام استفاده از زمين | |
جلوگیری از نابودی توان های محیطی و تدوین ضوابط ویژه در خصوص هرگونه توسعه مبتنی بر فعالیت‌های غیر مولد جمعی و توسعه محدود فعالیت‌های صنعتی | |
بهره‌گیری بهینه و مستمر از گزارش‌های EIA(Environmental Impact Assessment) در جهت شناسایی حساسیت اکولوژیکی و بیواکولوژیکی و تعیین برنامه‌های جای پای بوم‌شناختی |
نتیجهگیری و ارائه پیشنهادها:
با توجه به اینکه شهرها درمکان هایی بنا شده اند که در معرض انواع مخاطرات طبیعـی و انسـانی قـرار دارنـد و گریـز از سوانح اجتنابناپذیر است لذا توجه به حفظ و پایداری شهر و سلامت شهروندان ضرورت است می یابد. یکی از ایده های مهم در برنامه ریزی شهری، ایجاد شهرهای تاب آور در برابر بحران های مختلف است. نتایج ارزیابی ضمن اینکه در سطح بالایی با واقعیتهای پیرامون تابآوری شهری در تهران انطباق دارد، به‌گونه‌ای که در چارچوب مطالعات آینده نگرانه و با بهره‌گیری از رویکرد سناریو نگاری، می‌توان ضمن سنجش وضعیت کلی تابآوری اکولوژیک، الگوی پایداری یا ناپایداری آن را نیز از چگونگی توزیع فضایی متغیرها در سطح نمودارها و شکلهای خروجی از نرم‌افزار میک مک دریافت. همچنین، درصد تقریباً بالای ضریب پر شدگی (98 درصد) در متغیرهای تحقیق، میزان روایی و پایایی ابزارهای پژوهش را در سطح تقریباً بالایی مورد تائید قرار میدهد. اطلاعات به‌دست‌آمده از شکل 5(پ) تائید کننده این نکته است که تابآوری اکولوژیک در کلانشهر تهران ناپایدار و به‌گونه‌ای است که تداوم وضع موجود به شکل‌گیری سناريو فاجعه خواهد انجامید و در بهترین حالت، در صورت ادامه وضع موجود، تابآوری زیست محیطی در کلانشهر تهران و ادامه وضعیت فعلی خشک‌سالی، توجه محدود به وضعیت مدیریت منابع آب ،ادامه وضعیت نامطلوب فعلی و تخریب زیست‌بوم منطقه، فشار اکولوژیک بر منابع، ادامه وضعیت موجود برنامهریزی برای بهبود وضعیت ساماندهی کاربری اراضی و رشد کاربری‌های ناسازگار صنعتی در محدوده مناطق که در نهایت ادامه وضعیت نامطلوب ناپایداری منجر خواهد شد. بر اساس یافتهها، متغيرهای پهنه‌های گسل و شدت زلزله، خشک‌سالی، استقرار منابع توليدي و صنعتي (نيروگاه و صنايع)، هم‌جواری کانون‌های خطر، کيفيت خاک، کيفيت و کميت ذخاير آبي، آلودگی‌های زیستمحیطی، تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..) دارای بیشترین ضریب تأثیرگذاری بر دیگر متغیرها بوده‌اند.
مهم‌ترین پیشنهادات مطلوب برای تابآوری اکولوژیک کلانشهر تهران عبارت است از:
· افزایش توجه ویژه به تغییرات اقلیمی زیاد و گرم شدن هوای شهر و خشک‌سالی
· تخصیص منابع زیستی و مدیریت منابع آب
· بهبود وضعیت تابآوری زیستی و ارتباط منطقی میان نیازهای شهری و حفظ کیفیت اکولوژیکی
· اصلاح و تعديل کالبدی و تقویت سرانه‌های موجود پارک‌های بزرگ و فضای سبز در مقیاس شهري جهت پناه بردن در مواقع بحرانی
· برنامهریزی برای بهبود وضعیت ساماندهی فضایی ـ مکانی کاربری اراضی
· استفاده منطقی و کارآمدتر از زمین و فضا شهری
· برنامهریزی برای بهبود وضعیت آب‌های زیرزمینی و مدیریت هدفمند آب‌های زیرزمینی شهر تهران
· حفظ و تقویت تناسب نيازهاي شهري و حفظ کيفيت اکولوژيکي در مقابله با تهديدات با منشأ ژئومورفولوژيک (زمین‌لغزش، فرونشست و..)
· توجه به عدم استقرار برخی منابع و نیروگاه های شهر تهران در قسمت غربی شهر که جهت اصلی وزش باد شهر است
References:
Ajzae Shokuhi, Mohammad, Shakermi, Kian. (2016). Identifying variables affecting the future economic-social development of Iranian cities with a scenario-based planning approach (case example: Khorram Abad city). Zagros Landscape Geography and Urban Planning Quarterly, 10(38), 49-72 .
Alvinejad, Mehdi and Firouzfar, Pejman, (2016), Hugo's framework for building resilience and resiliency of nations and local communities against crises, 8th International Comprehensive Crisis Management Conference, Tehran
Amaratunga, D., & Haigh, R. (2011). Post-disaster reconstruction of the built environment: Rebuilding for resilience. john Wiley & sons.
Badri, S. A., Tahmasbi, S., & Hajari, B. (2021). Sciento-metrics Approach to Disaster Resilience Studies in Iran. Journal of Spatial Analysis Environmental hazarts, 8(3), 33-52.
Cinner, J. E., & Barnes, M. L. (2019). Social dimensions of resilience in social-ecological systems. One Earth, 1(1), 51-56.
Farhadi, E., Pourahmad, A., Ziari, K., Faraji Sabokbar, H., & Tondelli, S. (2022). Indicators Affecting the Urban Resilience with a Scenario Approach in Tehran Metropolis. Sustainability, 14(19), 12756.
Fateh Rad, Mehdi; Jalilvand, Mohammadreza; Moulai, Mohammad Mahdi ; Samii, Saeed ; Nasrollahi Vosta , Leila (2013), "Methodological orientations of the meta-discipline of futurism as a unified meta-paradigm", Journal of Interdisciplinary Studies in Humanities, 6th Winter 2013, Number 1, Serial 21.
Folke, C. (2006). Resilience: The emergence of a perspective for social–ecological systems analyses. Global environmental change, 16(3), 253-267.
Gulverdi, Mehdi. (2017). National resilience: a review of research literature. Strategic Studies of Public Policy, 7(25), 293-310.
Gunderson, L. (2010). Ecological and human community resilience in response to natural disasters. Ecology and society, 15(2).
Hosseini, A., Yadala Nia, H., Mohammadi, M., & Shekari, S. (2020). Analysis of Social Resilience based on Social Capital Indicators in Tehran. Sustainable city, 3(1), 19-39. doi: 10.22034/jsc.2020.218514.1192
Jalilvannd, Mohsen (2020), Science and Technology Strategies of Six Countries (and Approaches for the United States of America), University Publications and Higher Research Institute of National Defense.
Klein,R.J. N & Thomalla, F (2003). “Resilience to natural hazards: how useful is this concept”?, Environmental Hazards5 (1-2), 35-45
Krawczyk, Elzbieta (Thesis) (2006)Futures thinking in city planning processes: the case of Dublin, Dublin Institute of Technology.
Mafazli, Ardashir Sayah (2016), examining the place of foresight and future research in urban crisis management, Tehran City Planning Studies Center.
McPhearson, T., Andersson, E., Elmqvist, T., & Frantzeskaki, N. (2015). Resilience of and through urban ecosystem services. Ecosystem Services, 12, 152-156.
Nazmfar, Hossein, Pashazadeh, Asghar (2018). Evaluation of urban resilience against natural hazards (case study: Ardabil city). Journal of Geographical Survey of Space, 8(27), 101-116.
Nourian, Farshad, Parsa, Arbab (2008) Approaches to urban planning in the second half of the 20th century with an emphasis on the systematic approach and Peter Hall's ideas, Shahrnagar bi-monthly, serial 49 (November 2008).Vakili, Shervin (2005) Applications of complex systems theory in modeling cultural changes, Tehran: Jahad University Press.
Pourahmad, A., Farhadi, E., Sejoudi, M., Ghorbani, R., & Abdullah Hussein, S. (2021). A meta-analysis of urban resilience research in Iranian geographical research journals. Journal of Economic Geography Research, 1(2), 1-19. Rezaei, M. R. (2013). Evaluating the economic and institutional resilience of urban communities to natural disasters using PROMETHE technique. Journal of emergency Management, 2(1), 27-38.
Smith, Aaron C.T. (2005) Complexity theory for organizational futures studies, foresight: VOL.7, NO.3.
UNISDR (2005). Hyogo Framework for Action (2005-2015), http://www.unisdr.org/eng/hfa/hfa.htm.
Voros, J. (2006). “Introducing a classification framework for prospective methods. Foresight” 8(2).
Yi, C., & Jackson, N. (2021). A review of measuring ecosystem resilience to disturbance. Environmental Research Letters, 16(5), 053008.
zahedikelaki, E., Motevalli, S., mahmoudzadeh, H., Ganbaz ghobadi, G. (2022). Explanation of urban ecology structure in order to improvement environmental resilience using the analysis of landscape metrics (Case study of Behshahr city). Geography and Planning, 25(78), 197-218. doi: 10.22034/gp.2021.42841.2741
Zarghami, S. A. E. E. D., Teymouri, A., Mohammadian, H., & Shamaei, A. (2017). Measuring and evaluating urban neighborhood’s resilience against earthquake: The case of Zanjan downtown.
Ziari, Keramatollah, Rabani, Taha, Saed Mocheshi, Ramin. (2017), The new paradigm planning future studies with an emphasis on urban and regional planning. Tehran: University of Tehran Press.Tabatabaian, Seyyed Habibollah and Rohollah Qadiri (2007). Variables Affecting the Selection of a Foresight Project Dimesions. Iranian journal of management sciences, 2(Number 7), 55-80.
[1] . Corresponding author: Ebrahim Farhadi, Email: e.farhadi71@ut.ac.ir, Tell: +989394308517
[2] . نویسنده مسئول: ابراهیم فرهادی، پست الکترونیکی: e.farhadi71@ut.ac.ir ، تلفن: 09394308517
[3] . Guba and Lincoln
[4] McPhearson
[5] Cinner and Barnes
[6] Yi And Jackson