یکی از اهداف پژوهش‌ های باستان‌شناختی مطالعه تغییرات فرهنگی است و در این رابطه بررسی و تجزیه و تحلیل فرهنگ مادی گذشته از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. معمولاً فرض بر این است که تغییرات فرهنگی در مواد باستان‌شناختی نمود پیدا می‌کنند. در این زمینه می‌توان به رواج فرم‌ها و گونه‌های خاص سفالی در پیش از تاریخ اشاره کرد که همواره سوالات فراوانی را ایجاد نموده است. آیا بین رواج این گونه‌ها و تغییرات فرهنگی آن دوره ارتباطی وجود دارد؟ آیا این گونه‌های تازه ریشه در سنت‌های فرهنگی گذشته دارند و محصول پیشرفت‌های تکنیکی طی زمان هستند یا با ورود اقوام جدید در ارتباطند؟ در هزاره سوم پیش از میلاد سنت طولانی نقاش روی سفال منسوخ و اندیشه ایجاد نقش به صورت حجمی جایگزین آن می‌شود. در طول هزاره دوم پیش از میلاد این سنت تازه، رواج بیشتری پیدا می‌کند و به عنوان شیوه اینو در تزئین مطرح می‌گردد. همزمان با آن اندیشه دیگری که ساخت ظروف به شکل حیوانات است ـ یا ظروف حجمی ـ رایج می‌گردد. در این مقاله، به طبقه‌بندی و تجزیه و تحلیل مجموعه‌ای از سفال‌های دارای نقوش حجمی پرداخته‌ایم. با جمع‌آوری مجموعه‌ای در حدود ۵۰۰ نمونه سفال با نقش حجمی، تنها آن دسته از سفال‌هایی که دارای نقوش حجمی حیوانی، انسانی یا نقوش خاص بودند، انتخاب شده‌اند. سایر نمونه‌ها را می‌توان تحت عنوان نقوش برجسته هندسی مورد مطالعه قرار داد. مجموعه مورد مطالعه در این مقاله شامل ۹۵ نمونه سفال با نقوش حجمی است. علیرغم این‌که قدیمی‌ترین نمونه این مجموعه به هزاره پنجم پیش از میلاد تاریخگذاری شده است؛ اما با توجه به آمار مربوط به نمونه‌ها، شکل‌گیری این اندیشه به هزاره‌های چهارم و سوم پ.م می‌رسد و رواج اصلی این گونه در طول هزاره‌های دوم و اول پ.م بوده است. بنابراین، علاوه بر این‌که این نوع سفال ریشه در سنت‌های فرهنگی گذشته دارد؛ اما با توجه به رواج آن در طول هزاره‌های دوم و اول پ.م با تحولات فرهنگی این دوران می‌تواند مرتبط باشد. پرونده مقاله

مـوضوع مبـادلـه و بـازرگانـی در دهـه‌های هفتـاد و هشتـاد میلادی یکی از موضوعات مهم و مورد علاقه باستان‌شناسان و انسان‌شناسان بود. امروزه اگرچه از تاکید فراوان بر نقش محوری بازرگانی در تطور فرهنگی-اجتماعی جوامع کاسته شده است، اما همچنان به عنوان یکی از عوامل مهم تطور فرهنگی-اجتماعی مطرح است. این مقاله، به بررسی برخی نظریات مطرح در بازرگانی و مکانیزم‌های مبادلات بازرگانی در پیش از تاریخ می‌پردازد. نگارنده معتقد است بدون درک درستی از ساختار اجتماعی یک جامعه، ﭘرداختن به مبادلات بازرگانی آن اگر غیر ممکن نباشد، بسیار ناقص است. جوامع پیش از تاریخی بنا به شرایط زیست‌محیطی، جغرافیایی و اقتصادی از چند مرحله فرهنگی گذشته‌اند، مطالعه اقتصاد و بازرگانی این جوامع بدون شناخت ویژگی‌های فرهنگی – اجتماعی آن‌ها میسر نیست. نهایتاً این‌که صورت‌های مختلف مبادلاتی ارتباط مستقیمی با این مراحل فرهنگی دارد. پرونده مقاله

طبقه‌بندی و گونه‌شناسی مجموعه‌های سفالی که در کاوش‌ها یا بررسی‌های باستان‌شناختی به‌دست می‌آیند، یکی از روش ‌های استاندارد در مطالعات باستان‌شناختی به شمار می‌رود. در مقاله حاضر نیز بر مبنای طبقه‌بندی مجموعه سفال‌های حاصل از فصل دوم کاوش در تپه پردیس ورامین، به بیان ویژگی‌ها و شاخص‌های گونه‌های سفالی دشت تهران از دوره نوسنگی جدید تا دوره مس‌سنگی جدید پرداخته شده است. این مطالعات به ما کمک می‌نماید تا موضوعاتی چون تداوم یا گسست بین سنت‌ها و سبک‌های سفالی در دوره‌های مختلف را آشکار سازیم و از طریق آن‌ها به تحلیل‌های گسترده‌تری چون تداوم یا گسست فرهنگ‌های پیش از تاریخی در دشت تهران و فلات مرکزی ایران بپردازیم. به نظر می‌رسد، نتایج حاصل از این مطالعه را بتوان به کل منطقه فلات مرکزی ایران تعمیم داد. پرونده مقاله

محوطه شماره ۱۱ سد تالوار به منظور مطالعات باستان‌شناختی و با هدف نجات بخشی در سال ۱۳۸۹ مورد کاوش قرار گرفت. مطالعات مقدماتی نشان‌دهنده محوطه‌ ای کوچ‌نشینی با سفال‌های مس‌سنگی بود.بر همین اساس، نیاز به مطالعه مواد فرهنگی (عمدتاً سفال) بدست آمده از محوطه احساس می‌شد. در این نوشتار ابتدا سفال‌های مربوط به دوره مس‌سنگی محوطه به صورت کلی توصیف و معرفی شده‌اند؛ سپس یافته‌های سفالی طبقه‌بندی و گونه‌ شناسی شده و به منظور ارائه تاریخ نسبی با یافته‌های سفالی محوطه‌های هم‌افق در مناطق همجوار مقایسه شده اند. بر اساس گاهنگاری مقایسه‌ ای انجام شده، محوطه تل ۱۱ در بازه زمانی نیمه اول هزاره چهارم قبل از میلاد (۴۰۰۰ تا ۳۷۰۰ پ.م) قرار داشته و همزمان با سنت سفالی دالما (مس‌سنگی میانی) است. تل ۱۱ علاوه بر داشتن فرهنگ بومی و تشابهات سفالی در خود حوضه رودخانه تالوار با تل ۱۲ و تپه کلنان، لااقل از منظر سنت سفالی با غرب مرکز فلات و منطقه زنجان دارای مشابهت ‌هایی نیز هست. با توجه به گونه‌های سفالی و نیز نبود آثار معماری و کمبود نهشته ‌های فرهنگی می‌توان استقرار این محوطه را از نوع موقت و کوچ‌نشینی دانست. پرونده مقاله

یکی از مهم‌ترین اهداف مطالعاتی در باستان‌شناسی مطالعه تغییرات فرهنگی است. تفسیر دلایل تغییرات فرهنگی در یک جامعه یا منطقه در دوران پیش از تاریخ نیازمند درک درست روابط بین مواد فرهنگی است. داشتن دیدگاه یا رویکرد نظری خاص به موضوع تغییرات فرهنگی نیز سمت و سوی جهت‌گیری محقق را نشان می‌دهد. یکی از مناطق فرهنگی ایران که بحث‌های فراوانی پیرامون تغییرات فرهنگی آن در پیش از تاریخ مطرح است فلات مرکزی ایران است. بیشتر نظریات ارائه شده در باره تغییرات فرهنگی این منطقه مبتنی بر رویکرد تاریخی- فرهنگی بوده است. در این مقاله ضمن بازنگری و نقد نظریات پیشین با تعریف مفاهیم نظری و ارائه زمینه نظری موضوع با رویکردی تازه به تحلیل این تغییرات در دشت تهران پرداخته و ساختار فرهنگی جوامع پیش از تاریخی این منطقه را بر اساس داده‌های باستان‌شناختی مورد بحث و بررسی قرار داده‌ام. پرونده مقاله

مطالعه تخصص ‌گرایی فن و تخصص ‌گرایی اقتصادی در جوامع پیش ‌ازتاریخی و چگونگی استنباط تخصص ‌گرایی، میزان و مقیاس آن، از میان مدارک باستان ‌شناختی با دشواری‌ های فراوانی روبرو است. اصطلاح تخصص‌ گرایی به عنوان یک موضوع مهم در ارتباط با اقتصاد جوامع باستان مدت ‌هاست که مورد توجه انسان ‌شناسان و باستان ‌شناسان قرار گرفته است. از دهه ۱۹۶۰ میلادی تعریف اصطلاح تخصص‌گرایی، خاستگاه ‌های آن و تعریف باستان ‌شناختی این شکل از سازمان تولید همواره در کانون مباحث باستان ‌شناسی بوده است. در صورت عدم وجود معیارهای روشن برای تشخیص تخصص ‌گرایی و بدون درک درستی از مفهوم این واژه، ممکن است محققین باستان‌شناس در تفسیر داده ‌های خود به بیراهه روند. باستان ‌شناسان خاستگاه‌ های تخصص ‌گرایی را با استفاده از سه نوع مدل تفسیر می‌کنند: ۱-مدل توسعه تجاری، ۲-مدل تطبیقی، ۳-مدل سیاسی. مدل های مذکور ضمناً رهیافت ‌های متفاوت به موضوع مطالعه تخصص ‌گرایی در باستان‌شناسی را نشان می ‌دهند. این رهیافت ‌ها با تطور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع ارتباط دارند. در این مقاله مفهوم و ابعاد تخصصی‌شدن پیشه، سازمان تولید، استانداردسازی، سبک، سرمایه‌ گذاری کار، مقیاس و روش تخصصی‌شدن مورد توجه قرار گرفته است. پرونده مقاله

شرایط مساعد جغرافیایی بخش‌های بیرانوند و زاغه لرستان طی ادوار مختلف عصر مفرغ و عصر آهن زمینه‌ساز شکل‌گیری محوطه‌های باستانی در این خطه گردید. این محوطه‌ها به واسطه راه مواصلاتی شمال به جنوب (شوش - هگمتانه) و شاخه‌های فرعیش توانستند با یکدیگر و دیگر محوطه‌های همجوار تبادلات فرهنگی اجتماعی و اقتصادی درون و برون منطقه‌ای برقرار کنند. بر اساس موقعیت قرارگیری محوطه‌ها نسبت به راه‌ها در هر مرحله از عصر مفرغ و عصر آهن که با کمک روش تجزیه و تحلیل GIS و مطالعه نقشه راه‌ها و پراکنش محوطه‌ها انجام پذیرفت گروه‌بندی چهارگانه‌ای حاصل گردید. این چهار گروه شامل قرارگیری محوطه‌ها در مسیر راه‌های فرامنطقه‌ای قرارگیری محوطه‌ها در حاشیه راههای فرامنطقه‌ای قرارگیری محوطه‌ها در مسیر راه‌های اصلی منطقه‌ای و قرارگیری محوطه‌ها در مسیر کوره راه‌ها یا راه‌های فرعی است. نتایج مطالعه این گروه‌بندی چهارگانه طی اعصار مفرغ و آهن، تأثیرات متقابل و دو سویه میان راه‌ها و محوطه‌های این محدوده را به اثبات رسانید. پرونده مقاله

کشف مقادیر فراوانی از سنگ‌های نیمه قیمتی ـ بویژه سنگ لاجورد، عقیق، فیروزه، یشم ـ در میان یافته ‌های باستان‌ شناختی، پژوهشگران را به شناسایی معادن آن‌ها، ساز و کارهای مبادلات تجاری و راه های ارتباطی بین جوامع گذشته ترغیب نموده است. در این میان سنگ لاجورد به دلیل ویژگی ‌های منحصر به فردش از هزارة چهارم ق م مورد توجه جوامع رو به رشد منطقه خاورمیانه بوده است. جغرافی ‌دانان سده‌ های گذشته به ‌مناطق مختلفی از ایران اشاره می ‌کنند که دارای معادن سنگ لاجورد بوده‌ اند، اما تاکنون شواهدی از این معادن بدست نیامده است. یقیناً معادن بدخشان مهم‌ترین معدن این سنگ در منطقه خاورمیانه بوده است. از طرفی تحولات ایران در اواخر هزاره چهارم و در هزاره سوم ق م موجب گردیده است که مسیر عبور سنگ لاجورد- در طول این دو هزاره - از معادن آنها به استقرارهای در آستانه شهرنشینی ایران و بین‌النهرین تغییر نماید. در این مقاله کوشش شده است با بررسی نظرات ارائه شده در زمینه تجارت لاجورد، مسیرهای عمده مبادلات این کالای مهم نیز با توجه به تحولات پیش گفته ترسیم گردد. پرونده مقاله

با آبگیری سد مخزنی تالوار که بر روی رود تالوار ساخته شده است؛ دریاچه ‌ای به طول ۳۰ کیلومتر ایجاد خواهد شد و در پی آن تعداد قابل توجهی از محوطه ‌های باستانی به زیر آب خواهند رفت. از این رو ضرورت انجام بررسی و کاوش‌های باستان‌ شناختی در حوضه آبگیر این سد احساس گردید. پس از انجام بررسی و شناسایی محوطه ‌های باستانی، کاوش در محوطه ‌های کلیدی در دستور کار قرار گرفت. محوطه شماره ۱۱ سد تالوار با هدف ابتدایی نجات بخشی و بدست آوردن اطلاعات باستان ‌شناختی کاوش شد. این محوطه طی یک فصل مورد کاوش لایه ‌نگارانه و افقی قرار گرفت و در پی این کاوش‌ها آثاری از دوره‌های مس ‌سنگی و تاریخی (دوره اشکانی) بدست آمد و از این رهگذر امکان انجام مطالعات تطبیقی و درک برهم‌کنش‌های فرهنگی در منطقه به‌وجود آمد. با توجه به انجام مقایسه‌های صورت گرفته، بیشترین برهم‌کنش‌های فرهنگی دوره مس ‌سنگی این محوطه با منطقه زنجان و تاکستان بوده است. البته برهم‌کنش‌های فرا منطقه‌ای با محوطه‌ های فرهنگ دالما در زاگرس مرکزی و شمال غرب نیز دیده می ‌شود. سفال‌های این محوطه در دوره اشکانی نیز ویژگی ‌های منطقه غرب ایران را ظاهر می‌ سازند. پرونده مقاله

دریاچه ۹۰ کیلومتری سد گتوند علیا تعداد قابل توجهی از محوطه‌ های باستانی شمال خوزستان را در خود فرو خواهد برد. از همین روی جهت شناسایی محوطه ‌های باستانی در خطر غرق شدن، تیمی از باستان ‌شناسان، حوضه آبگیرِ این سد را بررسی نموده و محوطه ‌های این محدوده را شناسایی و ثبت نمودند. محوطه کلانتر ۴ یکی از محوطه‌ های اعلام شده توسط تیم بررسی بود که در فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۹ کاوش گردید. در پی کاوش در این محوطه آثار معماری مسکونی و دو آرامگاه سنگی نیمه‌ زیرزمینی مربوط به دوره ایلام جدید شناسایی گردید که نقش مؤثری در افزایش دانش ما از دوره ایلام جدید در ارتفاعات خوزستان خواهد داشت. با توجه به مقایسه تطبیقی سفال‌ ها، شباهت قابل توجهی بین سفال های کلانتر ۴، شوش (شهر شاهی II) و محوطه ‌های ایلام جدیدِ دشت میاناب شوشتر وجود دارد. از سوی دیگر با مطالعه معماری محوطه بر اساس رهیافتی قوم باستان ‌شناسانه، تداومی در سنت ‌های معماری منطقه حداقل از دوران ایلام جدید تا کنون به چشم می ‌خورد. پرونده مقاله