مطالعه و معرفی یافته‌های فرهنگی مرتبط با دوره ساسانی در کاوش ضلع شرقی مسجد جامع ارومیه
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخیحامید نورسی 1 , سامر نظری 2 , لیلا گرگری 3 , بهنام قنبری 4 , عباس باورسایی 5
1 - دانشجوی دکتری باستان شناسی، گروه باستان شناسی ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
3 - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر
4 - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران.
5 - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران.
کلید واژه: دوره ساسانی, مسجد جامع ارومیه, کاوش باستان‌شناسی,
چکیده مقاله :
شهر ارومیه، مرکز استان آذربایجان غربی، در شمال غربی ایران قرار دارد. بافت کهن این شهر به سبب وجود آثار متعدد دوران اسلامی شناخته شده است. حجم زیادی از شواهد تاریخی - فرهنگی موجود در بافت شهری ارومیه به دلیل قرارگیری در زیر بخش های شهری و مسکونی، آن گونه که شایسته است مورد مطالعه و شناسایی قرار نگرفته است. در تابستان سال ۱۳۹۷ به سبب عملیات خاک‌برداری در راستای مرمت و ساماندهی ضلع شرقی مسجد جامع ارومیه، شواهدی از ساختارهای معماری و یافته‌های منقول فرهنگی به دست آمد که پس از مناقشات بسیار، عملیات مرمت متوقف شد. در تابستان سال ۱۳۹۹ کاوش باستان شناختی باهدف شناسایی بقایای معماری و درک لایه های فرهنگی در محل گودبرداری انجام گرفت. با توجه به اهداف کاوش، به‌دست‌آمدن ساختارهای معماری و همچنین هدف‌گذاری اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی برای ایجاد سایت موزه در محل کارگاه های کاوش، دو گمانه پیشرو برای شناسایی لایه های فرهنگی پایین تر از ساختارهای دوران اسلامی ایجاد شد که شواهدی از مواد فرهنگی مرتبط با دوره ساسانی به دست آمد. در این نوشتار سعی بر آن است تا ضمن معرفی یافته های فرهنگی به‌دست‌آمده، با استفاده از روش گاهنگاری نسبی، به مطالعه و مقایسه یافته های فرهنگی به دست آمده با سایر محوطه های شناخته شده دوره ساسانی در غرب ایران پرداخته شود. روش تحقیق این پژوهش به‌صورت تاریخی، توصیفی - تحلیلی است و جمع‌آوری یافته‌ها با مستندنگاری میدانی و مطالعات کتابخانه ای انجام شده است.
Urmia City, the capital of West Azerbaijan Province in northwestern Iran, holds a rich historical background with numerous Islamic era structures. Despite this, the historical-cultural evidence in Urmia has been less studied due to its location beneath urban and residential buildings. In 2017, due to the digging operation for the restoration and organization of the eastern side of the Urmia Grand Mosque, evidence of evidence of architectural structures and cultural artifacts was obtained. However, disputes led to the suspension of the restoration operation. Subsequently, in 2019, archaeological excavations were initiated to identify architectural remnants and understand the site's cultural layers. Aligning with the excavation's objectives and the General Department of Cultural Heritage's goal to establish a museum site, two trenches were excavated. Notably, evidence of cultural materials from the Sassanid period beneath Islamic-era structures was uncovered. This paper, while studying and relative chronology of cultural findings of the Urmia Grand Mosque, compares them with findings of Sassanid sites in western Iran. The data of this research has been collected by documentary and field methods, and this study has been carried out by descriptive-analytical approach.
ابن حوقل (۱۳۶۶). سفرنامه ایران در صوره الارض. ترجمه جعفر شعار. چاپ دوم. تهران: مؤسسه امیرکبیر.
ابوالفداء، اسماعیل بن علی (۱۳۴۹). تقویم البلدان. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (۱۳۶۸). مسالک و ممالک. به كوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
الله‌وردی‌زاه، نیکنام (۱۳۸۷). گزارش آسیب‌شناسی مسجد جامع ارومیه. اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع - دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی (منتشر نشده).
بلاذری، احمد بن یحیی (۱۳۶۷). فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل. نشر نقره، چاپ اول.
بی¬نا (۱۳۶۲)، حدودالعالم من المشرق الی المغرب، مصحح منوچهر ستوده،. چاپ اول، انتشارات طهوری.
جکسن، ابراهم و جکسن، ویلیامز (۱۳۶۹). سفرنامه جکسن، مترجم منوچهر امیری و فریدون بدره ای. تهران: انتشارات خوارزمی.
چلبی، اولیا (۱۳۹۸). سفرنامه اولیا چلبی. ترجمه داود بهلولی. چاپ اول، انتشارات علمی و فرهنگی
حاجی قاسمی، کامبیز (۱۳۸۳). گنج‌نامه مساجد جامع. جلد ۶، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
حاجی محمدی، کیومرث (۱۳۹۶). گمانه‌زنی به‌منظور خوانش لایه‌های کف گنبدخانه مسجد جامع ارومیه، گزارش‌های شانزدهمین گردهمایی باستان‌شناسی ایران (مجموعه مقالات ۱۳۹۵)به کوشش روح اله شیرازی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری. ۱۰۰ -۱۰۳.
حاجی محمدی، کیومرث و نورسی، حامید ( ۱۳۹۷). کاوش فضای شرقی محوطه مسجد جامع ارومیه (حسینیه سابق). گزارش‌های هفدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران (مجموعه مقالات کوتاه ۱۳۹۷)، جلد اول، به کوشش روح اله شیرازی، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری. ۲۸۷ - ۲۹۱.
حبیب، فرح (۱۳۶۳). مسجد جامع ارومیه - پروژه درس آشنایی باهنر معماری اسلامی ۱.به راهنمایی کامبیز حاجی قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی مرکز اسناد - و تحقیقات.
حموی، یاقوت (۱۳۸۳). معجم البلدان، مترجم علینقی منزوی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
حیدری، ابراهیم (۱۳۸۵). طرح مرمت مسجد جامع ارومیه، بایگانی اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی.
دهقان، علی (۱۳۴۸). سرزمین زرتشت، تهران: انتشارات ابن‌سینا.
دیباج، اسماعیل (۱۳۴۶). آثار باستانی و ابنیه تاریخی آذربایجان، تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران
رضایی فریمانی، زهرا، موسوی کوهپر، سید مهدی (۱۳۹۶). بررسي صنعت شيشه‌گري در تل مليان استان فارس بر اساس آناليز PIXE. پژوهه باستان¬سنجی، ۳ (۱)، صص ۴۷-۶۳.
رضوانی، حسن (۱۳۸۴). گزارش کاوش نجات‌بخشی محوطه باستانی سد شیان کرمانشاه، پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، پژوهشکده باستان¬شناسی (منتشر نشده).
زارعی، محمدابراهیم (۱۳۸۳). باستان‌شناسی ایران در دوره اسلامی، چاپ اول، همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
شمسی زاده ملکی، روح‌الله (۱۳۹۱). بررسی لایه‌های دیوارنگاره محراب مسجد جامع ارومیه، مجموعه مقالات برگزیده همایش هم‌اندیشی شهر ایرانی، شهر تاریخی، فرهنگی و مذهبی ارومیه، چاپ اول، به کوشش دکتر علی مصیب زاده و دکتر جواد شریف نژاد، انتشارات اندیشه سهیل، ۴۵۱-۴۶۰.
طباطبایی، هادی، بوستان، حمید و ترابی، آیدا (۱۳۹۱). بررسی معماری مسجد مناره ارومیه و کاربردهای خاص پلان آن برای تعیین اوقات شرعی، مجموعه مقالات برگزیده همایش هم‌اندیشی شهر ایرانی، شهر تاریخی، فرهنگی و مذهبی ارومیه، چاپ اول، به کوشش دکتر علی مصیب زاده و دکتر جواد شریف نژاد، انتشارات اندیشه سهیل، ص ۵۲۱-۵۳۲
عباس پناه، فرشید، (۱۳۸۶). مجتمع فنی در بافت تاریخی ارومیه باتکیه‌بر نگارخانه، پایان‌نامه کارشناسی رشته معماری، دانشگاه ارومیه.
عباس‌زاده، مظفر (۱۳۸۴). طرح مرمت و ساماندهی مجموعه بازار و خیابان امام خمینی ارومیه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، دانشگاه تهران.
عباس‌زاده، مظفر (۱۳۹۱). مطالعه و بررسی سازمان فضایی و روند رشد و توسعه بافت تاریخی شهر ارومیه، مجموعه مقالات برگزیده همایش هم‌اندیشی شهر ایرانی، شهر تاریخی، فرهنگی و مذهبی ارومیه، چاپ اول، به کوشش دکتر علی مصیب زاده و دکتر جواد شریف نژاد، انتشارات اندیشه سهیل، ۵۵۹-۵۷۰.
عباس‌زاده، مظفر، طریقی، سرور و علیزادگان، آرام (۱۳۹۷). نظام سازه‌ای گنبدخانه مسجد جامع ارومیه. صفه، ۲۸(۴)، ۱۱۹-۱۳۶.
عقابی، محمدمهدی (۱۳۸۳). دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دورة اسلامی، تهران: انتشارات سوره.
فرهمند، حسین (۱۳۹۲). روند شکل‌یابی و توسعه شهر ارومیه با اتکا به شواهد باستان‌شناسانه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته باستان شناسی به راهنمایی حسن کریمیان. دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه تهران.
قلی‌زاد، محمدرضا (۱۳۹۱). معرفی متون کتیبه‌های خوانده نشده مسجد جامع ارومیه، مجموعه مقالات برگزیده همایش هم‌اندیشی شهر ایرانی، شهر تاریخی، فرهنگی و مذهبی ارومیه، چاپ اول، به کوشش دکتر علی مصیب زاده و دکتر جواد شریف نژاد، انتشارات اندیشه سهیل، ۶۴۶-۶۴۰.
کامجو، الگار (۱۳۸۷). بازآفرینی بافت کهن شهری نمونه موردی محله خیام ارومیه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، تهران: دانشگاه تهران.
کاویانپور، احمد (۱۳۷۸). تاریخ ارومیه. چاپ اول، انتشارات آذر کهن.
کرزن، جرج ناتانیل (۱۳۸۸). ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی. جلد اول، چاپ ششم، انتشارات علمی فرهنگی.
کریم‌پور، جعفر (۱۳۸۸). طراحی مرکز تجاری در بافت قدیم ارومیه، پایان‌نامه کارشناسی رشته معماری، دانشگاه ارومیه.
محمدی فر، یعقوب، طهماسبی، الناز (۱۳۹۳). طبقه‌بندی سفال ساسانی دره سیمره، مطالعه موردی: قلعه سیرم شاه. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ۴(۷)، ۱۳۳-۱۵۲.
مرادی، آرش (۱۳۸۶). طراحی میدان در یافت قدیم ارومیه. پایان‌نامه کارشناسی رشته معماری ارومیه دانشگاه ارومیه.
مستوفی، حمدالله (۱۳۶۲). نزهه القلوب. به کوشش گای لسترنج، چاپ اول، انتشارات اساطیر.
مشكور، محمدجواد (۱۳۴۹). نظری به تاریخ آذربایجان. تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
معروفی اقدم، اسماعیل، مسعودی، ذبیح اله، محمودی نسب، علی‌اصغر، و سیروسی، جواد (۱۳۹۴). مسجد جامع ارومیه، معماری، تزیینات و تحولات. همایش ملی باستان‌شناسی ایران.
مقدسی، ابوعبدالله بن احمد (۱۳۶۱). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: انتشارات مؤلفان و مترجمان.
نهچیری، عبدالحسین (۱۳۸۰). جغرافیای تاریخی شهرها. چاپ سوم، انتشارات مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان.
نیاکان، لیلی (۱۳۹۸). بنای ساسانی روئه بر کرانه¬های سیمره. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، ۹(۲۰)، ۱۲۹-۱۴۸.
هوشمندفر، سپیده، (۱۳۸۶). بهسازی و نوسازی بخشی از بافت قدیم و فرسوده ارومیه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، دانشگاه تهران.
ویلبر، دونالد (۱۳۴۶). معماری اسلامی ایران در دورة ایلخانان، ترجمه دکتر عبدالله فریار، تهران: انتشارات ترجمه و نشر کتاب.
Alizadeh, Karim, (2011). Ultan Qalasi: A Fortified Site in the Sasanian Borderlands (Mughan Steppe, Iranian Azerbaijan), Iran, 49:1, 55-77
Keall, E. J. & M. J. Keall, (1981), “The Qal’eh-i Yazdigird Pottery. A Statistical
Langdon, S., & Harden, D. B. (1934). Excavations at Kish and Barghuthiat 1933. Iraq, 1(2), 113-136.
Pope, A. U., & Ackerman, P. (1938). A survey of Persian art: from prehistoric times to the present. (No Title).
Simpson, S. J. (2014). Sasanian glass: an overview. In Keller, D., Price, J., & Jackson, C. (eds.), Neighbours and Successors of Rome: Traditions of glass production and use in Europe and the Middle East in the later first millennium AD, 200–232, Oxford: Oxbow, Association for the History of Glass.
تارنما:
https://www.isna.ir/news/1402042818101/%DA%A9%D8%B4%D9%81-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%87