نقد و بررسی کاوش‌ها و حفاظت از محوطه باستانی زیویه
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخی
1 - دانشجوی دکتری، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تهران؛ کارشناس اداره کل پایگاه‌های میراث‌فرهنگی و گردشگری، وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، تهران، ایران
کلید واژه: دژ زیویه, تاریخچه, پایگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری, اقدامات حفاظتی و مرمتی, کاوش‌های باستان‌شناسی, مشکلات و بی‌توجهی,
چکیده مقاله :
دژ زیویه یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین محوطه‌های باستانی در شمال‌غرب ایران به شمار می‌آید. این محوطه تاریخی در ۵۵ کیلومتری جنوب‌شرقی شهرستان سقز در کردستان واقع‌شده و به شماره ۷۶۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت‌شده است. بررسی‌ها و کاوش‌های صورت گرفته در این مکان طی هفتادسال اخیر، نیازمند نقد و ارزیابی دقیق است. به‌طور کلی، این اثر بی‌نظیر به‌عنوان یک محوطه مهم مانایی، در طول هفت دهه گذشته به دلایل مختلف مورد غفلت قرار گرفته است. از سوی دیگر، زیویه و آثار آن چالش‌های متعددی را برای باستان‌شناسان و پژوهشگران تاریخ و هنر ایجاد کرده است؛ از جمله اینکه چگونه می‌توان این محوطه را به‌درستی معرفی و حفظ کرد و چطور می‌توان آن را برای نسل‌های آینده نگهداری نمود. این موضوع ضرورت نوشتن درباره زیویه را دوچندان می‌کند تا شاید بتوان مسئولین را به اهمیت پژوهش و حفاظت از این اثر ارزشمند متوجه ساخت. با هدف شناسایی مشکلات و بی‌توجهی‌ها، این مقاله ضمن معرفی اهمیت و جایگاه دژ زیویه، نگاهی به تاریخچه کشف و شهرت جهانی این محوطه از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۸۸ خواهد داشت. در این راستا، پیشینه تاریخی منطقه و دژ زیویه، فعالیت‌های پژوهشی انجام شده، وضعیت حفاری‌های تجاری قبل از انقلاب (از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۲)، فعالیت‌های پژوهشی-حفاظتی هیئت معتمدی/لک‌پور (از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۸۲) و اقدامات انجام شده در زمان تصدی مسئولیتم بر پایگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری (از آبان ۱۳۸۶ تا تیرماه ۱۳۸۸) مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
The Ziwiye Castle is considered one of the largest and most significant archaeological sites in northwestern Iran. This historical site is located 55 kilometers southeast of Saqqez in Kurdistan and is registered as number 762 in the list of national heritage sites of Iran. The investigations and excavations conducted at this location over the past seventy years require thorough critique and evaluation. Overall, this unique site has been neglected for various reasons over the past seven decades as an important Median site. Furthermore, Ziwiye and its artifacts present multiple challenges for archaeologists and researchers in history and art, including how to properly introduce and preserve this site and how to maintain it for future generations. This necessity emphasizes the importance of writing about Ziwiye to raise awareness among officials regarding the significance of research and preservation of this valuable heritage. With the aim of identifying problems and neglects, this paper will introduce the significance and status of the Ziwiye Castle while reviewing its discovery history and global fame from 1946 to 2009. In this context, it will examine the historical background of the region and the Ziwiye Castle, research activities conducted, the status of commercial excavations before the revolution (from 1946 to 1963), research-preservation activities by the Mo'tamedi/Lakpour team (from 1976 to 2003), and actions taken during the author's management of the Cultural Heritage and Tourism site (from November 2007 to July 2009).
امان‌اللهی، حمید (1388). زیویه؛ محوطه‌ای که از نو باید شناخت. گاهنامه ایزیرتو، 2(1)، 2- ویژه‌نامه پنجمین سال تأسیس انجمن ایزیرتو، نوروز 1388.#
امان‌اللهی، حمید (139۶). زیویه: محوطه سوخته باستان‌شناسی ایران. اولین همایش ملی زیویه، سقز، ۶ و 7 اردیبهشت 139۶.#
بیننده، علی (1387). سکونتگاه‌های مانایی در زاگرس شمالی. کنفرانس بین‌المللی سکونتگاه‌های سنتی زاگرس، سنندج .#
حسینی، سید لقمان (138۴). آثار باستانی زیویه از توهم تا واقعیت، ماهنامه فرهنگی ـ اجتماعی ـ خبری راگه، (1 و 2)، (سقز، بهارستان پایین).#
حفاری صهیونیست‌ها در زیویه (13۶0). از انتشارات اداره فرهنگ شهرستان سقز، مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی کشور، تیرماه 13۶0، 27 صفحه، بر اساس اسناد اداره فرهنگ و اداره آموزش‌وپرورش شهرستان سقز.#
حسن‌زاده، یوسف (139۵). گذری بر فرهنگ و هنر مانا. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان، موزه ملی ایران و پایگاه ملی زیویه.#
رحیمی، میترا (1388). مطالعه و تحلیل ترکیب هنری نقوش عاج‌های زیویه. پایان‌نامه مقطع کارشناسی‌ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر (منتشرنشده).#
شرفکندی، عبدالرحمن (هژار). (137۶). فرهنگ لغت کُردی ـ فارسی. چ 2. تهران: سروش.#
صالحیه، سالار (1389). تحلیل الگوهای استقراری حوزه زرینه‌رود علیا در عصر آهن متأخر. پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر (منتشرنشده).#
صفی، محمد (138۶). آسیب‌شناسی دژ باستانی زیویه. آرشیو میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کردستان، (منتشرنشده).#
صفی، مهدی (1395). باززنده‌سازی منظر تاریخی ـ طبیعی دژ زیویه. پایان‌نامه مقطع کارشناسی‌ارشد، دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران (منتشرنشده).#
علیزاده، حسین (1389). باستان‌شناسی و هنر مانا. پایان‌نامه مقطع دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران (منتشرنشده).#
قادری‌زاده، هانا (1388). پهنه‌بندی توان‌های ژئومورفولوژی استان کردستان و تحلیل نقش آن‌ها در توسعه ناحیه‌ای. پایان‌نامه مقطع کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تبریز (منتشرنشده).#
قدری، محمدرضا، (1387). مطالعات علوم زمین منطقه باستانی زیویه «با تأکید بر دژ باستانی زیویه». آرشیو میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کردستان، (منتشرنشده).#
قدری، محمدرضا (139۶). بررسی ناپایداری‌های دامنه‌ای در تپه باستانی زیویه. در اولین همایش ملی زیویه، ۶ و 7 اردیبهشت ماه، سقز، صص. 1تا 1۴.#
کیخسروی، رشید (13۶3). دوران بی‌خبری: گنج زیویه و دردنامه روستائیان زیویه اولین گزارش. تهران، ناشر مؤلف.#
لک‌پور، سیمین (1380). گزارش کاوش تپه زیویه. آرشیو مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی. (منتشر نشده)#
مسلم، معتصم (1388). دژ زیویه: شاهکار معماری فراموش‌شده مانایی. ماهنامه اجتماعی، فرهنگی، ادبی مهاباد، ۹(۱۰۸)، ۵۶-۵9.#
معتمدی، نصرت‌الله (137۴)، زیویه ـ قلعه‌ای مان‌نایی، مادی، مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد (1)، تهران، انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور، صص 3۵7 – 321.#
ملازاده، کاظم (1388). پادشاهی مانا: نگاهی به ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی. باستان‌پژوهی، 7.#
موچشی، امیر ساعد (1388). ارزیابی مجدد گاهنگاری آثار زیویه. مطالعات باستان‌شناسی، (2)، 120-1۴0.#
یزدانی، مرضیه (1380)، اسنادی از هیئت‌های باستان‌شناسی در ایران تهران، سازمان مرکز اسناد و کتابخانه ملی.#
Dyson, R. H. (1963). Archaeological scrap: Glimpses of history at Ziwiye. Expedition, 5 (2), 32-37.#
Dyson, R. H. (1965). Protohistoric Iran as Seen from Hasanlu. Journal of Near Eastern Studies, 24 (3), 205-207.#
Muscrella, O. (1977). Ziwie and Ziwie: The Forgery of a Provenience. Journal of Field Archaeology, 4 (2), 197-219.#