تحلیل جامعه‌شناختی چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی

محورهای موضوعی :

تاریخ دریافت : 1403/12/18 تاریخ پذیرش : 1404/03/09 تاریخ انتشار : 1404/05/29

کلید واژه: تعاونی روستایی, توسعه روستایی, نظریه گراندد تئوری, چالش‌های توسعه, شهرستان شهرکرد,

چکیده مقاله :

هدف این پژوهش تحلیل جامعه‌شناختی چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در شهرستان شهرکرد با بهره‌گیری از روش کیفی نظریه گراندد تئوری است. داده‌ها از طریق مصاحبه عمیق با مدیران تعاونی‌های روستایی گردآوری و با کدگذاری سه‌مرحله‌ای (باز، محوری و انتخابی) تحلیل شدند و در نهایت پارادایم مرکزی «زیرساخت‌های نهادی توسعه تعاونی‌های روستایی» استخراج شد. یافته‌ها نشان داد که مقوله‌های اصلی چالش‌زا شامل مشکلات اقتصادی، تدابیر دولتی و عوامل اجتماعی است که تحت تأثیر شرایط علی، نظیر ضعف مدیریتی، سیاست‌های ناکارآمد دولتی، کمبود آموزش، بوروکراسی اداری، و عوامل اقتصادی و اجتماعی قرار دارند. همچنین شرایط زمینه‌ای چون ضعف زیرساخت‌ها، فرهنگ ملی و سرعت تغییرات فرهنگی، و شرایط مداخله‌گر مانند حضور شرکت‌های خصوصی، ضعف قوانین، نارسایی رسانه‌ها و رشد سریع فناوری‌های ارتباطی در شدت‌یافتن این چالش‌ها مؤثر بوده‌اند. راهبردهای پیشنهادی شامل ارائه تسهیلات، تقویت سیستم اطلاع‌رسانی، آموزش، افزایش مشارکت، بهبود مدیریت و توسعه زیرساخت‌ها است. در نهایت، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی چون افزایش مهاجرت، کاهش اشتغال، گسترش ناامیدی، فساد، نابرابری و عقب‌ماندگی فناورانه به‌عنوان نتایج عدم توسعه مطلوب تعاونی‌های روستایی شناسایی شد. این پژوهش با ارائه الگویی مفهومی، به درک عمیق‌تری از عوامل بازدارنده توسعه در این حوزه کمک می‌نماید.

چکیده انگلیسی:

This study uses the qualitative Grounded Theory Method to provide a sociological analysis of the challenges hindering the development of rural cooperatives in Shahrekord County. Data were collected through in-depth interviews with managers of rural cooperatives and analyzed using a three-step coding process (open, axial, and selective). Finally, the central paradigm of "institutional dependence and social factors in rural cooperatives" was extracted. The findings revealed that the core challenges revolve around economic problems, government interventions, and social factors. These are shaped by causal conditions such as weak management, ineffective government policies, lack of education, administrative bureaucracy, and economic and social constraints. Contextual conditions—such as infrastructural deficiencies, national cultural characteristics, rapid cultural changes—and intervening conditions—like the rise of private companies, weak legislation, ineffective media, and fast-paced ICT development—further intensify these challenges. Proposed strategies include financial facilitation, enhanced information systems, training, promoting participation, improved management, and infrastructural support. The study also identifies significant social and economic consequences of underdeveloped cooperatives, such as increased migration, unemployment, despair, corruption, inequality, and technological lag. This research contributes a conceptual model for understanding structural obstacles to rural cooperative development.

منابع و مأخذ:

 ابولمعالی، خدیجه (۱۳۹۱)، پژوهش کیفی از نظریه تا عمل، نشر علم، تهران.
 ازکیا، مصطفی و ایمانی جاجرمی، حسین (۱۳۹۰)، روش های کاربردی تحقیق، کاربرد نظریه بنیانی، انتشارات کیهان، تهران.
 ازکیا، مصطفی و دربان آستانه، علیرضا (۱۳۸۹)، روش های کاربردی تحقیق جلد اول، چاپ دوم، انتشارات کیهان، تهران.
 استراوس، آنسلم و جولیت، کوربین (۱۳۸۷)، اصول روش تحقیق کیفی، نظریه مبنایی رویه ها و شیوه ها، ترجمه بیوک محمدی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
 رستم زاده، مجتبی (۱۳۹۹). بررسی مشکلات شرکت‌های تعاونی تولید روستایی در حمایت از تولیدات روستائیان استان خراسان شمالی، دانشکده مدیریت کشاورزی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته‌ی ترویج و آموزش کشاورزی پایدار ترویج کشاورزی پایدار و منابع طبیعی گرگان
 سالاری، محمد (۱۳۸۹). بررسی وضعیت راهکارهای مؤثر بر ارتقاء نقش تعاونی‌های تولید درروند تولید محصول استراتژیک گندم در استان خراسان جنوبی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند
 سامانیان، مسعود. مودی. رضا (۱۳۹۷). چالش‌ها و موانع توانمندی‌های تعاونی‌های تولید روستایی استان همدان، تعاون و کشاورزی، سال هفتم، شماره ۲۵،
 شکیبا مقدم ، محمد (۱۳۹۲). مدیریت تعاونی‌ها، انتشارات میر.
 شهرياري مقدم، ش.، پور برازجانی، م. ا.، محمدي، ح.، سارانی، و. ا.، (۱۳۹۷). شناسايی مخاطرات اثرگذار بر مديريت شرکت‌های تعاونی كشاورزي در منطقه سیستان، تعاون و کشاورزی، سال هفتم، شماره 25
 طالب بیگی، فیروز. (۱۳۹۱). اندیشه تعاونی و تجربیات کشورهاي درحال‌توسعه و ایران، انتشارات مؤسسه آموزش تعاون.
 طالب، مهدي (۱۳۸۴). جامعه‌شناسی روستایی ابعاد تغییر و توسعه در جامعه روستایی ایران، انتشارات دانشگاه تهران.
 طالب، مهدي (۱۳۹۱). اصول و انديشه هاي تعاوني، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
 عباسی، محمدرضا، (۱۳۸۸). تعاون چیست، چاپ اول، تهران: انتشارات وزارت تعاون (معاونت تحقیقات، آموزش و ترویج)
 فلیک، اووه (۱۳۸۸)، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، نشر نی، تهران.
 کاظمیه فاطمه، عیدی اسماء، اسماعیلی صادق (۱۴۰۲)«شناسایی موانع توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی شهرستان ارومیه» فصلنامه راهبردهای توسعه روستایی،جلد ۱۰ ، شماره ۱، بهار ۱۴۰۲ ص۲۱-۳۵.
 کريم، محمد حسين ( ١٣٩٤ ). اقتصاد و توسعه روستايي، تهران: انتشارات نور علم.
 نصیری، مهدی (۱۳۹۹). فناوری و دیدگاه علمای حوزه علمیه بررسی میدانی بر اساس روش نظریه بنیانی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
 Burns, Nancy & Grove, Susan & Gray, Jennifer (2011), Understanding Nursing Research 5, Elsevier Inc. Saunders.
 Denzin, Norman K. & Lincoln, Yvonna S. (2011), The SAGE Handbook of Qualitative Research, SAGE Publications, Inc.
 Mastronardi, L., Giagnacovo, M., Romagnoli, L., 2020. Bridging regional gaps: Community-based cooperatives as a tool for Italian inner areas resilience. Land Use Policy 99 (2020) 104979.
 Özgül, S., Koçar, G., Eryaşar, A., 2020. The progress, challenges, and opportunities of renewable energy cooperatives in Turkey. Energy for Sustainable Development 59 (2020) 107–119.
 Sultanaa, M., Ahmed, J. U., Yoshiharu, S., 2020. Sustainable conditions of agriculture cooperative with a case study of dairy cooperative of Sirajgonj District in Bangladesh. Journal of Co-operative Organization and Management 8 (2020) 100105
 T. Sebhatua, K., W. Gezahegnb, T., Berhanub, T., Maertensc, M., Van Passel, S., Haesea, M., 2020. Conflict, fraud, and distrust in Ethiopian agricultural cooperatives. Journal of Co-operative Organization and Management 8 (2020) 100106.
 Yin, Robert, K. (2011), Qualitative Research from Start to finish, The Guilford Press.

متن کامل:



تحلیل جامعه‌شناختی چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی

  .............................................................................23

 

DOI: 10.71854/soc.2025-1215460

A Sociological Analysis of the Challenges to the Development of Rural Cooperatives

8133-0338-0000-0009 Hajar Nazari

PhD Candidate of Sociology, Department of Sociology, Islamic Azad University, Qom Branch. Qom. Iran

0000000197199279 Dr. Hassan Kheiry¹

 Full Professor, Department of Sociology, Islamic Azad University, Qom Branch. Qom. Iran

Dr. Mahdi Nasiri  X414-1145-0003-000

Faculty member of the Department of Sociology, Research Institute of Hawzah and University, Qom, Iran 

Abstract:

This study uses the qualitative Grounded Theory Method to provide a sociological analysis of the challenges hindering the development of rural cooperatives in Shahrekord County. Data were collected through in-depth interviews with managers of rural cooperatives and analyzed using a three-step coding process (open, axial, and selective). Finally, the central paradigm of "institutional dependence and social factors in rural cooperatives" was extracted. The findings revealed that the core challenges revolve around economic problems, government interventions, and social factors. These are shaped by causal conditions such as weak management, ineffective government policies, lack of education, administrative bureaucracy, and economic and social constraints. Contextual conditions—such as infrastructural deficiencies, national cultural characteristics, rapid cultural changes—and intervening conditions—like the rise of private companies, weak legislation, ineffective media, and fast-paced ICT development—further intensify these challenges. Proposed strategies include financial facilitation, enhanced information systems, training, promoting participation, improved management, and infrastructural support. The study also identifies significant social and economic consequences of underdeveloped cooperatives, such as increased migration, unemployment, despair, corruption, inequality, and technological lag. This research contributes a conceptual model for understanding structural obstacles to rural cooperative development.

Keywords: Rural Cooperative, Rural Development, Grounded Theory, Social Challenges, Shahrekord County

 

تحلیل جامعه‌شناختی چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی

هاجر نظری

دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، اقتصادی و توسعه، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی قم، قم، ایران.  دکتر حسن خیری²

استاد تمام گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم. قم. ایران. (نویسنده مسئول)

دکتر مهدی نصیری

استادیار گروه جامعه­شناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم. ایران.

تاریخ ارسال: ۱۸/۱۲/۱۴۰۳    تاریخ پذیرش: ۹/۳/۱۴۰۴

چکیده

هدف این پژوهش تحلیل جامعه‌شناختی چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در شهرستان شهرکرد با بهره‌گیری از روش کیفی نظریه گراندد تئوری است. داده‌ها از طریق مصاحبه عمیق با مدیران تعاونی‌های روستایی گردآوری و با کدگذاری سه‌مرحله‌ای (باز، محوری و انتخابی) تحلیل شدند و در نهایت پارادایم مرکزی «زیرساخت‌های نهادی توسعه تعاونی‌های روستایی» استخراج شد. یافته‌ها نشان داد که مقوله‌های اصلی چالش‌زا شامل مشکلات اقتصادی، تدابیر دولتی و عوامل اجتماعی است که تحت تأثیر شرایط علی، نظیر ضعف مدیریتی، سیاست‌های ناکارآمد دولتی، کمبود آموزش، بوروکراسی اداری، و عوامل اقتصادی و اجتماعی قرار دارند. همچنین شرایط زمینه‌ای چون ضعف زیرساخت‌ها، فرهنگ ملی و سرعت تغییرات فرهنگی، و شرایط مداخله‌گر مانند حضور شرکت‌های خصوصی، ضعف قوانین، نارسایی رسانه‌ها و رشد سریع فناوری‌های ارتباطی در شدت‌یافتن این چالش‌ها مؤثر بوده‌اند. راهبردهای پیشنهادی شامل ارائه تسهیلات، تقویت سیستم اطلاع‌رسانی، آموزش، افزایش مشارکت، بهبود مدیریت و توسعه زیرساخت‌ها است. در نهایت، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی چون افزایش مهاجرت، کاهش اشتغال، گسترش ناامیدی، فساد، نابرابری و عقب‌ماندگی فناورانه به‌عنوان نتایج عدم توسعه مطلوب تعاونی‌های روستایی شناسایی شد. این پژوهش با ارائه الگویی مفهومی، به درک عمیق‌تری از عوامل بازدارنده توسعه در این حوزه کمک می‌نماید. 

واژگان کلیدی: تعاونی روستایی، توسعه روستایی، نظریه گراندد تئوری، چالش‌های توسعه، شهرستان شهرکرد

 

 

 

مقدمه و بیان مساله

نیمی از جمعیت جهان در نواحی روستایی زندگی می‌کنند که ازنظر فقر زیاد، سوءتغذیه و سطح سواد کم، بخشی از جمعیت جهان به شمار می‌آیند. رفع معضلات این جمعیت عظیم از طریق برنامه‌ریزی آگاهانه و توسعه روستایی امکان‌پذیر است و توسعه روستایی با مشارکت روستاییان در تصمیم سازی، اجرا، سهم بردن از منافع و نظارت و ارزیابی تحقق می‌یابد.

در ۴۰ سال گذشته ۳۲ هزار روستا و آبادی در كشور کاهش پیدا کردند. تعداد روستاهای كشور از حدود ۹۲ هزار روستا در سال ۱۳۵۵ به ۶۰ هزار روستا در سال ۱۳۹۵ کاهش‌یافته است. يکی از عوامل اصلی اين كاهش جمعيت روستایی را می‌توان در بيکاری جوانان يافت. توسعه امکانات تعاونی‌های روستايی يکی از راه‌حل‌های كاهش بيکاری و درنتیجه پیشگیری از مهاجرت بیش‌ازحد جمعيت روستايی است.

با ایجاد و توسعه تعاونی‌ها در مناطق روستايی، توانایی‌های روستاييان بیشتر می‌شود و اين امر باعث كارآفرينی، فقرزدايی و تأمین معيشت مردم، مديريت بحران، ریسک‌پذیری، انتخاب‌های آگاهانه‌تر و كاهش آسیب‌پذیری در زندگی توسط روستاييان تأثیر می‌گذارد (برقی و شايان، ۱۳۹۶: ۱۱۴). این تعاونی به‌عنوان يک نهضت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در ايران از سال ۱۳۰۳ شمسی با تصويب اولين قانون تجارت زمینه‌ی قانونمند شدن را به دست آورد. 

فرآیند توسعه پایدار روستایی به عوامل و شرایط مختلفی بستگی دارد که یکی از مهم‌ترین عوامل آن، توسعه تعاونی‌ها بوده که می‌تواند همگام باسیاست‌های دولت در بهبود شرایط کار، زندگی، تولید، ارائه خدمات، ارتقاء سطح درآمد و وضعیت اجتماعی مردم روستا نقش مؤثری ایفاء نماید (طالب، ۱۳۹۱).

       همچنین شرکت‌های تعاونی روستايی همگام با اجرای برنامه‌ی اصلاحات ارضی سال ۱۳۴۲ جهت تهيه و تدارک وام، نهادهای كشاورزی، كالاهای مصرفی موردنیاز و خریدوفروش محصولات كشاورزی اعضاء روستايی به‌عنوان ‌یک ‌نهاد توسعه‌ای برای رفاه و ارتقاء سطح زندگی آنان به وجود آمد. بعد از پيروزی انقلاب اسلامی همچنین در قانون اساسی جمهوری اسلامی اصول ۴۳ و ۴۴ بخش تعاون با بخش دولتی و خصوصی به‌عنوان يکی از بخش‌های سه‌گانه اقتصاد كشور مشخص كرد.

       به‌طورکلی با کمک تعاونی‌های روستایی به‌طور مستقیم در کاهش فقر از طریق پیشرفت اقتصادی و اجتماعی اعضا و به‌طور غیرمستقیم، از طریق تحرک اقتصادی و توسعه پایه‌های اجتماعی جوامعی که در آن به فعالیت می‌پردازند، تأثیرگذار بوده‌اند. شرکت‌های تعاونی روستایی از سازمان و مدیریت نوین و نسبتاً علمی و تخصصی برخوردارند. در قالب چنین سازمانی است که انرژی‌ها و نیروهای پراکنده روستایی از وحدت و انسجام جمعی عام برخوردار می‌شوند و فرصتی مناسب پدید می‌آید تا با حفظ هویت‌ها و انگیزه‌های فردی و خانوادگی خود با یکدیگر به مشارکت، همکاری و همیاری متقابل بپردازند. تقویت تعاونی‌ها در حقیقت تضمین‌کننده یک اقتصاد ملی سالم در کشورها است.

با توجه به توضیحات فوق و مبانی موضوع، توجه بیش‌ازپیش به شرکت‌های تعاونی روستايی به‌عنوان توجه بیشتر به جامعه تعاونی روستايی ضرورت دارد. مطالعات گذشته نشان می‌دهد  كه با توجه به حضور چندين ساله شرکت‌های تعاونی در مناطق روستايی و داشتن نقش مهم در حوزه خدمات به اين مناطق، هنوز توسعه این شرکت‌ها با چالش‌های بسیاری مواجه است و موانع زیادی در توسعه آن وجود دارد که کارایی و اثربخشی آن‌ها را کاهش داده­است. بر اين اساس، تحقیق حاضر در پی تحلیل جامعه‌شناختی چالش‌های پیش روی توسعه شرکت تعاونی‌های روستایی شهرستان شهرکرد می‌باشد. بنابراین با توجه به توضیحات فوق، سؤال اصلی تحقیق این است: چالش‌های پیش روی توسعه شرکت تعاونی‌های روستایی شهرستان شهرکرد از منظر تحلیل جامعه‌شناختی چیست؟

 

پیشینه تحقیق

در پژوهش کاظمیه و همکاران (۱۴۰۲) با عنوان «شناسایی موانع توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی شهرستان ارومیه» نتايج حاصل از تحقيق نشان داد كه موانع توسعه شرکت‌های تعاونی روستايی شهرستان اروميه در قالب هفت عامل فرهنگی- اجتماعی، ویژگی‌های ساختاری، اقتصادی، مديريتی، سياستی، سازمانی- حمايتی و خدماتی طبقه‌بندی شدند. رستم‌‌زاده (۱۳۹۹) در پژوهشی با عنوان «بررسی مشکلات شرکت‌های تعاونی تولید روستایی در حمایت از تولیدات روستائیان استان خراسان شمالی» به این نتیجه رسیده است که مشکلات مالی و اقتصادی، کمبود نقدینگی، زمان‌بر بودن فرایند دریافت وام و تسهیلات بانکی از اهمیت بیشتری برخوردارند.

       شهرياري مقدم و همکاران (۱۳۹۷) پژوهشی تحت عنوان «شناسايی مخاطرات اثرگذار بر مديريت شرکت‌های تعاونی كشاورزي در منطقه سیستان» به نگارش درآورده است. طبق نتايج، تأمین منابع مالی پايدار به‌عنوان اثرگذارترین عامل در مدیریت شرکت‌های كشاورزي اين منطقه بیان شد. سامیان و موحدي (۱۳۹۷) تحقیقی با موضوع «چالش‌ها و موانع توانمندي تعاونی‌هاي تولید روستايی استان همدان» به انجام رساندند. نتايج نشان داد، موانع و مشکلات موجود بر سر راه توانمندي روستايی را سه عامل تخصصی و حرفه‌ای، مدیریتی، سیاسی و قانونی با ۵۳/۵۷ درصد واريانس اعلام کرده‌اند.

        در پژوهش فيصلی و نيکنامی (۲۰۲۱) با عنوان «تعاونی‌های کشاورزی: شواهدی از مناطق کویری ایران» نتايج نشان داد كه تعاونی‌های كشاورزی بر كاركردهای اجتماعی، آموزشی، اقتصادی و توليدی منطقه موردمطالعه تأثیر مثبت داشته است. سلطانا و همکاران³ (۲۰۲۰) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی شرايط پايداري تعاونی‌هاي كشاورزي: مطالعه موردي تعاونی لبنیات منطقه سراجونج در بنگلادش » به مطالعه پرداختند. مستروناردي و همکاران⁴ (۲۰۲۰) در مطالعه‌ای با موضوع «از بین بردن شکاف‌های منطقه‌ای: تعاونی‌هاي مستقر در جامعه به‌عنوان ابزاري براي مقاوم‌سازی مناطق داخلی ايتالیا» به پژوهش پرداختند. اوزگول و همکاران⁵ (۲۰۲۰) در پژوهشی با عنوان «پیشرفت، چالش‌ها و فرصت‌های تعاونی‌هاي انرژی‌های تجدید پذیر در تركیه» به این نتیجه رسیدند که تعاونی‌هاي انرژي تجديد پذير می‌تواند براي تأمین منابع محلی و تجدید پذیر به­کار رودند به‌طوری‌که مردم منطقه از اين انرژي استفاده كنند. سبهاتو و همکاران⁶ (۲۰۲۰) در تحقیقی با موضوع «نزاع، تقلب و بی‌اعتمادی در تعاونی‌هاي كشاورزي اتیوپی» به مطالعه پرداختند. نتايج نشان می‌دهد كه عواملی نظیر: سن اعضاء تعاونی، تعداد كارمندان، پرداخت سود سهام بر اساس حجم معاملات و عدم هماهنگی اهداف اعضا موجب بروز اين عوامل شد­ه­است.  

همان‌طور که مشاهده می‌شود تحقیقات زیادی در مورد موانع موجود در مسیر رشد تعاونی‌های روستایی انجام‌شده­است، اما کمتر پژوهشی به‌صورت جامع و از منظر جامعه‌شناختی به بررسی چالش‌های پیش روی این تعاونی‌ها پرداخته است. همچنین از نظر روش‌شناسی، اغلب تحقیقات پیشین از روش‌های کمی و میدانی استفاده کرده‌اند و کمتر به روش‌های کیفی پرداخته‌اند. تفاوت عمده این پژوهش با تحقیقات پیشین در این است که در این پژوهش از روش گرندد تئوری بهره گرفته شده­است. این روش با استفاده از رویکرد کیفی برای تحلیل داده‌ها، به درک عمیق‌تر از مسائل و چالش‌های تعاونی‌های روستایی کمک خواهد کرد. 

تعریف مفاهیم نظری

شرکت تعاونی

در تعریف شرکت تعاونی⁷ می‌توان به بیانیه هویت تعاونی که توسط «اتحادیه بین‌المللی تعاون»⁸ (۲۰۰۹)  اعلام‌شده، اشاره نمود. به‌موجب این تعریف، تعاونی اجتماع مستقل از افرادی است که به‌منظور تأمین نیازها و اهداف مشترک اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود از طریق اداره و نظارت دموکراتیک به مؤسسه‌ای با مالکیت مشاع، با همدیگر به نحو اختیاری توافق کرده‌اند. تعاونی به ارزش‌های اخلاقی، صداقت، آزادی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و دگر خواهی معتقد است (عباسی، ۱۳۸۶ ۸۷).

       شرکت تعاونی شرکتی است که در آن‌یک گروه از افراد جامعه با میل و علاقه براي رسیدن به اهداف مشترك اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی طبق اساسنامه شرکت‌های تعاونی و قوانین مربوط دورهم جمع شده و به‌صورت عادلانه با سرمایه‌گذاری مشترك فعالیتی را شروع نموده و در سود و زیان آن نیز سهیم می‌گردند. این شرکت بر پایه اول تعاون و تفاهم متقابل تشکیل می‌شود و انگیزه اعضا آن صرفاً تجاري نیست و در آن شرکت همیاري صرف اول است (رستمی شهربابکی، ۱۳۸۸: ۸۱).

      دفتر بین‌المللی کار⁹ شرکت تعاونی را چنین تعریف کرده­است: شرکت تعاونی عبارت است از اجتماعی از افراد که با طیب خاطر و آزادانه برای رسیدن به هدف‌های مشترک از طریق ایجاد سازمانی که به‌صورت دموکراتیک اداره می‌شود ،گرد می‌آیند هر یک از اعضای چنین سازمانی، تأمین کردن سرمایه لازم را به نسبت معقولی متعهد می‌شود و متقابلاً سهم منصفانه‌ای از سود و زبان حاصل از کار دسته‌جمعی که به‌صورت فعالانه در آن مشارکت کرده‌اند، نصیبشان خواهد شد (طالب، ۱۳۹۱: ۱۱۴).

با توجه به نکات مطرح در قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران ،شرکت تعاونی به‌صورت زیر تعریف می‌شود. «شرکت تعاونی، شرکتی است که بین اشخاص حقیقی برای فعالیت در امور مربوط به تولید و توزیع در جهت اهداف مطرح در قانون بخش تعاونی و به‌منظور بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی اعضاء از طریق همکاری و تشریک‌مساعی آن‌ها با رعایت مقررات قانون مزبور تشکیل می‌شود» (سالاری، ۱۳۸۹: ۲۱).

بانک جهانی معتقد است که تعاونی‌های روستایی، تولیدکننده محصولات جدید و بازارهای تازه هستند و به کمک این تعاونی‌ها، سرمایه‌گذاری در مناطق روستایی رونق می‌باید و توسعه روستایی هدایت و تقویت می‌شود (بانک جهانی، ۱۹۹۵: ۱۲۶) تعاونی‌های روستایی نقش بسیار مهمی در کاهش فقر روستایی ایفا می‌نمایند و می‌تواند سرویس‌ها و خدماتی را که دولت قادر به تأمین آن‌ها برای مردم نیست، فراهم آورند.

ادبیات نظری

سن سیمون¹⁰ خوشبختی و سعادت جامعه بشري را در همکاري و تعاون جستجو نموده و عقیده داشت، هرگاه پایه همکاري و تعاون سست شود فساد و تباهی رشد کرده و قوت گرفته و بشریت به‌طرف سقوط کشانده خواهد شد. سن سیمون به تولیدکنندگان بها می‌داد (شکیبا مقدم، ۱۳۹۲: ۴۱). 

      رابرت آون را پدر تعاون لقب داده‌اند. آون در نظر داشت، تعاون و همکاري را جایگزین رقابت و جدال اقتصادي کند. آون براي بررسی علل فقر عمومی و طرق از میان برداشتن آن، به فکر ایجاد دهکده‌های تعاونی و اساسنامه‌ای مربوط به این دهکده منتشر کرد (طالب، ۱۳۹۱: ۳۰). وي گسترش شرکت‌های تعاونی تولیدي و مصرف را براي زدن پلی بین سرمایه‌داری و سوسیالیسم پیشنهاد کرد.

فیلیپ بوشه را بانی شرکت‌های تعاونی تولید کارگري می‌دانند. وی در مورد بحران‌های اقتصادي و جلوگیري از بروز آن‌ها، به ارتباط نزدیک دوطبقه تولیدکننده و مصرف‌کننده می‌پردازد که در اثر این رابطه ،تولیدکننده، مصرف‌کننده را به تأمین کالاها و خدمات موردنیازش وادارد.

 ویلیام کینگ¹¹، همکاري و تعاون  را از خصائص فطري بشر به شمار می‌آورد و شرکت تعاونی را یک سازمان اجتماعی می­داند که به نیروي اراده افراد متکی بوده و مظهر تمایلات آنان می‌باشد. هیچ قدرتی در جهان نمی‌تواند تعاون و همکاري را از فرم ارادي خارج سازد و آن را به‌صورت جبري درآورد. بنابراین نهضت تعاونی باید به قدرت معنوي و ارادي افراد متکی باشد  زیرا، چنانچه به قدرت‌های خارجی تکیه کند از میان خواهد رفت.

فوریه معتقد بود که انسان به‌جای پنج حس، دوازده حس دارد که یکی از این حواس دوازده‌گانه حس همیاري و تعاون می‌باشد. وي می‌گوید اجتماعات تعاونی تولید مصرف، باید به تعداد زیاد تشکیل شود و افراد به میل و رغبت در آن به کار بپردازند. فوریه به موضوع تولید توجه خاصی معطوف داشته و مقابله با تورم و افزایش قیمت‌ها را از طریق افزایش تولید میسر می‌دانست. او معتقد بود افزایش تولید، عامل مهمی براي فقرزدایی است زیرا هرقدر بر میزان تولید افزوده شود، درآمد ملی رشد بیشتري پیدا خواهد کرد و چنانچه تولید به حداکثر خود برسد، خوبی و بدي توزیع، عامل مهمی به‌حساب نمی‌آید. او پروردن قوام و دوام هر حکومتی را موکول به وجود تعاون و همکاري بین افراد می‌داند، لذا از اصل همبستگی و تعاون، جانب‌داری می‌نماید (طالب بیگی، ۱۳۹۱: ۵۰).

 لوئی بلان معتقد است، به دلیل بیکاري و کاهش دستمزد کارگران مشکلات اجتماعی – اقتصادي زیادي در جامعه فرانسه به وجود آمده بود بلان براي مقابله با این وضع طرح « کارگاه اجتماعی» را ارائه داد این کارگاه اجتماعی همان شرکت تعاونی تولید کارگري می‌باشد. وي براي ادغام کشاورزي و صنعت، ایجاد کارگاه‌های تعاونی کشت صنعت را موردتوجه قرار داد (طالب، ۱۳۹۱: ۵۲). بلان اعتقاد داشت جامعه باید امکان کار کردن هر فرد را متناسب با توانایی‌های او فراهم کند و حقوق اولیه انسانی او را براي زندگی تأمین کند، که این امر در صورت رقابت آزاد اقتصادي و اختلافات طبقاتی میسر نیست و براي تحقق آن، تأسیس شرکت‌های بزرگ تولیدي را پیشنهاد کرد. اساس کار شرکت‌های پیشنهادي بلان، آزادي انتخاب و تعاون و همکاري بود. به اعتقاد بلان دولت در آغاز تشکیل این شرکت‌ها وظیفه داشت که سرمایه شرکت را تأمین کند و مدیر انتصابی موقتی براي شرکت تعیین نماید. وي می‌گفت: بعد از آشنایی کارگران با نحوه اداره شرکت، مسئولیت آن بایستی به آن‌ها واگذار شود. بلان طرفدار اقتصاد دولتی بود که در طرح‌های خود کمک‌های دولتی را موقتی می‌دانست (طالب، ۱۳۹۱: ۵۲).

فوکه¹² تعاونی را یک واحد اقتصادي دانسته و عقیده داشت که براي تشکیل آن عامل اصلی، وجود یک انگیزه اقتصادي است. او آن دسته از شرکت‌های تعاونی را اصیل می‌دانست که بر اساس عضویت اختیاري به وجود آمده باشند و دولت یا شهرداری‌ها آن‌ها را تشکیل نداده باشند. او با دخالت دولت در تعاونی‌ها مخالف بوده و به استقلال داخلی تعاونی‌ها اعتقاد دارد. او می‌نویسد: دولت و شرکت‌های تعاونی نمی‌توانند باهم سازش داشته باشند زیرا هر یک تابع اصول و مقررات ویژه‌ای هستند که در جهت مخالف یکدیگر سیر می‌کنند. نظام دولتی اقتضا می‌نماید که همه‌چیز تابع رأس باشد یعنی حکومت رأس بر قاعده وجود دارد و در این میان، افراد به‌حساب نمی‌آیند. در حالی‌که در تعاونی، عکس نظام دولتی عمل می‌شود. به‌عبارت‌دیگر اگر جامعه را به‌صورت هرمی در نظر بگیریم، دولت در رأس آن به مردم که در قاعده قرارگرفته‌اند، حکومت می‌کند در حالی‌که اصول حکومت شرکت‌های تعاونی درست عکس این بوده و رأس باید از قاعده تبعیت نماید (کریم، ۱۳۹۴: ۲۱).

روش تحقیق

پژوهش حاضر با روش گراندد تئوری (GTM¹³) از تکنیک‌هایی مانند مصاحبه و مشاهده همراه با مشارکت، بهره‌ گرفته می‌شود. استفاده از روش گراندد تئوری به این دلیل انتخاب شده­است که موضوع پژوهش (چالش‌های توسعه تعاونی‌های روستایی) فاقد مدل نظری منسجم و تئوری‌پردازی بومی است. هدف پژوهش تولید نظریه‌ای برخاسته از داده‌های میدانی در زمینه‌ای پیچیده، چندبعدی و اجتماعی است؛ لذا روش گراندد که مناسب کشف مفاهیم و روابط جدید از دل داده‌ها است، رویکردی مناسب و ضروری برای این مطالعه بوده­است. بدین منظور در گام اول با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند به گردآوری اطلاعات پرداخته شد. در این روش افراد به منزله حلقه‌های زنجیری تلقی می‌شوند که یکدیگر را معرفی می‌کنند و واحدهای جمع‌آوری داده‌های جدید به عنوان مکمل واحدهای قبلی انتخاب می‌شوند. این روش معمولا هنگامی مورد استفاده قرار می‌گیرد که امکان تهیه چارچوب آماری وجود ندارد و از طرفی اعضای نمونه نسبت به یکدیگر شناخت دارند (ازکیا و دربان آستانه، ۱۳۸۹: ۲۴۴). در این گام به مصاحبه عمیق با متخصصین شرکت‌های تعاونی شهرستان شهرکرد پرداخته شد. در مصاحبه تخصصی فرض می‌شود که تجربیات فرد مورد بررسی در یک حوزه مشخص در قالب دانشی معناشناختی و روایی ذخیره و به هنگام لزوم یادآوری می‌شود. مؤلفه اصلی این مصاحبه آن است که محقق به دفعات از مصاحبه‌شونده می‌خواهد تا وضعیت‌ها را برای او روایت کند (فلیک، ۱۳۸۸: ۲۰۲).

       حجم نمونه بر مبنای نظریه تعریف می‌شود. نظریه‌ای که در حال شکل‌گیری است، مبنا و معیار نمونه‌گیری است. برای مثال چنین معیاری می‌تواند این باشد که مورد بعدی تا چه حد به تدوین نظریه کمک خواهد کرد و با آن ارتباط خواهد داشت (فلیک، ۱۳۸۸: ۱۳۸). در نمونه‌گیری نظری، موضوع مهم، به «اشباع رسیدن داده‌ها»¹⁴ است. اشباع عبارت است از این که با ادامه جمع‌آوری داده‌ها، داده‌های جمع‌آوری شده، تکرار داده‌های قبلی باشد و اطلاعات جدیدی حاصل نگردد. در تحقیقات کیفی تکرار نکات مهم و برجسته در صورت ادامه مطالعه، نشانه کفایت حجم نمونه است (ابولمعالی، ۱۳۹۱: ۱۲۳). در این روش پژوهشگر باید دلایل کافی برای مصاحبه‌های دیگر داشته باشد و تشخیص بین یک دلیل هدفمند و یک دلیل در دسترس اهمیت دارد چون، در روش در دسترس ممکن است به داده‌های غنی‌تر دست نیابیم (Yin, 2011: 89). در تحقیقات کیفی، افرادی را که در تحقیق شرکت می‌کنند «فرد»¹⁵ یا «نمونه» نمی‌گویند بلکه به آن‌ها «مشارکت‌کننده»¹⁶ یا «مطلع»¹⁷ گفته می‌شود (Burns, 2011: 143).

      نظریه از طریق مقایسه سطوح تحلیل، داده­ها را با یک نوع فعل و انفعال خاصی مطالعه می­کند. به این صورت که ابتدا داده­ها را با کدها مقایسه می­کند، بعد معنا­داری کدها را به مقولات موقتی افزایش می­دهد. در مرحله بعد، داده­ها و کدها را با این مقولات موقتی مقایسه می­کند، سپس مقولات را مانند یک مفهوم در نظر می­گیرد. در مرحله آخر مفاهیم را با مفاهیم مقایسه می­کند، به­گونه­ای که ممکن است شامل مفاهیم مرتب و منظم شود (Denzin & Lincoln, 2011: 361).

       در روش گراندد تئوری، تجزیه و تحلیل از سه نوع کدگذاری¹⁸ تشکیل شده است: ۱) کدگذاری باز¹⁹ 2۲ کدگذاری محوری²⁰  ۳) کدگذاری انتخابی²¹ (استراوس و کوربین، ۱۳۸۷: ۸-۵۷). در کدگذاری محوری، پژوهشگر باید میان یک مقوله و مقوله‌های فرعی‌اش پیوند برقرار کند. این کار با به­کارگیری یک «مدل پارادایمی»²² شامل «شرایط علی»²³، «پدیده»²⁴، «زمینه»²⁵، «شرایط مداخله‌گر»²⁶، راهبردهای عمل/ تعامل»²⁷ و «پیامدها»²⁸ انجام می‌شود. همچنین در فرایند كدگذاري «مقوله هسته‌اي»²⁹ يا محوري انتخاب شده و ارتباط منظم آن با ديگر مقوله‌ها و افزايش اعتبار اين روابط با جستجوي موارد تصديق يا عدم تصديق انجام مي‌گيرد. در اين فرايند مقولات فرعي به مقوله‌هاي اصلي بر طبق مدل پارادايمي يا مدل نظريه‌اي³⁰، مرتبط مي‌شوند (ازکیا و ایمانی جاجرمی، ۱۳۹۰: ۱۰۳-۹۶).

      مدیران شرکت‌های تعاونی روستایی شهرستان شهرکرد، واقع در استان چهارمحال و بختیاری، در این پژوهش به‌عنوان جامعه موردمطالعه پژوهش در بخش کیفی مطرح می‌باشند که، با رویکرد هدفمند و با روش گلوله برفی انتخاب شدند. در این پژوهش از مصاحبه ۱۴ به بعد تکرار داده‌ها و اطلاعات مشاهده می‌شد، اما برای اطمینان از کفایت نظری مصاحبه تا نفر ۱۷ از مدیران تعاونی‌های روستایی شهرستان شهرکرد ادامه پیدا کرد.

جدول۱: مشخصات مشارکت‌کنندگان

ردیف	نام	سن	تحصیلات
1	آقای نصیری	37 سال	لیسانس
2	آقای رضایی	41 سال	دیپلم
3	آقای کیانی	42 سال	فوق لیسانس
4	آقای طاهری	48 سال	دیپلم
5	خانم ظهرابی	43 سال	لیسانس
6	خانم ایزدی	40 سال	فوق لیسانس
7	آقای اسدی	49 سال	دیپلم
8	آقای محمدی	44 سال	لیسانس
9	آقای شیروانی	43 سال	لیسانس
10	خانم رستمی	44 سال	دیپلم
11	خانم داوری	41 سال	لیسانس
12	خانم سلیمی	45 سال	لیسانس
13	خانم ناصری	43 سال	فوق لیسانس
14	آقای ریاحی	45 سال	دیپلم
15	آقای فاضلی	36 سال	لیسانس
16	آقای محمودی	42 سال	دیپلم
17	آقای حسن‌پور	38 سال	لیسانس

 

تحليل داده‌ها، محور اصلي نظريه برخاسته از داده‌ها است (نصیری، ۱۳۹۹). با استفاده از تکنیک سه نوع کدگذاری روش گراندد تئوری در بخش کیفی به تجزیه‌وتحلیل داده‌های موردنظر پرداخته شد و تلاش گردید تا به الگوی مناسب در جهت توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی دست‌یابیم. در این پژوهش تلاش شد تا با استفاده از روش‌های ده‌گانه مطرح شده برای کسب روایی در پژوهش گراندد تئوری، روایی را افزایش داد ولیکن محدودیت روایی و پایایی هنوز هم نسبت به تحقیقات کمی وجود دارد.

جدول۲: نمونه‌ای از نکات کلیدی و کدگذاری باز برای مصاحبه اول (خط داستان)

نشانگر	نکات کلیدی	کد
MB1	اساسنامه شرکت های تعاونی روستایی دهه 50 توی مجلس مصوب شده و پس از آن آئین نامه های مکمل آمده، ولی در ساختار تعاونی های روستایی هنوز از همان اساسنامه تبعیت می کنند	عدم بروز قوانین در ساختار تعاونی‌ها
MB2	جوانان انگیزه­ای برای عضویت در تعاونی­های روستایی ندارند، چون تعاونی­ها تشکل­های خود را بروز نکرده­اند بنابراین قشر جوان و باسواد تمایلی به عضویت ندارند.	عدم تمایل قشر جوان و با سواد به مشارکت در تعاونی‌های روستایی
MB4	تجمیع سرمایه صورت نگرفته که شرکت های تعاونی بتوانند با هم تعامل داشته باشند بنابراین تعاونی­ها با هم همکاری ندارند و نمی­توانند یک بنگاه اقتصادی را تشکیل دهند.	عدم تمایل شرکت­های تعاونی روستایی به همکاری با هم
MB32	پس از هدفمندی یارانه­ها بسته حمایتی برای تعاونی­های روستایی در نظر گرفته نشد و در نتیجه سرمایه­ها تجمیع پیدا نکرد و بنگاه اقتصادی به روزی شکل نگرفت..	عدم حمایت تعاونی‌ها بعد از هدفمند سازی یارانه‌ها
MB27	اکثر سهامداران شرکت­های تعاونی روستایی بالغ بر 30 درصد فوت کرده­اند و نسل جدید هم عضویتی شکل نگرفته و اکثر اعضای تعاونی، دارای سن بالایی هستند و قشر جوان تمایلی به عضویت ندارند و اگر هم باشند به­عنوان جایگزین والدین خود آمده­اند که آن­ها هم کار خاصی انجام نمی­دهند.	فوت اکثر سهامداران (30درصد) تعاونی­های روستایی و عدم عضویت نسل جدید

 

یافته‌های پژوهش

مقوله هسته‌

پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش گراندد تئوری و طی فرایند سه‌مرحله‌ای کدگذاری (باز، محوری، انتخابی) و تدوین مدل پارادایمی استراوس و کوربین، پس از تحلیل و کدگذاری داده‌ها، ۳ مقوله فرعی از ۱۱ مفهوم اتخاذ شده از ۳۷ کد نهایی برای مقوله هسته‌ای استخراج گردید و در نهایت پارادایم مرکزی «زیرساخت‌های نهادی توسعه تعاونی‌های روستایی» استخراج شد. این پارادایم از پیوند مفهومی میان شرایط علی (عوامل اقتصادی، مدیریتی، سیاسی، آموزشی و بوروکراتیک)، شرایط زمینه‌ای (فرهنگ ملی، زیرساخت ضعیف، تغییرات فرهنگی شتاب‌دار)، شرایط مداخله‌گر (شرکت‌های خصوصی، ضعف قوانین، رسانه، نیروی انسانی و رشد فناوری)، راهبردهای اجرایی (مشارکت، آموزش، حمایت دولتی و بهینه‌سازی اطلاع‌رسانی و امکانات و زیرساخت‌ها) و پیامدها (مهاجرت، اشتغال، نابرابری، فساد، عقب‌ماندگی فناورانه) حاصل شد.

     این پارادایم نشان می‌دهد که شرکت‌های تعاونی روستایی در ساختاری پیچیده، متأثر از ضعف در زیرساخت‌های نهادی توسعه تعاونی‌های روستایی، به نهادهای دولتی وابسته شده و دچار ناکارآمدی در چرخه‌ای بازدارنده از توسعه گرفتار شده‌اند. نظریه برخاسته از داده‌ها نیز بر این مبنا استوار است که، بدون اصلاح این زیرساخت‌های نهادی و تقویت مشارکت مردمی، توسعه‌ی پایدار در تعاونی‌های روستایی ممکن نخواهد بود.

مسائل اقتصادی را می‌توان ازجمله مهم‌ترین چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در نظر داشت. عدم تخصیص ردیف اعتباری جامع و کامل برای حمایت از تعاونی‌ها، عدم تحقق سهم ۲۵ درصدی تعاونی‌ها در اقتصاد کشور طبق قانون، هزینه کردن تسهیلات در بخش‌های اداری و پرسنلی، عدم ایجاد شبکه‌های اقتصادی به‌صورت هدفمند و با مدل مشخص، عدم تناسب در تصمیمات کلان کشور و منطقه، عدم طراحی شبکه اجتماعی و اقتصادی بر مبنای نقطه‌ضعف شرکت‌های تعاونی روستایی، رقابت‌های زیاد و قوی در بازار، عدم توانایی شرکت‌های تعاونی با رقابت با فروشگاه‌ها بزرگ در بخش خصوصی مثل افق کوروش، بخش‌های دولتی مثل شرکت غله، متصدی زمین زدن شرکت‌های تعاونی روستایی، عدم استقلال شرکت‌های تعاونی در ارائه خدمات مرتبط، عدم اجازه دولت ‌به ‌شرکت‌های تعاونی در تنظیم بازار، عدم اجازه دولت ‌به ‌شرکت‌های تعاونی روستایی برای سوددهی شرکت‌ها و عدم ایجاد بستر برای استقلال شرکت‌های تعاونی و ایجاد کارگاه‌های تولیدی، ازجمله چالش‌های اقتصادی سر راه توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی هستند.

در ادامه بررسی چالش‌های پیش‌روی شرکت‌های تعاونی روستایی، عوامل اجتماعی مورد ارزیابی قرار داده‌­شد. دیدگاه منفی مردم نسبت به شرکت‌های تعاونی روستایی، عدم رغبت و تمایل مردم به خرید از شرکت‌های تعاونی روستایی، ورشکستگی اکثر شرکت‌های تعاونی روستایی و نارضایتی اعضای آن، عدم انگیزه و رکود شرکت‌های تعاونی روستایی در توسعه و پیشرفت، عدم ارتباط تعاونی‌های استانی با دیگر شرکت‌های تعاونی روستایی در سراسر کشور، عدم استفاده از تجربیات شرکت‌های تعاونی روستایی برتر و نمونه ملی و بین‌المللی، عدم تبلیغات و اطلاع‌رسانی نسبت به محصولات تعاونی‌های روستایی، عدم همبستگی اعضا، معضلی برای توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی، عدم شرکت هیئت‌مدیره و اعضاء تعاونی‌ها در کلاس‌های آموزشی و نبود آموزش‌های اقتصادی به هیئت‌مدیره برای جلوگیری از ضرر و زیان، به‌عنوان چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی شناسایی شدند.

آموزش نیز يکي از جنبه‌های مهم تعاوني است که بدون آن رسالت تعاوني کاملاً ناکام خواهد ماند و خود به‌تنهایی چالشی مهم در توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی قلمداد می‌شود. علت اين امر اين است که، به‌طوری‌که به‌کرات يادآوري شد، در اين شرکت‌ها مانند شرکت‌های سرمایه‌ای جاذب سرمايه، سودآوري و درک ساده مزاياي آن براي همه وجود ندارد و موفقيت آن صرفاً بر اصول و ضوابط اخلاقي و اجتماعي است و اين امر مستلزم آموزش و توجيه است. ازجمله عوامل ديگري که در موفقيت يا عدم موفقيت يک شرکت تعاوني تأثیرگذار است، آگاهي اعضاء و کارکنان آن تعاوني از اصول، اهداف و ماهيت شرکت تعاوني است. لذا لازم و ضروري است که شرکت‌های تعاوني اصول تعاون را بدون فداکردن کفايت و کارايي خود حفظ نمايند. اصول تعاون، دستورالعمل‌هایی هستند که طبق آن‌ها تعاونی‌ها تحقق ارزش‌ها را عملي می‌سازند.

مصاحبه‌ها نشان از آن دارد که دولت حضور بسيار پررنگی در فعاليت و اداره شرکت‌های تعاوني دارد. اين مسئله سبب شده تعاونی‌های موجود نتوانند به‌صورت کاملاً مستقل عمل کنند و کارايي اقتصادي داشته باشند. از طرف ديگر فعالان اقتصادي هم با توجه به وضع موجود و دخالت دولت در امور تعاونی‌ها، انگيزه کافي براي شروع فعاليت اقتصادي در قالب تعاوني را ندارند. ضروري است که دولت‌ها برای پيشبرد وضعيت عمومي تعاونی‌ها، سیاست‌هایی را تنظيم نمايند تا تعاونی‌ها در سطحي واقع شوند که بتوانند با شرکت‌های خصوصي و دولتي رقابت کنند.

 شرایط علی

شرایط علی شرایطی هستند که به‌صورت مستقیم بر مقوله هسته‌ای اثر می‌گذارند و به دلیل وقوع آن‌ها، مقوله هسته‌ای نیز رخ می‌دهد. با توجه به این موضوع ،این شرایط باید ازنظر تقدم زمانی از مقوله هسته‌ای جلوتر باشند و علاوه بر این شرط الزام‌آور واقع‌شدن مقوله هسته‌ای نیز باشند. در نهایت ۶ مقوله فرعی از ۲۴ مفهوم اتخاذ شده از ۱۰۲ کد نهایی برای شرایط علی استخراج گردید.

در این مدل، عوامل اقتصادی با مفاهیمی از قبیل: کمبود یا فقدان اعتبارات، نبود فناوری، ضعف بازاریابی، تورم و عدم ثبات اقتصادی و فقدان سوددهی؛ عوامل مدیریتی با مفاهیمی از جمله: تخصصی انگیزشی مدیرعامل، ائتلاف برای کسب منافع مشترک، تجربه و سابقه هیئت‌مدیره، دانش هیئت‌مدیره، نظارتی ـ برنامه‌ریزی؛ سیاست‌های دولت با زیر مقوله‌های: سیاست‌های حذف یارانه، سیاست‌های خصوصی‌سازی، سیاست‌های حمایتی؛ نگرش دولت شامل: وارد نمودن ضرر و زیان به‌وسیله طرح‌های وارده دولتی، دخالت غیرمستقیم دولت در تشکل‌ها و تعاونی‌های روستایی، دستوری بودن نگاه و تصمیمات دولت ‌به ‌شرکت‌های تعاونی روستایی، مداخله دولت در خریدهای تضمینی تشکل‌ها و شرکت‌های تعاونی روستایی، عدم واگذاری خریدوفروش، صادرات و واردات برای برخی کالاها در شرکت‌های تعاونی روستایی؛ عوامل اجتماعی با زیر مقوله‌های: سن، جنسیت، گرایش به تعصبات قومی و قبیله‌ای، فقدان مشارکت و عدم همبستگی؛ عوامل آموزشی با مفاهیمی از قبیل: آموزش و مهارت، سواد، کمبود تحقیق و پژوهش، ضعف بوروکراسی، نبود نظم؛ بوروکراسی اداری و نظم با زیر مقوله‌های: ضعف بوروکراسی و نبود نظم، به‌عنوان شرایط علی مطرح گردیده‌اند.

بر اساس باور مصاحبه‌شونده‌ها یکی از مهم‌ترین چالش‌های توسعه اقتصادی در شرکت‌های تعاونی روستایی کمبود سرمایه، تسهیلات و نقدینگی است. همین سرمایه کم نیز به دلیل نبود فرهنگ سرمایه‌گذاری، صرف فعالیت‌های غیراقتصادی می‌شود. شرکت‌های تعاونی از طریق آموزش اعضا و ایجاد زمینه‌های سالم اقتصادی قادرند در کاهش میزان مصرف افراد و درنتیجه افزایش پس‌انداز دخالت نموده و این سرمایه‌ها را در جهت سرمایه‌گذاری در تولید هدایت کنند، اما مشاهده می‌شود که آموزش اعضا و مدیران هم به‌درستی صورت نمی‌گیرد، لذا این عامل خود به‌عنوان چالشی مهم بر سر راه توسعه تعاونی‌های روستایی قلمداد می‌شود. 

از دیگر عوامل که موجبات فراهم آوردن چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی را فراهم آورده­است، بنا بر نظر مصاحبه‌شوندگان، «عوامل مدیریتی» است. مدیریت را می‌توان به‌عنوان علم و هنر سازمان‌دهی و هدایت منابع شرکت برای نیل به اهداف تعریف کرد. این تعریف هم برای مؤسسات تعاونی و هم برای شرکت‌های غیرتعاونی مصداق دارد. مسئولیت مدیریت تعاونی برای کسب موفقیت در هر دو جنبه، چه به‌عنوان‌ یک واحد تجاری و چه در مقام یک‌نهاد اجتماعی، ارائه خدمات به اعضاء می‌باشد. مدیران تعاونی‌ها برای این‌که بتوانند برنامه‌ها، موضوع سازمان‌دهی، هدایت و نظارت را به مرحله اجرا درآورند، باید شیوه ایجاد توازن در شرایط خاص و اهداف رقابتی را دنبال نمایند.

همچنین مصاحبه‌شونده‌ها فقدان مشارکت را از دیگر چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در نظر داشتند. مشارکت اعضا در تعاونی در دو حوزه مختلف مالی و مدیریتی صورت می‌گیرد. 

از دیگر چالش‌های موردنظر توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی دو عامل نبود نوآوری و فقدان آموزش و مهارت است که مورد تأکید مصاحبه‌شونده‌ها قرار داشت. لازم به ذکر است این دو عامل از اصول تعاونی‌ها نیز به شمار می‌روند.

پايين بودن سابقه عضويت هیئت‌مدیره در تعاوني ازجمله عوامل مهم و تأثیرگذار در رکود تعاونی‌ها محسوب می‌گردد زيرا می‌تواند منجر به عدم آگاهي و شناخت کافي هیئت‌مدیره از اصول تعاون، اهداف تعاوني و قوانين و مقررات خاص تعاونی‌ها گردد و درنهایت اولویت‌ها و نيازهاي تعاوني به‌درستی تشخيص داده نشود و زمينه رکود و شکست تعاوني را فراهم آورد. بنابراين بديهي است که سابقه عضويت هیئت‌مدیره در افزايش کارآمدي تعاوني مؤثر است و افراد باسابقه به دليل داشتن تجربه و شناخت بيشتر از تعاوني، می‌توانند شرکت تعاوني را به نحو مطلوبي دررسیدن به اهدافش ياري کنند.

در انتهای شرایط علی مشاهده می‌شود که مصاحبه‌شونده‌ها بر بوروکراسی اداری و نظم تأکید داشتند. يکي از معضلات و تنگناهاي توسعه تعاونی‌ها سختگیری‌های بوروکراتيکي است که نهادهاي دولتي اعمال می‌کنند. تشريفات تهيه و تصويب تبصره‌ها و آیین‌نامه‌های ذی‌ربط آن‌چنان طولاني است که شايد نيمي از سال صرف آن‌ها شود.

همان‌طور که بیان شد شرط علی باید ازنظر تقدم زمانی جلوتر باشد و شرط لازم هم باشد. موارد فوق همه در اختیار مدیریت توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی است. 

 شرایط مداخله‌گر

شرایط مداخله‌گر شرایطی هستند که بر راهبردها و شرایط علی اثر می‌گذارند و آن‌ها را محدود یا تقویت می‌نمایند. ۵ مقوله فرعی از ۱۸ مفهوم اتخاذ شده از ۵۱ کد نهایی برای شرایط علی استخراج گردید. در این پژوهش ایجاد شرکت‌های خصوصی و غیردولتی با زیر مقوله‌های: پدیداری غول‌های اقتصادی، موازی کاری، عدم توان رقابت و واسطه گران؛ قوانین و مقررات با مفاهیمی از قبیل: عدم شفافیت قوانین مرتبط با شرکت‌های تعاونی روستایی و بی‌توجهی به حقوق فردی و اجتماعی اعضا؛ نیروی انسانی با زیر مقوله‌های: نبود تخصص، فقدان سازوکارهای انگیزشی، ناآگاهی و عدم شناخت و فقدان کارهای گروهی و نبود اعتماد؛ رسانه‌ها با مفاهیمی مانند: قدرت فرهنگ‌سازی رسانه‌ها، عدم‌حمایت رسانه‌ای و قدرت رسانه‌ها بر روی فرهنگ؛ در پایان مقوله‌ رشد سریع فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی با دو زیر مقوله‌: افزایش فاصله قدرت تکنولوژیک رقبای خارجی در برابر تعاونی‌های روستایی و عدم همگرا شدن فناوری‌ها شرایط مداخله‌گر می‌باشند.

نيروي انساني در نقش يکي از ارکان اساسي شرکت‌های تعاوني، نقش مهمي در بهبود بهره‌وری دارد، لذا شناسايي عوامل مؤثر بر بهره‌وری اين نهاده می‌تواند نقش مؤثري در افزايش بهره‌وری شرکت‌های تعاوني ايفا نمايد و در هدفمند نمودن برنامه‌هاي مختلف توسعه نقش بسزايي داشته باشد. با این تفاسیر اما ازنظر مصاحبه‌شونده‌ها در این پژوهش، نیروی انسانی به دلیل نداشتن تخصص، نداشتن ایده و انگیزه و عدم آگاهی به چالش توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در شهرستان شهرکرد بدل شده­است، لذا رهبري، نظارت و توان مالي موفق يک تعاوني،به وجود اعضاء آگاه و تحصیل‌کرده وابسته است. اين مهم از طريق آموزش، تربيت و اطلاع‌رسانی به اعضاء به‌عنوان يکي از هفت اصل تعاون تصویب‌شده از سوي اتحاديه بین‌المللی  تعاون امکان‌پذیر است.

از دیگر چالش‌های پیش روی شرکت‌های تعاونی روستایی بر مبنای نظر مصاحبه‌شوندگان، موضوع قانون‌گذاری برای اداره‌ شرکت‌های تعاوني است. ضرورت تهيه و تصويب قوانين تعاونی، هنگامي آشکار می‌گردد که به اهميت قانون به‌عنوان زيربنا و چارچوب هر نوع فعاليت تعاوني توجه شده باشد. قانون تعاون بايد منعکس‌کننده نياز و تحولات اجتماعي، اقتصادي و سياسي زمان و منطبق با آن‌ها باشد و از ارزش‌های اصيل، ايدئولوژي و روح تعاون حمايت کند. بنابراين، لازم است پيوسته تأثیر قوانين مربوط به تعاون ازلحاظ کارآيي مورد ارزيابي قرار گيرد و در موارد ضروري، تغييرات مناسب پيشنهاد شود و به تصويب برسد. لذا ضعف قوانين و مقررات مرتبط با شرکت‌های تعاوني دهياري به‌عنوان عامل قانوني تأثیرگذار بر چالش توسعه شرکت‌های تعاوني روستایی موردبررسی قرار گرفت.

 شرایط زمینه‌ای

شرایط زمینه‌ای شرایطی هستند که در زمان و مکانی که مقوله هسته‌ای رخ می‌دهد، وجود دارند و افراد و گروه‌ها به آن‌ها پاسخ می‌دهند. در این پژوهش « فرهنگ جامعه»، «ضعف زیرساختی» و «دور تند تغییرات فرهنگی ـ اجتماعی»، به‌عنوان شرایط زمینه‌ای شناخته‌شده‌اند. در این پژوهش پس ازتحلیل و کدگذاری داده‌ها در نهایت ۳ مقوله فرعی از ۶ مفهوم اتخاذ شده از ۱۷ کد نهایی برای شرایط زمینه ای استخراج گردید.

مصاحبه گران در این پژوهش اعتقاد داشتند فرهنگ جامعه زیرساخت فرهنگ استفاده از شرکت‌های تعاونی روستایی و معنای شرکت‌های تعاونی روستایی در فرهنگ جامعه به زیر مقوله‌های فرهنگ جامعه شناخته‌شده‌اند. پایین بودن امکانات و ادوات و ضعف زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی نیز به‌عنوان زیر مقوله‌های ضعف زیرساختی مورد شناسایی و ارزیابی قرار گرفتند.

علاوه بر این، همان‌طور که بیان شد، چند سالی است که روند جهانی‌سازی در دنیا آغازشده­است و این فرایند تا حدی پیشرفت داشته­است. در این فرایند، فرهنگ آمریکایی و غربی به‌عنوان فرهنگ جهانی به مردم دنیا عرضه‌شده­است و این فرهنگ به دلیل جذابیت‌هایی که داشته، روی فرهنگ‌های ملی و محلی تأثیرگذاشته­است. بدیهی است که این فرهنگ به‌صورت ویژه بر روی فرهنگ «بهره‌مندی از شرکت‌های تعاونی روستایی» هم مؤثر است و به‌تبع توسعه و عقب رفت این تعاونی‌های را تحت تأثیر قرار داده است.

در کنار عوامل فوق، برخی از کارشناسان این پژوهش بیان کردند: با توجه به رشد فناوری‌ها و سرعت تغییرات در دنیا، فرهنگ هم با دور تندی در حال تغییر است. یعنی سنت‌ها، باورها، ارزش‌ها، سبک زندگی وغیره، دیگر به‌اندازه قبل پایدار نیستند و با سرعت بیشتری در حال تغییر هستند. پیشرفت یا پسرفت شرکت تعاونی‌های روستایی هم بدون شک وابسته به این پدیده می‌باشد و این پدیده بر روی چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی مؤثر است. امروزه صنعتي شدن و مکانيزه شدن ابزار توليد ،شرايطي را براي واحدهاي کوچک ايجاد کرده که به‌تنهایی قادر به تأمین ماشین‌آلات موردنیاز خود نيستند و براي بالا بردن بازدهي فعالیت‌های خود، ناچارند در تعاونی‌ها متمرکز شوند. بنابراين فقدان و يا کمبود ادوات و تجهيزات موردنیاز شرکت‌های تعاوني چالشی تأثیرگذار در توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی و رشد آن‌ها محسوب می‌گردد.

از دیگر سو می‌توان بر اساس نظر مصاحبه‌شوندگان، چنین گفت: دعوت جامعه به تعاون و تعاون­گرایی، درواقع رویارو کردن مردم با نوعي تغيير است. براي قبولاندن اين تغيير بايد از راهکارهاي مؤثر « فرهنگ‌سازی» و « تقويت فرهنگ» استفاده کرد. تقويت فرهنگ تعاون نيز هنگامي از سوي گروه‌های هدف با استقبال روبه‌رو می‌شود که در عرصه فعالیت‌های اجتماعي ـ اقتصادي، مزاياي مهمي براي آنان به همراه داشته باشد. بر اين اساس زماني که شرکت‌های تعاوني جايگاه برجسته و ارزشمند در مناسبات اقتصادي ـ اجتماعي داشته باشند، می‌توانند به‌صورت الگوي بي‌بديل در نظر مردم جلوه‌گر شوند. ضعف فرهنگ همکاري و تعاون در تعاونی‌های روستایی به‌عنوان متغير مشارکتي و فرهنگي تأثیرگذار بر چالش‌های پیش روی توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در شهرستان شهرکرد موردبررسی قرار گرفت.

به‌زعم مصاحبه‌شوندگان، ضعف زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی یکی دیگر از چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در شهرستان شهرکرد است. ارتباطات و اطلاعات مؤثر به‌خصوص با رشد و پيچيده‌تر شدن تعاونی‌ها ضرورت بيشتري مي‌يابند چراکه درک اين پیچیدگی‌ها براي اعضاء روزبه‌روز دشوارتر می‌شود. تلاش‌های مربوط به گسترش ارتباطات و اطلاعات در قالب تلاش‌های غیررسمی و موقت (مثلاً اعزام اعضاء هیئت‌مدیره به کارگاه‌های آموزشي) ايجاد مراکز مجهز آموزشي و ارتباطي انجام می‌شود.

راهبردها

راهبردها فعالیت‌های عمدی است در پاسخ به شرایط و برای کنترل کردن مقوله هسته‌ای. در نهایت ۷ مقوله فرعی از ۱۴ مفهوم اتخاذ شده از ۴۹  کد نهایی برای شرایط علی استخراج گردید. در این پژوهش ارائه تسهیلات با زیر مقوله‌های از قبیل، تزریق نقدینگی در شرکت‌های تعاونی روستایی، نظارت؛ سیستم اطلاع‌رسانی با مفاهیمی مثل ارتباطات و آگاهی بخشی؛ همراهی دولت با زیر مقوله‌هایی ازجمله، حمایت‌های دولت و همراهی ارگان‌های دولتی؛ آموزش با مفاهیمی مانند، ارائه آموزش و مهارت و نوآوری؛ مشارکت با مفاهیمی از قبیل، استفاده از مشارکت و توانمندی‌های مردم، حمایت از تشکل‌های اقتصادی، مدیریت با مفاهیمی مثل، هیئت‌مدیره و مدیران شرکت‌های تعاونی؛ امکانات و زیرساخت‌ها با زیر مقوله‌های، زیرساخت‌ها و بسته‌های حمایتی به‌عنوان راهبردها مطرح‌شده‌اند.

مهم‌ترین دستاوردهای اقتصادی ـ اجتماعی انسان‌ها از طریق مشارکت فراهم‌شده­است. ازجمله شکل‌های حقوقی مشارکت که در مقایسه با سایر اشکال آن، تأکید بیشتری بر جنبه‌های انسانی دارد، شکل‌گیری و فعالیت انسان‌ها در قالب سازمان‌های تعاونی است. در این راستا بسیاری از مصاحبه‌شونده‌ها هم بر این اعتقاد بودند که بهره‌مندی از توان بومی و محلی مردم، برقراری فرصت‌های ایجاد روابط مبتنی بر تعاون و تعهد متقابل و کمک به اتحاد و یکدلی بین اعضا شرکت‌های تعاونی روستایی می‌تواند به‌عنوان راهبردی در جهت کاستن از چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی بهره‌مند شد. درنتیجه مشارکت اعضا منشأ پیدایش دموکراسی اقتصادی، احساس مسئولیت نسبت به امور مربوط خود و توسعه خودیاری کمک متقابل در زمینه حل مسائل اجتماعی و اقتصادی است.

بر اساس نظر مصاحبه‌شوندگان شرکت تعاونی‌های روستایی از طريق گسترش عضويت، برقراري فرصت‌هاي اقتصادي مساوي، تسهيل دسترسي همگان به منابع و امکانات، توانمندسازي جوانان و زنان و دانش‌آموختگان دانشگاهي براي اشتغال و ايجاد بنگاه‌های اقتصادي مقتدر، حفظ و بهبود اشتغال موجود، گسترش مالکيت و حضور عامه مردم در فعالیت‌های اقتصادي و واگذاري ترجيحي سهام بنگاه‌های اقتصادي بخش دولتي می‌توانند موجب تحقق عدالت اجتماعي و بهبود ضريب جيني شوند. ازنظر مصاحبه‌شونده‌ها مدیریت و ضعف آن شامل هیئت‌مدیره و مدیران ‌یکی از چالش‌ها و عوامل راهبردی در عدم توسعه شرکت تعاونی‌های روستایی شهرستان شهرکرد به شمار می‌آید.

به باور صاحب‌نظران، ريشه غالب مشکلات کشور چه در بخش تعاون و غیر تعاون به ساختار مديريتي برمی‌گردد. مديريت بايد کاملاً علمي و مبتني بر یافته‌های نوين مديريتي باشد. مديريت يک شرکت موفق نيازمند بهبود مستمر دانش و مهارت‌های مديريتي است. بدون شک کاربرد مديريت علمي در توسعه و پيشرفت هر سازماني به‌ویژه شرکت‌های تعاوني نقش و اهميت انکارناپذیری دارد. همچنین از دیگر راهبردها در این زمینه طبق نظر مصاحبه‌شونده‌ها می‌توان به حمایت‌های دولت اشاره داشت. تعاونی‌ها سازمان‌های مردمي هستند که در آن‌ها عده‌ای با همکاري يکديگر می‌خواهند نيازهاي مشترک خود را تأمین و وضع خود را بهبود بخشند، و چون توان مالي، اقتصادي و فني آن‌ها محدود است نياز به حمايت دارند. اين حمايت اگر جنبه هدايت و نظارت داشته باشد و از مباشرت و دخالت دولت در آن اثري ديده نشود، قابل‌قبول است. 

از مصاحبه‌های انجام‌شده چنین برمی‌آید که، زمينه ديگري که موردتوجه قرار نگرفته، تدوين و اجراي راهبرد پيشبرد و نظارت است. اين کار اصولاً به عهده تعاونی‌ها و اتحادیه‌های آن‌ها است، درحالی‌که واحدهاي دولتي مسئوليت اين کار را از آن خود می‌دانند. چنين برداشتي مسائل زيادي به­وجود آورده که، حاصل آن اين است: هیچ‌گاه اين نهاد مردمي نمی‌تواند تضمین‌کننده سرنوشت خود و اداره‌کننده امور مربوط به خود باشد، بلکه به‌صورت ناظري بي‌طرف درآمده­است. در ادامه مدل پارادایمی پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 

مدل پارادایمی

شرایط زمینه ای فرهنگ ملی ضعف زیرساختی تغییرات سریع فرهنگی

 

مقوله هسته زیرساخت‌های نهادی توسعه تعاونی‌های روستایی

عوامل مداخله گر پدیداری شرکت‌های خصوصی و غیردولتی ضعف قوانین و مقررات نیروی انسانی رسانه‌ها رشد سریع فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی

پیامدها افزایش مهاجرت کاهش اشتغال شکاف طبقاتی توسعه نیافتگی و نابرابری گسترش ناامیدی گسترش فساد تبعیض جنسیتی تجمل گرایی عقب افتادن از فناوری روز دنیا

شرایط علی   عوامل اقتصادی عوامل مدیریتی سیاستهای دولت عوامل اجتماعی عوامل آموزشی بوروکراسی اداری و نظم

راهبردها حمایت دولتی بهینه‌سازی سیستم اطلاع‌رسانی همراهی دولت آموزش مشارکت مدیریت امکانات و زیرساخت ها

 

 

 پیامدها

پیامدها نتایج حاصل از اعمال راهبردها برای کنترل مقوله هسته‌ای در شرایطی است که پدیده در آن قرار دارد. در این پژوهش پس از تحلیل و کدگذاری داده‌ها ،در نهایت عوامل اجتماعی و جامعه شناختی از ۹ مفهوم اتخاذ شده از ۳۱ کد نهایی برای شرایط علی استخراج گردید. در این پژوهش عوامل جامعه‌شناختی از قبیل افزایش مهاجرت، کاهش اشتغال، شکاف طبقاتی، توسعه‌نیافتگی و نابرابری، گسترش ناامیدی، گسترش فساد، تبعیض جنسیتی علیه زنان، تجمل‌گرایی و عقب افتادن از فناوری‌های روز به‌عنوان پیامد آمده است.

از چند سده اخیر و با رشد پرشتاب صنعت و فناوری در جهان، عقب‌ماندگی مناطق روستایی بیشتر عیان گردیده­است. ازآنجایی‌که عموماً روستایان نسبت به شهرنشینان دارای درآمد کمتری هستند و از خدمات اجتماعی ناچیزی برخوردار هستند، اقشار روستایی فقیرتر و آسیب‌پذیرتر محسوب می‌شوند که گاه منجر به مهاجرت آنان به سمت شهرها نیز می‌شود.

علت این امر نیز پراکندگی جغرافیایی روستاها، نبود صرفه اقتصادی برای ارائه خدمات اجتماعی، حرفه‌ای و تخصصی نبودن کار کشاورزی (کم بودن بهره‌وری) محدودیت منابع ارضی (در مقابل رشد جمعیت)، عدم مدیریت صحیح مسئولان و از بین رفتن اکثریت شرکت‌های تعاونی روستایی بوده­است. به همین جهت، برای رفع فقر شدید مناطق روستایی، ارتقای سطح و کیفیت زندگی روستاییان، ایجاد اشتغال و افزایش بهره‌وری آنان، تمهید «توسعه روستایی» در قالب نوسازی و بهره‌برداری متناسب با نیازهای روز در شرکت‌های تعاونی روستایی متولد گردید، که اگر موفق شود عدم تعادل‌های شدید داخلی را از بین برده و نسبت به بهبود  مشکلات فقر، نابرابری و بیکاری و مهاجرت کمک خواهد شد.

بسط و توسعه اشتغال مولد و کاهش بيکاري، يکي از اهداف مهم تعاونی‌ها است؛ زيرا تعاونی‌ها با سرمایه‌گذاری موجب ايجاد اشتغال مولد به‌ویژه براي جوانان می‌شوند. بنابراين در صورتي تعاونی‌ها تبديل به ابزاري مؤثر در توسعه روستايي می‌شوند که آن‌ها را به‌عنوان بخش ضروري از سیاست‌های توسعه روستايي و مرتبط با برنامه‌هاي ملي در نظر بگيريم. لذا در صورت وجود موانع و چالش‌های زیاد سر راه توسعه شرکت تعاونی‌های روستایی و روند رو به افول و نابودی آن‌ها بیکاری و به‌تبع آن فقر و مهاجرت بین روستائیان افزایش می‌یابد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با رویکرد کیفی نظریه‌پردازی گراندد تئوری و از طریق تحلیل عمیق داده‌های میدانی، تلاش کرد تا چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در شهرستان شهرکرد را با نگاهی جامعه‌شناختی، شناسایی و تبیین نماید. نتایج این پژوهش نشان داد که توسعه‌نیافتگی این شرکت‌ها برخاسته از ساختاری چندلایه و درهم‌تنیده از زیرساخت نهادی شامل عوامل اقتصادی، مدیریتی، آموزشی، اجتماعی و مداخلات ناکارآمد دولت است. در قالب پارادایم مرکزی «زیرساخت‌های نهادی توسعه تعاونی‌های روستایی»، مشخص شد که چالش‌های توسعه تعاونی‌های روستایی نه‌تنها ریشه در شرایط علی چون کمبود سرمایه، ضعف قوانین، بوروکراسی و مدیریت غیرتخصصی دارد، بلکه متأثر از شرایط زمینه‌ای چون ضعف زیرساخت‌ها، تحولات فرهنگی شتاب‌دار و نهادینه‌نشدن فرهنگ تعاون در جامعه نیز هست. از سوی دیگر، شرایط مداخله‌گر مانند رشد سریع فناوری، ضعف رسانه‌ها، حضور رقبای خصوصی قدرتمند، و ناکارآمدی قوانین موجود، راهبردهای اصلاحی را با چالش مواجه ساخته‌اند. در چنین بستری، تعاونی‌های روستایی از ایفای نقش مؤثر در توسعه روستاها بازمانده و پیامدهای ناگواری چون مهاجرت روستاییان، کاهش اشتغال، گسترش فساد و نابرابری اجتماعی را رقم زده‌اند. با این حال، یافته‌ها حاکی از آن است که با اتخاذ راهبردهایی چون تقویت آموزش، بهبود زیرساخت‌ها، ارتقای مشارکت اجتماعی، بازنگری در سیاست‌های حمایتی دولت، اصلاح قوانین، و ایجاد شبکه‌های اقتصادی کارآمد، می‌توان روند فرسایشی فعلی را متوقف کرد و بستر لازم برای احیای نقش تعاونی‌های روستایی در توسعه پایدار را فراهم ساخت. در نهایت، این پژوهش ضمن ارائه الگویی مفهومی برای تبیین موانع توسعه تعاونی‌های روستایی، می‌تواند مبنای سیاست‌گذاری‌های مؤثرتر و بومی‌سازی شده برای حمایت از این نهادهای مردمی و عدالت‌محور باشد.

در این بخش قابل ذکر است: نتایج این پژوهش با نتایج تحقیقات نوروزيان و همکاران (۱۳۹۸)، تریجر (۲۰۱۶)، آرایش (۲۰۱۱)، شهرياري مقدم و همکاران (۱۳۹۷)، بینائیان و همکاران (۱۳۹۴)، رضایی و همکاران (۱۳۹۴) و گراوندي و علي بيگي (۱۳۹۱) همخوانی داشته است.

به‌تبع مشکلات فراوان تعاونی‌ها در کشورهای درحال‌توسعه، کشور ما نیز با این مشکلات مواجه است. صاحب‌نظران و جامعه‌شناسان معتقدند در شرایط کنونی، که از سویی شعار دولت کوچک‌تر برای آینده بهتر به‌طورجدی مطرح است، باید به دو دلیل به تقویت بخش تعاون توجه بیشتری کرد: اول این‌که در نظام تعاونی نظارت قوی مردمی اعمال می‌شود و هرم قدرت در آن از پایین به بالا و درنتیجه مسئولیت و هزینه‌های نظارتی دولت کمتر است و نظارت، مفهومی دقیق‌تر و گسترده‌تر می‌یابد. دوم اینکه برای بخش خصوصی رقیبی جدید یافت می‌شود که می‌تواند به‌نوبه خود در افزایش کیفیت تولید و کارایی بیشتر این بخش نقش مهمی داشته باشد. با این‌همه، در طول سال‌های گذشته، تعاونی‌ها نتوانسته‌اند به نقش مؤثر خود عمل کنند و جایگاه واقعی خود را در اقتصاد ایران پیدا نمایند. نتایج این پژوهش با نتایج رستم زاده (۱۳۹۹)، سبهاتو و همکاران (۲۰۲۰)، بنتوراکي (۲۰۰۱)و مالاييم (۲۰۰۳)  هم سو بوده است.

به‌زعم مصاحبه‌شوندگان، ضعف زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی یکی دیگر از چالش‌های توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی در شهرستان شهرکرد است. تعاونی‌ها به دليل ساختارهاي منحصربه‌فرد مالکيت و نظارت، نيازهاي ارتباطي و اطلاعاتي خاصي دارند. تعاونی‌ها، طيفي از افراد را در فرايندهاي تصميم‌گيري و مديريت درگير می‌کنند. درنتیجه ارتباطات در تعاونی‌ها بايد مستمر و مؤثر باشد و همه عناصر (شامل اعضاء هیئت‌مدیره، مدیرعامل، و کارکنان) را مشارکت دهد.

در این راستا قابل گفتن است، نتایج این پژوهش با تحقیقات نظري پور و حسینی (۱۳۹۹)، باغبانی آرانی و مقصودی (۱۳۹۷)، سامیان و موحدي (۱۳۹۷)، آریانپور و همکاران (۱۳۹۲)، سلطانا و همکاران (۲۰۲۰)، مستروناردي وهمکاران (۲۰۲۰) و بالداسچينو و همکاران (۲۰۱۸) دارای هماهنگی و همخوانی بوده­است.

این چالش‌ها، پیامدهای جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته است که بر اساس نتایج این پژوهش عبارت‌اند از: افزایش مهاجرت، کاهش اشتغال، شکاف طبقاتی، توسعه‌نیافتگی و نابرابری، گسترش ناامیدی، گسترش فساد و عقب افتادن از فناوری روز دنیا که روستائیان و به‌صورت گسترده‌تر کل جامعه را در برمی‌گیرد. بر اساس نتایج این پژوهش، راهبردهایی ازجمله ارائه تسهیلات، بهینه‌سازی سیستم اطلاع‌رسانی، همراهی دولت، آموزش، مشارکت، مدیریت و امکانات و زیرساخت‌ها می‌توانند بخشی از این چالش‌ها و نابرابری‌ها را جبران نماید. بنابراین می‌توان نتایج این بخش از پژوهش را با تحقیقات دانش مهر و همکاران (۱۴۰۰)، روبلز (۲۰۱۹)، گودرزی و همکاران (۱۳۹۶) و آفونسو و فرناندز (۲۰۰۸) همسو و هم‌جهت دانست.

از راهکارهاي توسعه شرکت تعاونی‌های روستایی می‌توان به عوامل زيادي ازجمله موارد ذيل اشاره نمود:

۱. رعايت کامل اصول تعاون: اين اصول درواقع به‌عنوان چراغ راه تعاونی‌ها محسوب می‌شوند. با توجه به اينکه اين اصول حاصل کارها تجربه در زمينه شرکت‌های تعاوني می‌باشند بايستي همواره در زمان تشکيل و اداره امور تعاونی‌ها موردنظر باشند.

۲. بالا بردن آگاهي در جامعه نسبت به تعاون باهدف توسعه و تقويت مشارکت عمومي در گروه‌های مختلف جامعه: درواقع لازم است قبل از ايجاد یک شرکت تعاوني، ابتدا مقدمات اين کار ايجاد شود که يکي از مهم‌ترین آن‌ها آموزش جامعه درزمینه تعاوني می‌باشد. زماني که افراد نسبت به يک موضوع آگاهي کافي داشته باشند و آگاهانه شروع به کاري کنند یقیناً ميزان موفقيت بيشتر خواهد بود.

۳. ايجاد حس و توان مشارکت در ميان مردم يک جامعه جهت افزايش موفقيت در کار جمعي.

۴. توسعه ارتباط با ساير کشورها به‌منظور بهره‌گیری از تجارب آن‌ها: اين موضوع باعث اجتناب از تکرار اشتباهات ساير کشورها شده و همچنين می‌تواند منبع تجارب جديد براي اداره شرکت تعاوني باشد.

۵. به‌روز نمودن اساسنامه و قوانين تعاون: لازم است اين مسئله به‌تناوب و در فواصل زماني مشخص و در مواقعي که تحولات گسترده‌ای در پيرامون شرکت تعاوني رخ‌داده است انجام گيرد.

٦. طراحي خوشه‌های تعاوني و تأمین شبکه‌های ارتباطي کامل و مطمئن بين تعاونی‌ها.

۷. طراحي و اجراي نظام كامل نظارتي در بخش تعاون.

منابع و مأخذ 

§       ابولمعالی، خدیجه (۱۳۹۱)، پژوهش کیفی از نظریه تا عمل، نشر علم، تهران.

§       ازکیا، مصطفی و ایمانی جاجرمی، حسین (۱۳۹۰)، روش های کاربردی تحقیق، کاربرد نظریه بنیانی، انتشارات کیهان، تهران.

§       ازکیا، مصطفی و دربان آستانه، علیرضا (۱۳۸۹)، روش های کاربردی تحقیق جلد اول، چاپ دوم، انتشارات کیهان، تهران.

§       استراوس، آنسلم و جولیت، کوربین (۱۳۸۷)، اصول روش تحقیق کیفی، نظریه مبنایی رویه ها و شیوه ها، ترجمه بیوک محمدی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.

§       رستم زاده، مجتبی (۱۳۹۹). بررسی مشکلات شرکت‌های تعاونی تولید روستایی در حمایت از تولیدات روستائیان استان خراسان شمالی، دانشکده مدیریت کشاورزی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته‌ی ترویج و آموزش کشاورزی پایدار ترویج کشاورزی پایدار و منابع طبیعی گرگان

§       سالاری، محمد (۱۳۸۹). بررسی وضعیت راهکارهای مؤثر بر ارتقاء نقش تعاونی‌های تولید درروند تولید محصول استراتژیک گندم در استان خراسان جنوبی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند

§       سامانیان، مسعود. مودی. رضا (۱۳۹۷). چالش‌ها و موانع توانمندی‌های تعاونی‌های تولید روستایی استان همدان، تعاون و کشاورزی، سال هفتم، شماره ۲۵،

§       شکیبا مقدم ، محمد (۱۳۹۲). مدیریت تعاونی‌ها، انتشارات میر.

§       شهرياري مقدم، ش.، پور برازجانی، م. ا.، محمدي، ح.، سارانی، و. ا.، (۱۳۹۷). شناسايی مخاطرات اثرگذار بر مديريت شرکت‌های تعاونی كشاورزي در منطقه سیستان، تعاون و کشاورزی، سال هفتم، شماره 25

§       طالب بیگی، فیروز. (۱۳۹۱). اندیشه تعاونی و تجربیات کشورهاي درحال‌توسعه و ایران، انتشارات مؤسسه آموزش تعاون.

§       طالب، مهدي (۱۳۸۴). جامعه‌شناسی روستایی ابعاد تغییر و توسعه در جامعه روستایی ایران، انتشارات دانشگاه تهران.

§       طالب، مهدي (۱۳۹۱). اصول و انديشه هاي تعاوني، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.

§       عباسی، محمدرضا، (۱۳۸۸). تعاون چیست، چاپ اول، تهران: انتشارات وزارت تعاون (معاونت تحقیقات، آموزش و ترویج)

§       فلیک، اووه (۱۳۸۸)، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، نشر نی، تهران.

§       کاظمیه فاطمه، عیدی اسماء، اسماعیلی صادق (۱۴۰۲)«شناسایی موانع توسعه شرکت‌های تعاونی روستایی شهرستان ارومیه» فصلنامه راهبردهای توسعه روستایی،جلد ۱۰ ، شماره ۱، بهار ۱۴۰۲ ص۲۱-۳۵.

§       کريم، محمد حسين ( ١٣٩٤ ). اقتصاد و توسعه روستايي، تهران: انتشارات نور علم.

§       نصیری، مهدی (۱۳۹۹). فناوری و دیدگاه علمای حوزه علمیه بررسی میدانی بر اساس روش نظریه بنیانی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

§       Burns, Nancy & Grove, Susan & Gray, Jennifer (2011), Understanding Nursing Research 5, Elsevier Inc. Saunders.

§       Denzin, Norman K. & Lincoln, Yvonna S. (2011), The SAGE Handbook of Qualitative Research, SAGE Publications, Inc.

§       Mastronardi, L., Giagnacovo, M., Romagnoli, L., 2020. Bridging regional gaps: Community-based cooperatives as a tool for Italian inner areas resilience. Land Use Policy 99 (2020) 104979.

§       Özgül, S., Koçar, G., Eryaşar, A., 2020. The progress, challenges, and opportunities of renewable energy cooperatives in Turkey. Energy for Sustainable Development 59 (2020) 107–119.

§       Sultanaa, M., Ahmed, J. U., Yoshiharu, S., 2020. Sustainable conditions of agriculture cooperative with a case study of dairy cooperative of Sirajgonj District in Bangladesh. Journal of Co-operative Organization and Management 8 (2020) 100105

§       T. Sebhatua, K., W. Gezahegnb, T., Berhanub, T., Maertensc, M., Van Passel, S., Haesea, M., 2020. Conflict, fraud, and distrust in Ethiopian agricultural cooperatives. Journal of Co-operative Organization and Management 8 (2020) 100106.

§       Yin, Robert, K. (2011), Qualitative Research from Start to finish, The Guilford Press.

 

---

[1]  . Correspondence Author: [e-mail]

 

[2]  . نویسنده مسئول: [e-mail]

[3]  . Sultana et al

[4]  . Mastronardi et al

[5]  . Ozgul et al

[6]  . Sebhatu et al

[7]  . Cooperative

[8]  . ICA

[9]  . ILO

[10]  . Henry de Saint Simon

[11]  . Wiliam King

[12]  . George Fouqet

[13]  Grounded Theory Method 

[14]  Data Saturation  

[15]  subject 

[16]  Participant 

[17]  Informant  

[18]  Coding 

[19]  Open coding 

[20]  Axial coding 

[21]  Selective coding  

[22]  Paradigm model 

[23]  Causal Conditions 

[24]  Phenomenon  

[25]  Context 

[26]  Intervening Condition  

[27]  Action/Interaction Strategies  

[28]  Consequences  

[29]  Core Category

[30]  Theoretical Model