ظرائف بلاغی حذف ارکان اسالیب شرط در آیاتی از قرآن کریم

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

حمدالله جعفرپور ¹ (دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.)
علی رضائی کهنمویی ² (استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.)
محمدعلی ربی پور ³ (استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/01/27 تاریخ پذیرش : 1401/06/12 تاریخ انتشار : 1401/09/01

کلید واژه: قرآن, بلاغت, حذف, اسالیب شرط, فعل شرط, جواب شرط,

چکیده مقاله :

بلاغت حذف در اسالیب شرط به دلیل بسامد آن در قرآن کریم از اهمّیّت بالایی برخوردار است؛ زیرا شناخت غرض جملات شرطی بدون شناخت محذوف و بیان تقدیر آن مشکل می‌نماید در واقع با حذف بخشی از ارکان شرط، ساختار آن کوتاه گشته که می‌توان به اختصار و پرهیز از بیهوده‌گویی، کوتاه بودن زمان، معلوم بودن محذوف به قرینه، تحقیر مخاطب، رعایت فواصل آیات، دلالت فعل بعدی بر محذوف و سایر مواردی که در کتب بلاغی و تفسیری هنوز دلیلی بر آن شناخته نشده است؛ که از اغراض بلاغی آن می‌باشد. بنابراین حذف ارکان شرط در فهم مقصود، ارزشی بالاتر و ظرافت خاص بلاغی دارد. بنابر این در مقاله حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بلاغت حذف ارکان شرط با تأملی در آیات پرداخته شده است که معلوم گشت حذف در ارکان شرط نوعی ساختار شکنی و سبب فشرده شدن جمله می‌شود پس از تعریف حذف و انواع آن به بررسی اغراض بلاغی ارکان شرط محذوف و تعیین تقدیر مناسب پرداخته شد، چرا که بدون دریافت مورد محذوف و بیان تقدیر آن فهم درست مقصود آیات حاصل نمی‌شود، لذا حذف بلاغی ارکان شرط ارزشی والاتر و ظرافت خاصی در فهم آیات دارد.

چکیده انگلیسی:

Rhetorical omission in the conditional procedure is of higher importance because of its frequency in the Holy Qur’an; since knowing the aim in conditional sentences without knowing the omitted element and having the predestination looks difficult, in fact, by omission a part of conditional pillars, we get shorter structure and have short time and clarity of the omitted text and the addressee consider the distance between the verses and the reason for the omission of next verb and the other instances for which no reason has been offered so far which are rhetoric aims for it. Therefore, the omission of conditional elements have higher value than in understanding in special elegance of rhetorics. We have dealt with the rhetoric of the omission of conditional elements with emphasis on the verses in descriptive analytic approach. It was revealed that this method was a kind of destructuring and causes  the rhetorical aims of the condition of what omitted and its consequences; because without that procedure, understanding the correct meanings of the verses will be impossible. Therefore, the rhetorical omission of conditional elements have higher value and special elegance in comprehension of the verses.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع و مآخذ

1. قرآن کریم، (1373)، ترجمة آیت‌الله العظمی ناصر مکارم شیرازی، جلد1، قم: دارالقرآن کریم، چاپ دوم.


2. ابن اثیر، مبارک بن محمّد، (1387ق)، النهایه، به کوشش طاهر احمد زاوی و محمود محمّدطناجی، قاهره: مکتبه عیسی البابی الحلبی.


3. ابن عاشور، محمّد، (1420 م)، التحریر و التنویر فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.


4. ابن هشام، جمال‌الدّین محمّد بن یوسف، (1429)، مغنی اللبیب، به تصحیح: یدالله رفیعی، ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


5. امانی، رضا؛ شادمان، یسرا، (1389)، «عنصر حذف در ساختار تحلیلی قرآنی و نقد برخی ترجمه‌های معاصر»، مجلّة مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، دورة 16، شمارة 48،ص: 115-137.


6. بارتجی، محمّد نوری بن محمّد، (2002 م)، الیاقوت و المرجان، ناشر: دارالاعلام.


7. بستانی، محمود، (1375)، البلاغه الحدیثه فی ضرء المنهج الاسلامی،  قم: دارالفقه.


8. جرجانی، عبدالقاهر، (1389)، اسرار البلاغه، به کوشش محمود محمّد شاکر، جده: بی‌نا.


9. ___________ ، (1389)، دلائل الاعجاز فی علم المعانی، ترجمة جلیل تجلیل، تهران: دانشگاه تهران.


10. جعفری، یعقوب، (1384)، «حذف و تقدیر در آیات قرآنی»، فصلنامة ترجمان وحی، سال نهم، شمارة دوم (18)، صص: 4-18.


11. الجمل، سلیمان بن عمر، (1204)، الفتوحات الالمیه، تحقیق: ابراهیم شمس‌الدّین ، (بی‌جا): مکتبه المشکاه، چاپ دوم.


12. جرجانی، عبدالقاهر، (471ق)، اسرار البلاغه، به تحقیق: عبدالحمید هنداوی، لبنان: دارالکتب العلمیه.


13. حموده، طاهر سلیمان، (1988م)، ظاهره الحذف فی الدرس اللغوی، اسکندریه: الدار الجامعیه.


14. خراط، احمد بن محمّد، (1426ق)، المجتبی، من مشکل اعراب القرآن، المدینة المنوره: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.


15. خطیب قزوینی، (1424 ق)، الایضاح فی علوم البلاغه، به کوشش محمّد عبدالقادر فاضلی، بیروت: دارالکتب العلمیه.


16. خفاجی، عبدالله بن محمّد، (1402)، سرالفصاحه، دارالکتب، بیروت: العلمیه.


17. درویش، محیی­الدّین بن احمد مصطفی، (1403 ق)، اعراب القرآن و بیانه، بیروت: دار ابن کثیر، چاپ چهارم.


18. دره، محمّدعلی طه، (1430 ق)، تفسیر القرآن الکریم و اعرابه و بیانه؛ بیروت: دار ابن کثیر.


19. دعاس، احمد عبید، (1425 ق)، اعراب القرآن الکریم، دمشق: دارالمنیر.


20. زرکشی، بدرالدّین، (1376ق)، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار إحیاء الکتب العربیة عیسى البابى الحلبی وشرکائه.


21. زمخشری، محمود، (1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: درالکتب العربی، چاپ سوم.


22. سیبویه، عمرو ابن عثمان، (1988م)، الکتاب، به تحقیق عبدالسّلام محمّد هارون، قاره: مکتبه الخانجی، چاپ سوم.


23. سیوطی، جلال‌الدّین، (1392)، الاتقان فی علوم القرآن، ج10، تهران: امیرکبیر.


24. شیخلی، بهجت عبدالواحد، (1422 ق)، بلاغه القرآن فی الاعجاز اعراباً، تهران: کتابخانه دندیس.


25. صافی، محمود بن عبدالرّحیم (1376 ق)، الجدول فی اعراب القرآن، دمشق: مؤسّسة الایمان.


26. صالح بهجت، عبدالواحد، (بی‌تا)، الاعراب المفصل، اردن: مؤسّسة دارالفکر.


27. صبیح طاها، محمدعلی (1372ق)، الحذف البلاغی فی القرآن کریم، قاهره: دارالنهضت.


28. صوفی، ابوعباس، احمد بن محمّد، (1420 ق)، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمّد جمیل؛ بیروت: دارالفکر.


29. طباطبائی، محمّدحسین، (1362)، تفسیر المیزان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.


30. طبرسی، فضل بن حسن، (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.


31. طنطاوی، محمّد، (بی‌تا)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: دارالنهضت مصر.


32. عسگری، ابوهلال، (1378)، الصناعتین، بیروت: دارالکتب.


33. عظیم‌پور، عظیم، (1380)، حذف در قرآن و تأثیر آن در ترجمه‌های فارسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


34. العکبری، ابوالبقا، (1392)، التبیان فی اعراب القرآن، ج1، تحقیق: علی محمّد البجاوی، قم: ذوالقربی.


35. فراهیدی، خلیل بن احمد، (1409)، العین، تحقیق: مهدی مخزومی، ابراهیم سامرائی، قم: دار و مکتب الهلال.


36. ناصری، مهدی، (1397)، نقد و بررسی جواب شرط محذوف در ترجمه‌های فارسی قرآن، تهران: پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن.


37. نوال، حامد، (2011 م)، ظاهرة التأویل بالحذف فی القرآن کریم، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، الجزایر، تلمسان: دانشگاه تلمسان.


38. هاشمی، احمد، (1370)، جواهر البلاغه، قم: انتشارات تبلیغات اسلامی، چاپ سوم.


39. همدانی، منتجب، (1427)، الفرید فی اعراب القرآن، تحقیق: نظام‌الدین، مکه: دارالزّمان.


40. یاقوت، محمود سلیمان، (2010)، اعراب القرآن الکریم، اسکندریه: دارالمعرفه.