آموزه‌های اخلاقی از مواجهۀ حاکمان دینی و غیردینی با مصلحان و منتقدان با تأکید بر احیاء علوم‌الدین امام محمد غزالی

محورهای موضوعی : شاهنامه

اسماعیل حسین پور ¹ , حسن بساک ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور

تاریخ دریافت : 1400/01/29 تاریخ پذیرش : 1400/01/29 تاریخ انتشار : 1399/12/01

کلید واژه: آموزه‌های تعلیمی, حاکمان, صفات اخلاقی, منتقدان, احیاء علوم‌الدین,

چکیده مقاله :

منتقدان در هر جامعه، از حقوقی برخوردارند که گاه این مهم نادیده گرفته می‌شود. شیوۀ مواجهۀ حاکمان با این گروه، سرشار از آموزه‌های اخلاقی و تعلیمی است که در احیاء علوم‌الدین مورد مطالعه قرار گرفت. غزالی در این اثر، ضمن بررسی زندگی حاکمان و برشمردن فضایل و رذایل اخلاقی حاکمان‌ دینی و غیردینی و منش و بینش آن‌ها در مواجهه با منتقدان، به تبیین آموزه‌های تعلیمی پرداخته است. حاکمان دینی در این پژوهش شامل پیامبر اکرم(ص)، برخی معصومین(ع) و خلفای ‌راشدین و حاکمان غیردینی، شامل برخی خلفای اموی و عباسی است. در این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیل محتوا تدوین شده‌، ضمن بررسی چهار ربع کتاب احیاء علوم‌الدین، شاهد صفات نیکو و نکوهیدۀ حاکمان در مواجهه با منتقدان هستیم که واکنش حاکمان دینی و غیردینی و آموزه‌های اخلاقی از این مواجهه‌ها، جداگانه بررسی شده است. صفات اخلاقی نیکو شامل رعایت ادب، عفو و بخشش، صبر و بردباری، طلب هدایت، مدارا و انتقادپذیری است و صفات اخلاقی نکوهیده شامل خشم، ناشکیبایی، آزار، شکنجه و قتل می‌شود. موضوع این پژوهش، به‌خاطر تازگی و به‌روز بودن، امروزه هم می‌تواند مورد اقبال واقع‌ شود و برای جامعه، کاربردی ارزنده و آموزنده داشته باشد.

چکیده انگلیسی:

Critics in every society have rights that are sometimes overlooked. The way the rulers treat this group is full of moral and educational teachings that is considered in Iḥyā′ ‘Ulūm al-Dīn. The life of the rulers, their character, and their insight in the face of the critics in Ghazali's Iḥyā′ ‘Ulūm al-Dīn is a mirror in which these instructive teachings are well represented. In this work, Al-Ghazali explains the didactic teachings by enumerating the moral virtues and vices of religious and non-religious rulers in the face of critics. Religious rulers in this study include the Prophet (PBUH), some infallibles (peace be upon them) and the righteous caliphs and non-religious rulers, including some Umayyad and Abbasid caliphs. This research has been done by descriptive method and content analysis. Four volumes of Ghazali's Iḥyā′ ‘Ulūm al-Dīn have been examined in which the good and reprehensible characteristics of rulers in the face of critics have been analyzed, then the religious and non-religious reactions of rulers have examined separately, aftermath the moral teachings of these approaches have been investigated. sound moral qualities include politeness, forgiveness, patience, prayer to guide critics, tolerance and criticism, whereas reprehensible moral qualities were anger, impatience, harassment, torture, and murder. Due to its novelty, the subject of this research can still be appealing, practical, and valuable for the society.  

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.

2. آذرتاش، آذرنوش (1379)، فرهنگ معاصر عربی- فارسی، تهران: نی.

3. احسانی مطلق، محمدرضا و مفتاح، احمدرضا (1394)، «حق حیات در ادیان توحیدی»، مجله الهیات تطبیقی، سال ششم، شمارۀ ۱۴، 125ـ۱۳۸.

4. احمدی طباطبایی، سید محمدرضا (1380) «پیوند اخلاق و سیاست در اندیشۀ غزالی»، مجله علوم سیاسی، شمارۀ 14، 31ـ38.

5. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370)، جام جهان‌بین، تهران: جامی.

6. اسلامی، سید حسن (1380)، حکومت دینی و حق انتقاد، تهران: باز.

7. اشرف‌زاده، رضا و قدمگاهی، نسرین (1388)، فرهنگ لغات، وجوه و متشابهات قرآن بر اساس تفسیر ابوالفتوح رازی، مشهد: سخن‌گستر.

8. تجلیل، جلیل و ایرانمنش، زهرا (1390) «آموزه‌های اخلاقی در متون روایی و غیر روایی»، مجلۀ پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سـال سـوم، شمارۀ 11، 1ـ27.

9. تودوروف، تروتان (1391)، منطق گفتگویی میخائیل باختین، ترجمۀ داریوش کریمی، چ۲، تهران: مرکز.

10. جوادی آملی، عبدالله (1374)، تفسیر موضوعی قرآن کریم (مبادی اخلاق در قرآن)، قم: اسراء.

11. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، فرهنگ لغت، تهران: دانشگاه تهران.

12. ربیعی، حجت‌الله و همکاران (1398)، «بررسی نمودار ادبیات تعلیمی در شعر اخوان ثالث»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال یازدهم، شمارۀ ۴۱، 161ـ۱۸۰.

13. رضایی بیرجندی، علی (1395)، اولوا الالباب، قم: بوستان کتاب.

14. رضی، دکتر احمد (1391)، «کارکردهای ادبیات تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 15، 97ـ۱۲۰.

15. زرین‌کوب، عبدالحسین (1393)، فرار از مدرسه، تهران: امیرکبیر.

16. ــــــــ (1380)، بحر در کوزه، تهران: علمی.

17. زمانی، کریم (1382)، میناگرعشق، تهران: نی.

18. سروش، عبدالکریم (1378) اوصاف پارسایان، تهران: صراط.

19. ـــــــ (1376الف)، مدارا و مدیریت، تهران: صراط.

20. ـــــــ (1376ب)، حکمت و معیشت، دفتر دوم، چ۱، تهران: صراط.

21. شریفی، عبدالرضا و همکاران (1398) «اخلاق دینی-عرفانی در احیاء علوم‌الدین و المحجة البیضاء فیض کاشانی»، مجله عرفان اسلامی، شمارۀ 60، 152ـ173.

22. شریفی مال امیری، فریبا و همکاران (1399)، «جایگاه صور خیال در آموزه‌های اخلاقی معارف بهاء ولد»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال دوازدهم، شمارۀ ۴۶، 52ـ۸۰.

23. شمیسا، سیروس (1381)، انواع ادبی، تهران: فردوسی.

24. شمیم، علی‌اصغر (1379)، فرهنگ شمیم، تهران: مدبر.

25. شنایی، اشراف السادات و طباطبایی، سید محمدکاظم (1398)، «رویکرد امام علی^(ع) به اخلاق در حوزۀ سیاست»، فصلنامۀ اخلاق‌پژوهی، سال دوم، شمارۀ ۵، 123ـ۱۴۵.

26. شهیدی جعفر (1388)، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

27. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر (1388)، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، تهران: دانشگاه تهران.

28. غزالی، امام محمد (1392)، احیاء علوم‌الدین، ربع 1تا 4، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی.

29. ـــــ (1390)، کیمیای سعادت، تهران: علمی و فرهنگی.

30. ـــــ (1362)، شک و شناخت (المنقذ من الضلال)، ترجمۀ صادق آئینه‌وند، تهران: امیرکبیر.

31. فرشیدورد، خسرو (1363)، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.

32. فریدی، حسن (1392)، حقوق اقلیت‌های دینی در اسلام، شیروان، شیلان.

33. قیّم، عبدالنبی (1393)، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران:فرهنگ معاصر.

34. کمپانی زارع، مهدی (1391)، حیات فکری غزالی، تهران: معاصر.

35. مسعود، امید (1381)، درآمدی بر فلسفه اخلاق از دیدگاه متفکران مسلمان معاصر ایرانی، تبریز، دانشگاه تبریز.

36. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.

37. مصباح یزدی، محمدتقی (1394)، فلسفۀ اخلاق، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

38. مطهری، مرتضی (1377)، آشنایى با علوم اسلامی، حکمت عملى، بی‌جا: صدرا.

39. معین، محمد (1388)، فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.

40. ملکیان، مصطفی (1390)، راهی به رهایی، تهران: نگاه معاصر.

41. ـــــ (1385)، مهر ماندگار، تهران: نگاه معاصر.

42. میراحمدی، منصور و احمدی، عبدالرضا (1395)، «اهمیت و نقش تفکر انتقادی در توسۀ دانش سیاسی مسلمانان»، مجلۀ سیاست متعالیه، سال چهارم، شمارۀ ۱۴، 135ـ۱۵۲.

43. میری، سید احمد (1377)، وجوه گوناگون تساهل سیاسی، قم: خُرّم.

44. ناصح، محمدمهدی و یزدانی، سوسن (1392)، «حکایات تعلیمی و کارکردهای آن در مطلع الانوار»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ 17، 25ـ۵۰.

45. وفایی‌فرد، زهره و کزازی، جلال‌الدین (1396)، «تحلیل دنیامداری در مثنوی»، مجله متن‌شناسی ادب فارسی، شمارۀ 35، 49ـ۶۲.

46. ویسی، زاهد (1388)، چنین گفت غزالی، تهران: نگاه معاصر.

47. هاشمی، شهناز و زارع، عباس (1395)، «رویه حمایت از حق آزادی و امنیت شخصی با توجه به قواعد بین‌الملل»،مجله مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، دورۀ دوم، شمارۀ 42، 202ـ۲۱۴.

48. همایی، جلال‌الدین (1387)، غزالی‌نامه، تهران: هما.

49. یلمه‌ها، احمدرضا (1396)، «شگردها و علل و انگیزه‌های کاربرد مضامین تعلیمی در منظومه‌های غنایی با تأکید بر منظومۀ نویافتۀ ناز و نیاز»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ ۳۴، 1ـ28.

50. ــــــ (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شمارۀ 29، 61ـ۹۰.