تأسيس مدارس و نسبت آن با مساجد و خانۀ دانشمندان: نقد دیدگاه¬های مَقدِسی و شَلَبی
محورهای موضوعی :
کلید واژه: تاریخ آموزش اسلامی, مسجد, خان, مدرسه, خانۀ دانشمندان,
چکیده مقاله :
در این مقاله دو دیدگاه¬ جاافتاده دربارۀ چرایی و چگونگی بنیاد نهاد «مدرسه»، مهم¬ترین نهاد آموزشی در تمدن اسلامی، بازخوانی، ارزیابی و نقد شده است. برپایۀ همین دو دیدگاه، غالب محققان ریشۀ تأسیس مدرسه¬ها را در نهادهایی همچون مساجد، خان‌ها و مانند آن جستجو کرده‌اند که تا پیش از تأسیس مدارس عهده دار فعالیتهای آموزشی بودند. بنابر دیدگاه جورج مقدسی مدارس، محصول ادغام دو نهاد مسجد و خان بودند؛ از نظر او مدرسه وجه آموزشی را از مسجد و جنبهٔ سکونت را از خان اقتباس کرده است. در دیدگاه احمد شلبی، حلقههای درس بی‌شمار و مزاحمت ضروری برخاسته از درس و مطالعه مانع از توجه شایسته به نیایش در مساجد بود؛ شلبی این را عامل اصلی انتقال آموزش از مسجد به مدرسه دانسته است. این مقاله با ارائۀ شواهدی تازه و دیدگاهی نو این مدعا را پی¬گرفته که مدارس بیشتر شکل تغییر یافتهٔ خانۀ عالمان بوده است تا مساجد. گزارش‌های موجود از نخستین مدارس افزون بر این که دو دیدگاه رایج را تایید نمی‌کند، نشان می‌دهد که مدارس نخستین ـ که اغلب به نام عالمان نامگذاری شده بودند ـ در موارد قابل توجهی محل سکونت استاد بود و نه شاگردان. در نتیجه می¬توان گفت که شکل‌گیری نخستین مدارس، ریشه در آموزش در منازل دانشمندان داشته است.
ابن ابی الوفا، عبدالقادر بن محمد (بی تا). الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیة، [بى جا]: مؤسسة الرسالة.
ابن اسفنديار، محمد بن حسن (1366). تاريخ طبرستان، به¬کوشش عباس اقبال آشتيانى، تهران: کلاله خاور.
ابن خلکان، احمد بن محمد (بی تا). وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان، بیروت: دارالفکر.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع (1421ق). کتاب الطبقات الکبیر، به‌کوشش علی محمد عمر، قاهره، مکتبة الخانجی.
ابن عساكر، على بن حسن (1415ق). تاريخ مدينة دمشق و ذكر فضلها و تسمية من حلها من الأماثل أو اجتاز بنواحيها من وارديها و أهلها، به¬کوشش علی شيرى ، بيروت: دارالفكر.
ابن عماد، عبدالحى بن احمد (1406ق). شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، به¬کوشش محمود ارناووط، دمشق: دار ابن‌كثير.
ابن قاضى شهبه، ابو بكر بن احمد (1424ق). مناقب الإمام الشافعی و طبقات أصحابه، به¬کوشش عبدالعزيز فياض حرفوش، دمشق: دار البشائر.
ابن ماکولا، علی بن ه‍ب‍ةال‍ل‍ه (1381-1386ه). الإكمال فی رفع الارتياب عن المؤتلف والمختلف فی الأسماء والكنى والأنساب، به¬کوشش عبدالرحمن بن يحيى المعلمی اليمانی، حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانية.
ابن‌فندق، على بن زيد بیهقی (1400). تاريخ بيهق، به کوشش سلمان ساکت، تهران: میراث مکتوب.
احمد، منیرالدین (۱۳۸۴). نهاد آموزش اسلامی: پایگاه اجتماعی دانشمندان مسلمان در پرتو تاریخ بغداد ، ترجمه محمدحسین ساکت، تهران: نگاه معاصر.
ازهری، محمد بن احمد (1421ق). تهذیب اللغة، لبنان: دار إحياء التراث العربي.
اسماعیلی، قربانعلی (1386). «پانزده مدرسۀ ناشناخته در خراسان (سده های چهارم تا ششم هجری»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش6، پاییز و زمستان.
اسماعیلی، قربانعلی (1387). «زمینه ها و عوامل پیدایش نخستین مدارس در خراسان»، پژوهشنامه تاریخ، ش5.
اسنوى، عبد الرحيم بن حسن (1422ق). طبقات الشافعية، به¬کوشش كمال يوسف الحوت، بيروت: دارالكتب العلمية.
باخرزى، على بن حسن (1414ق). دمية القصر و عصرة أهل العصر، به¬کوشش محمد تونجى، لبنان: دار الجيل.
بیهقی، محمد بن حسین (1383). تاریخ بیهقی، به کوشش علی اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی.
تنوخی، محسن بن علی (1391ق). نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة، به¬کوشش عبود شالجی، [بی جا]: [بی نا].
ثنائی، حمیدرضا (1391). وضع علمی و آموزشی نیشابور در سده های 3-7ق با تأکید بر زمینه های اقتصادی، رساله دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
ثنائی، حمیدرضا (1395). «اثر سطح طبقاتی و معیشتی پیروان مذاهب در نیشابور بر تأسیس مدارس در سده های 6-4ق.»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش25، صص. ۱۱۷-۱۴۴.
جامى، عبد الرحمن (1858م). نفحات الأنس. به¬کوشش وليام ناسوليس، کلکته، مطبعه ليسى.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (1375). تاریخ نیشابور، ترجمه و اضافات محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، به¬کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسین (۱۳۸۸). تاریخ آموزش در اسلام، قم: جامعة المصطفی ص العالمیة.
خ‍طی‍ب ب‍غ‍دادی، اح‍م‍دب‍ن علی (1417ق). تاریخ بغداد، به¬کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الكتب العلمية
خويى، سید ابوالقاسم (1413ق). معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، [ بى جا]، [ بى نا].
ذهبی، محمد بن احمد (1405ق). سير أعلام النبلاء. تحقیق مجموعة من المحققين بإشراف شيخ شعيب أرناؤوط، بی جا: مؤسسة الرسالة.
ذهبی، محمد بن احمد (1424ق). تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير والأعلام، به کوشش بشار عوّاد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامي.
رحمتی، محمدکاظم (1385). «چند نسخۀ خطّی باقی مانده از یک مدرسۀ کرامیۀ نیشابور»، آینه میراث، ش.۳۲، بهار، صص. ۱۶۷-۱۷۷.
زامباور، ادوارد فن (2536). نسب نامه خلفا و شهریاران و سیر تاریخی حوادث اسلام، ترجمه محمد جوادمشکور، تهران: خیّام.
سبکی، عبدالوهاب بن علی (1413ق). طبقات الشافعية الكبرى، به¬کوشش محمود محمد طناحی، قاهره: دار إحياء الكتب العربية.
سبکی، علی بن عبد الکافی (1412ق). فتاوی السبکی، به¬کوشش حسام الدین قدسی، بیروت: دار الجیل.
سمعانی، عبد الكريم بن محمد (١٤١٧ ق). المنتخب من معجم شيوخ السمعاني، به¬کوشش موفق بن عبد الله بن عبد القادر، الرياض: دار عالم الكتب.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1382ق). الانساب، به¬کوشش عبدالرحمن بن یحیی معلمی، حیدرآباد: مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانية.
شلبی، احمد (1370). تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1415ق). الملل و النحل، به کوشش علی حسن فاعور، لبنان: دار المعرفة.
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد (۱۴۱۴ق). المحیط فی اللغة، به¬کوشش محمد حسن آل یاسین، لبنان: عالم الکتب.
صفدى، خليل بن ايبک (1401ق). الوافي بالوفيات، به¬کوشش هلموت ريتر، بیروت: دار النشر فرانز شتاينر.
عتبی، محمد بن عبدالجبار (1424ق). الیمیني فی شرح أخبار السلطان یمین الدولة و امین الملة محمود الغزنوي، به¬کوشش احسان ذنون ثامری، لبنان: دار الطلیعة للطباعة و النشر.
غنیمه، [محمد] عبدالرحیم (1394). تاریخ دانشگاه های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.
فاجالو، محمد (1421ق). الحیاة العلمیة فی نیسابور خلال الفترة (290 – 548ه/901-1153م)، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، مکه: جامعة ام القری.
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل (1384). المختصر من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، به-کوشش محمد کاظم محمودی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
فارسی، عبدالغافر بن اسماعيل (1403ق). المنتخب من السیاق لتاریخ نیسابور، انتخاب ابواسحاق ابراهیم بن محمد صریفینی، به¬کوشش محمد کاظم محمودی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق). العین، به کوشش مهدی مخزومی، قم: مؤسسة دار الهجرة.
کسائی، نورالله (1363). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آنها، تهران: امیرکبیر.
مدرس رضوی (1363). تعلیقات بر تاریخ بخارا. نک.: نرشخی.
معروف، ناجی (1385ق). نشأة المدارس المستقلة فی الاسلام، عراق: مطبعة الازهر.
معروف، ناجی (1393 الف). علماء النّظامیات و مدارس المشرق الاسلامی، بغداد: مطبعة الارشاد.
معروف، ناجی (1393 ب). مدارس قبل النظامیه، عراق: مطبعة المجمع العلمی العراقی.
معلوف، لویس(2000). المنجد في اللغة العربیة المعاصرة، لبنان: دار المشرق.
مقریزی، احمد بن على(1418ق). المواعظ و الإعتبار بذكر الخطط و الآثار، بیروت: دار الكتب العلمية.
ناجی، محمدرضا (1378). تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان.
ناجی، محمدرضا (۱۳۸۷). اصطلاح‌نامه نظام آموزشی در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
ناصر خسرو (بی تا). سفرنامه، به¬کوشش محمود غنی زاده سلماسی، تهران: کتابفروشی محمودی.
نجاشى، احمد بن على(1365). رجال النجاشي، به¬کوشش موسی شبيرى زنجانى، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نرشخی، محمد بن جعفر(1363). تاریخ بخارا، ترجمه احمد بن محمد قباوی، به¬کوشش محمدتقی مدرس رضوی تهران: توس.
یاقوت حموی (1993). ارشاد الاریب الی معرفة الادیب (معجم الادباء)، به کوشش احسان عباس، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
یاقوت حموی (1995). معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
Makdisi, George (1981). The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh University Press.
Vámbéry, Arminius (1873), History of Bokhara from the Earliest Period Down to the Present, London: Henry S. King & Company.