وسایل روشنایی در دوره قاجار و تأثیر تجددگرایی بر تحول آنها
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
خاطره فهیمی
1
(دانش‌آموخته کارشناسى ارشد گروه پژوهش هنر، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
مهتاب مبینی
2
(استادیار گروه هنر، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران)
کلید واژه: تجدد ایران, وسایل روشنایی سنتى, دوره قاجار,
چکیده مقاله :
طراحى و تولید وسائل روشنایى در ایران با روندى یکنواخت از دوران باستان به دوره اسلامى رسید. هنرمندانایرانى در این دوره چند صد ساله با بهره گیرى از تجارب پیشینیان وسایل مجهزتر و زیباترى ابداع کردند. با تأسیس دولت قاجار که مقارن رودرویى جامعه سنتى ایران با مظاهر تمدن و پدیده‌هاى صنعتى اروپا بود، این وسائل دست‌خوش تحول و تکامل گردید؛ به‌ویژه با راهیابى نیروى گاز و برق اغلب وسائل روشنایى یا از زندگى مردم به درشد یا به ابزارهایى تزیینى بدل گشت. در این تحقیق بر پایه منابع اصیل و تحقیقات جدید و مطالعات میدانى، خاصه دو گنجینه آستان قدس رضوى و آستانه قم، پیشینه انواع این وسائل، سیر تداوم و تحول آنها و برخى آداب و رسوم مرتبط با آنها در عصر قاجار بررسى شده است.
The process of designing and producing the lighting devices continues, almost uniform, from Ancient Persia to the Islamic era and the artists tried to take advantage of the earlier generations experience, in terms of creating more improvement equipment in design and decoration. Qajar era was the last period of using the traditional lighting equipment before the development of modern technologies and also a turning point in the evolution and development of these devices as a result of encountering Iranian traditional society to the industrial aspect of the West. Eventually, with the arrival of gas and electricity in the late thirteenth century AH, most of these items were either supplanted or were transformed into decorative tool. Based on the primary sources, the present paper studies the types of lighting equipment since ancient time and their survival and development during the Qajar period as well as the customs and crafts associated with them, by exploring the Astan-i-Quds and Astan-i-Qum treasuries References Safar Nāma- yi Aḍud al- Mulk bih Atabāt, Revised by Hasan Morsalvand, Tehran, Mawʾassisa- yi Pazhūhish wa Muṭāliʿāt-i Farhangī, 1370/ 1991. Bakhtiar, Amir Hooshang, "Manṣab-i čirāgh- čī- Bāshī Dar Atabāt-i Āliyyāt", Tarīkh-i Islām, No. 15, Fall 1382/ 2003. Brugsch, Heinrich , Safarī bih Darbār-i Sulṭān-i Ṣāḥibiḳarān, trans. HoseinKordbacheh, Tehran, Ettelaat Publication, 1368/ 1989. Fehervari, Geza, Ceramics of Islamic World in the Tareq Rajab Museum, New York, I.B. Tauris & co Ltd, 2000/ 1379. Floor, Willem, Ṣanāyi- i Kuhan dar Dawra- yi Ḳādjār, Traditional Crafts in Qajar Iran (1800-1925), trans. Ali- Reza Baharlou, Tehran, Piykara, 1393/ 2014. Guzārish- hā- yi Naẓmiyya az Maḥallāt-i Ṭihrān (Tehran), Rāpūrt-i WaḳāyiMukhtalifa Maḥallat- i Dār al- Khilāfat (1305- 1303 AH), Revised by Ensiyeh Sheykh Rezaee & Shahla Azari, Vol. 1, Tehran, National Library of Iran, 1377/ 1998. Khurāsān Dar Asnād Amīn al- Ḍarb (Sāl- hā- yi 1351- 1282 AH), Under Guidanse of Iraj Afshar, Revised by Narges Pedram & Mozhdeh Mahdavi, Tehran, Thurayyā, 1390/ 2011. Mūnis al- Dawla, Khāṭirāt- i Mūnis al- Dawla Nadīma- yi Ḥaram Sarā- yi Nāṣir al - Dīn Shāh, Revised by Sirus Sedvendiyan, Tehran, Zarrīn, 1380/ 2001. Mustawfī, ʿAbdallāh, Sharḥ-i Zindigānī- yi Man, Tarīkh- i Idjtimāī wa Idārī- yi Dawra - yi Ḳādjāriyya, Vol.1, Tehran, Zawwār, 1377/ 1998. Nadjmī, Nāṣir, Ṭihrān- i(Tehran) Aṣr- i Nāṣirī, Tehran, ʿAttār, 1364/ 1985. Shahri, Jafar, Tarīkh-i Idjtimāī- yi Tehran dar Ḳarn- i Sīzdah- hum: Zindigī, Kasb wa Kār, Tehran, Rasā, 1368/ 1989. Shishegar, Arman, "Bārfatan", Dānish-nāma-yi Djahān-i Islām, Mostafa Mir-Salim (as supervisor), Tehran, The Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1375/ 1996. Wills ,Charles James, Tarīkh- i Idjtimāī Iran Dar Ahd- i Ḳadjāriyya (Persia as it is : being sketches of modern Persian life and character), Revised by Jamshid Dodange & Mehrdad Niknam, Tehran, Zarrīn, 1363/ 1984.
کتابشناسی
بختیاری، امیرهوشنگ، «منصب چراغچیباشی در عتبات عالیات»، تاریخ اسلام، ش 15، پاییز 1382.
بروگش، هینریش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه مهندس کُردبچه، تهران، اطلاعات، 1368ش.
خراسان در اسناد امینالضرب (سالهای 1282-1351ق)، به اشراف ایرج افشار، به کوشش نرگس پدرام و مژده مهدوی، تهران، ثریا،1390ش.
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم: زندگی، کسب و کار، تهران، رسا، 1368ش.
شیشه‌گر، آرمان، «بارفَتَن»، دانشنامه جهان اسلام، ج1، زیر نظر سیدمصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
فلور، ویلم، صنایع کهن در دوره قاجار، ترجمه علیرضا بهارلو، تهران، پیکره، 1393ش.
عضدالملک، علیرضا، سفرنامه عضدالملک به عتبات، بهکوشش حسن مرسلوند، تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1370ش.
گزارش‌های نظمیه از محلات طهران، راپورت وقایع مختلفه محلات دارالخلافه (1303-1305ق)، بهکوشش انسیه شیخ‌رضایی و شهلا آذری، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1370ش.
مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران، زوّار، 1377ش.
مونس‌الدوله، خاطرات مونس‌الدوله ندیمه حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه، بهکوشش سیروس سعدوندیان، تهران، زرین، 1380ش.
نجمی، ناصر، طهران عصر ناصری، تهران، عطار، 1364ش.
ویلس، چارلز جیمز، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، بهکوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، زرین، 1363ش.
Fehervari, Geza, Ceramics of Islamic World in the Tareq Rajab Museum, New York, I.B. Tauris & co Ltd, 2000.
تصویر 1. پیه‌سوز پایه‌دار سفالی با لعاب فیروزه‌ای، دوره قاجار، قم، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 2. پیه‌سوز سفالین از دوره هخامنشی (587-333قم)، بلندا 4.5 سانتی‌متر، پهنا 13.5 سانتی‌متر (فهرواری[1]، تصویر31)
تصویر 3. شمعدان‌های استوانه‌ای برنجی با تزیینات اسلیمی مشبک و کتیبه‌های نستعلیق، دوره قاجار، مشهد، موزه آستان قدس رضوی (عکس از نگارنده)
تصویر 4. چراغدان برنجی با درپوش گنبدی و تزیینات گیاهی و هندسی متقارن، دوره قاجار، قم، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 5. چراغدان زرین با تزیینات برجسته‌کاری و کتیبه‌های نستعلیق، 1260ق، مشهد، موزه آستان قدس رضوی (عکس از نگارنده)
تصویر 6. چراغدان زرّین مرصّع با عقیق‌های رنگی و کتیبه‌های نستعلیق، سال 1230، قم، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 7. چلچراغ برنجی با میله بلند و پایه دوطبقه و دو مخزن با ده جافتیله‌ای، دوره قاجار، قم، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 8. شمعدان مفرغى، حدود سده ششم هجری، تهران، بخش اسلامی موزه ملی ایران (ش7754)
تصویر 9. چلچراغ برنجی ده‌شاخه، ارتفاع 198 سانتی‌متر، قطر پایه 58 سانتی‌متر، قم، دوره قاجار، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 10. چراغ موشی سرامیک با حباب شیشه‌ای و شعله‌دان برنجی، دوره قاجار، مجموعه خصوصی
تصویر 11. چراغ زنبوری برنجی، دوره قاجار، مجموعه خصوصی
تصویر 12. چراغ لامپا از ترکیب سرامیک لعاب‌دار و برنج با تزیینات برجسته‌کاری، دوره قاجار، قم، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 13. چراغ لامپای شیشه‌ای و برنجی، دوره قاجار، قم، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 14. فانوس آویز (لَنتَر) نقره‌ای با تزیینات مشبک و برجسته‌کاری، دوره قاجار، مشهد، موزه آستان قدس رضوی (عکس از نگارنده)
تصویر 15. چراغ دوفتیله با لاله بلور بارفتن تراش‌خورده و پایه نقره‌ای با تزیینات گیاهی برجسته‌کاری، دوره قاجار، مشهد، موزه آستان قدس رضوی (عکس از نگارنده)
تصویر16. چراغ بلور بارفتن با لاله تراش‌خورده و پایه منقوش و لوله محافظ شعله، دوره قاجار، مشهد، موزه آستان قدس رضوی (عکس از نگارنده)
تصویر 17. چراغ بلور بارفتن با لاله و پایه منقوش و فتیله‌دان و پایه برنجی، دوره قاجار، قم، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 18. چراغ پایه‌فلزی با مردنگی مزین به نقوش اسلیمی و نشان شیر و خورشید، دوره قاجار، قم، موزه آستانه مقدسه (عکس از نگارنده)
تصویر 19. چراغ زنبوری با کلاهک بلور بارفتن، دوره قاجار، مشهد، موزه آستان قدس رضوی (عکس از نگارنده)
تصویر 20. شمعدان نقره‌ای مشبک با مردنگی، دوره قاجار، مشهد، موزه آستان قدس رضوی (عکس از نگارنده)