از مسائل بحث برانگیز چند دهۀ اخیر مسئله و جایگاه زن در اسلام است. جریانهای فکری مختلف از منظر خاص خود به این حوزه ورود کردهاند. در این میان، جریان موسوم به فمینیسم اسلامی که در طی چند دهۀ اخیر رشد روزافزونی داشتهاند، با رویکردهای مختلف قرآنی، فقهی، تاریخی و عرفانی به چکیده کامل
از مسائل بحث برانگیز چند دهۀ اخیر مسئله و جایگاه زن در اسلام است. جریانهای فکری مختلف از منظر خاص خود به این حوزه ورود کردهاند. در این میان، جریان موسوم به فمینیسم اسلامی که در طی چند دهۀ اخیر رشد روزافزونی داشتهاند، با رویکردهای مختلف قرآنی، فقهی، تاریخی و عرفانی به این موضوع پرداختهاند. در مطالعۀ کنونی میخواهیم به روش توصیفی ـ تحلیلی، سیر تاریخی دیدگاههای سعدیه شیخ همچون یکی از شخصیتهای جریان فمینیسم اسلامی را استخراج کنیم. خواهیم کوشید نشان دهیم وی پیش از آشنایی با عرفان و تصوف اسلامی، با الهام از نگرش فضلالرحمان و با کاربرد قابلیّتهای زبانی زبان وحیو توجه به زمینههای تاریخی ظهور متن و با رویکرد هرمنوتیک فمینیستی دربارۀ زنان آثاری را نوشته؛ اما پس از آشنایی با عرفان اسلامی و بخصوص ابنعربی، نگرشهای سعدیه شیخ برپایۀ پردازشی فمینیستی از آراء ابنعربی تغییر یافته است. وی با هدف فراهم کردن مباحث انسانشناختی لازم برای بازبینی اساسی فقه و کمک به شکلگیری فقه نوظهور فمینیستی به مفاهیمی همچون انسان کامل یا صفات جلال و جمال با خوانشی فمینستی توجه کرده است. این توجهات وی در تحلیل برخی مسائل چالشبرانگیز همچون برتری مرد بر زن، شهادت زنان و آفرینش حوا از دندۀ چپ آدم تجلی یافته است.
پرونده مقاله
تاریخگذاری آیات و سور قرآنی از جملۀ تحقیقات نوپدیدی است که ریشه در روایات و تفاسیر قرآن دارد. در دوره معاصر، نخست غربیان و سپس محققان اسلامی با معیارهای گوناگون به تاریخگذاری قرآن پرداختهاند. از جملۀ آیاتی که همواره در تاریخ نزول آن مناقشات فراوانی درگرفته، فقرۀ 1 چکیده کامل
تاریخگذاری آیات و سور قرآنی از جملۀ تحقیقات نوپدیدی است که ریشه در روایات و تفاسیر قرآن دارد. در دوره معاصر، نخست غربیان و سپس محققان اسلامی با معیارهای گوناگون به تاریخگذاری قرآن پرداختهاند. از جملۀ آیاتی که همواره در تاریخ نزول آن مناقشات فراوانی درگرفته، فقرۀ 196 تا 203 سوره بقره است که پیرامون تشریع حج تمتع و اصلاح برخی بدعتهای جاهلی در مراسم حج و عمره است. مفسران سالهای متفاوتی را برای نزول این فقره در نظر گرفتهاند که از سالهای ششم تا دهم را در بر میگیرد؛ این در حالی است که در نزول سوره بقره، در هیئت سوره در دو سال نخست هجری جای شکی نیست. اما نتائج این مطالعه ــ که به صورت توصیفی ــ تحلیلی و با توجه به منابع تفسیری و تاریخی و با نگاهی که برآمده از شاخصهای جامع است آنجام گرفته ــ حاکی است که میتوان سال نزول این فقره را سال دوم هجری و همگام با نزول سایر فقرات سوره بقره دانست. شاخص اول که مربوط به تناسب آیات و موضوعات این سوره است میرساند که این فقره همچون نتیجه برای فقرات قبل، از جمله ماجرای بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم از آیۀ 125 به بعد و برخی مناسک آن از جمله سعی بین صفا و مروه است. شاخص دیگر که جنبۀ قرآنیـتاریخی داشته، حج مردم مدینه در سالهای اول و دوم هجری است که این فقره در خصوص آنان نازل شده است. همچنین عدم دلالت واژۀ حصر در آیۀ 196 بر ماجرای عمرۀ حدیبیه، این فقره را با سایر بخشهای سوره بقره پیوند میدهد. اصلاح بدعتهای جاهلی در حوزۀ حج و عمره، رویکردی است که با سالهای نخستین مدینه سازگارتر است و این فقره را با سایر بخشهای سورۀ بقره مرتبط میسازد.
پرونده مقاله
حدیث به مثابه مهمترین منبع دریافت آموزههای دینی پس از قرآن کریم، درگیر آسیبهای بسیاری از روی عمد و غیرعمد شده است. مقوله وضع همچون جدیترین آسیب، بخشی از مباحث علم الحدیث را به خود اختصاص داده است. سنت وضعپژوهی بیشتر در فضای اهل سنت بهطور مداوم از سده 5ق تا دور چکیده کامل
حدیث به مثابه مهمترین منبع دریافت آموزههای دینی پس از قرآن کریم، درگیر آسیبهای بسیاری از روی عمد و غیرعمد شده است. مقوله وضع همچون جدیترین آسیب، بخشی از مباحث علم الحدیث را به خود اختصاص داده است. سنت وضعپژوهی بیشتر در فضای اهل سنت بهطور مداوم از سده 5ق تا دوره معاصر ادامه داشته است و آثار بسیاری در این خصوص به نگارش درآمده است. کاربست رویکرد تاریخی در تحلیل آنچه به پدیده وضع در سدههای متأخر مرتبط است، میتواند درک جامعی از تحولات رخ داده را نسبت به سدههای نخستین و میانی نمایان سازد. این مقاله به مطالعه تحولات سبک الموضوعات در سدههای متأخر با تکیه بر آثار شاخص از سده 10 هجری تا دوره معاصر پرداخته است. ازاینرو، در ابتدا زمینههای دوام موضوعاتنگاری از جمله زمینههای فرهنگی و سیاسی در این سدهها مورد بحث قرار گرفته است و در ادامه نیز با یادکرد گفتمانهای محوری در این دوره اعم از گفتمان نقد احادیث مشهورِ بیاصل و گفتمان نقد افراطگرایی در وضعشناسی، سعی دارد با تکیه بر آثار عالمان دینی در بومهای مختلف، ماهیت حدیث موضوع را تبیین سازد. در سدههای متأخر بنا بر پدید آمدن زمینههای خاص سیاسی و فرهنگی، المقاصد الحسنه سخاوی به مثابه شاخصی از گفتمان سده قبل، جریانساز شد، و آثار با محوریت بررسی احادیث مشهور بیاصل به نگارش در آمد.
پرونده مقاله
مرتضی عسکری (1386-1293ش) که در ایران اغلب با عنوان علامه عسکری شناخته میشود از ناقدان حدیث در دوران معاصر است. وی با رویکرد نقدی به فهم و پاکسازی روایات در عرصههای متعددی مانند سیره، رجال، کلام و علوم قرآنی همت گماشت. بدین منظور از معیارهایی که حدیثپژوهان برای شناخت چکیده کامل
مرتضی عسکری (1386-1293ش) که در ایران اغلب با عنوان علامه عسکری شناخته میشود از ناقدان حدیث در دوران معاصر است. وی با رویکرد نقدی به فهم و پاکسازی روایات در عرصههای متعددی مانند سیره، رجال، کلام و علوم قرآنی همت گماشت. بدین منظور از معیارهایی که حدیثپژوهان برای شناخت روایات سره از ناسره تعیین نمودند خاصّه ملاک تاریخ بهره فراوان برد. با تأمل بر آثار وی به دست میآید که روش او ناظر بر نقد سند و متن احادیث به صورت توأمان است. بهطوریکه در نقد بیرونی که با محوریت راوی به آن پرداخته به مؤلفههایی چون بررسی امکان حضور و سماع راوی از نظر تاریخی توجه داشته است، سنجش وثاقت راوی و شخصیتشناسی وی و تمایلات فرقهای از دیگر مواردی است که در نقد روایات به آن دقت نموده است. در نقد بیرونی با محوریت کتاب به بررسی وثاقت مؤلف و نسبت اثر به او، همزمان با تحقیق در صحت و سقم مطالب کتاب و نیز سلامت کتاب از جهت وحدت یا اختلاف نسخ دقت نمود. نقد درونی روایات با استفاده از ملاک تاریخ بررسی توافق روایات با حوادث مسلم تاریخ، توجه به تثبیت متن از جهاتی چون تخلیط یا تقطیعهای عمدی همچنین سنجش متن روایات با سیر تاریخ پیدایش فرق و عقاید گام دیگری است که عسکری در نقد تاریخی روایات پیموده است.
پرونده مقاله
حاکم مطیری، از چهرههای آکادمیک جهان اسلام با رویکرد سلفی است که در دو حوزۀ مطالعات اسلام و شرقشناسی فعالیت دارد، وی دارای تألیفات فراوان است. از آن جا که مطالعه دربارۀ اسلام سیاسی برای وی در درجۀ نخست اولویت قرار دارد، به موازات فعالیتهای علمیاش، بیشتر یک چهرۀ فعال چکیده کامل
حاکم مطیری، از چهرههای آکادمیک جهان اسلام با رویکرد سلفی است که در دو حوزۀ مطالعات اسلام و شرقشناسی فعالیت دارد، وی دارای تألیفات فراوان است. از آن جا که مطالعه دربارۀ اسلام سیاسی برای وی در درجۀ نخست اولویت قرار دارد، به موازات فعالیتهای علمیاش، بیشتر یک چهرۀ فعال و شناخته شدۀ سیاسی به شمار میآید. وی مسلمانان را به مبانی گفتمان سیاسی اسلام مبتنی بر قرآن، سنت نبوی و سیرۀ خلفای راشدین دعوت میکند و منتقد سرسخت سیاست ورزیهای حاکمان اسلامی است. موضوعات حدیثی و سیاسی در آثار حاکم به شدت در هم تنیده است و میتوان گفت عمدۀ آراء و اندیشههای سیاسی او مبتنی بر روایات است. او ادعا دارد همواره مقید به ذکر احادیث صحیح و اخبار منقول بوده و به بررسیهای سندی اهتمام دارد، هرچند منتقدانش بر این باورند که گرایش سیاسی حاکم همچون یک مؤلفۀ تأثیرگذار بر رویکرد حدیثی او و چگونگی استناد وی به روایات عمل، بیتأثیر نبوده است. به جز موارد یادشده، بازتاب روشنِ حدیث در آثار حاکم را در موارد مربوط به تفسیر اثری، مصطلح الحدیث منظوم، سنن النبی ِمأثور و پاسخگویی به مستشرقان در موضوع تدوین سنت شاهدیم. استناد گسترده به روایات در همۀ این موارد به وضوح قابل مشاهده است.
پرونده مقاله
حدیث امامیه در گذر زمان دچار تحولاتی شده است. تغییر اندیشه ایشان از دورۀ اهل بیت و انتقال آن از کوفه به بغداد و سپس قم، با فراز و نشیبهای گوناگونی همراه بوده است. بومگرایی و جریانهای مؤثر بر هر یک از بومها از جمله عوامل جهت گیریهای گوناگون در میان اندیشمندان سدهها چکیده کامل
حدیث امامیه در گذر زمان دچار تحولاتی شده است. تغییر اندیشه ایشان از دورۀ اهل بیت و انتقال آن از کوفه به بغداد و سپس قم، با فراز و نشیبهای گوناگونی همراه بوده است. بومگرایی و جریانهای مؤثر بر هر یک از بومها از جمله عوامل جهت گیریهای گوناگون در میان اندیشمندان سدههای نخستین قلمداد میگردد. در این مجال کوشیده شده در گذر از رویکردهای حدیثی بومهای گوناگون، به ویژگیهای هر منطقه پرداخته و اثرات آن را بر تفاوت نگرشهای حدیثی و فقهی نشان دهد. چه اینکه جریانهای غالب بر هر یک از بومها توانسته است بر خطی مشی درایی یا روایی حدیث و به تبع آن گوناگونی آراء فقهی، اثر گذار باشد. ازاینرو، با رصد کردن جریانهای غالب در هر منطقه به واکاوی پیوند هر جریان با گفتمان برآمده از مکاتب حدیثی و روایی آن عصر پرداخته و در نهایت اثرات آن بر موضع گیریهای فقهی واکاویده شده است.
پرونده مقاله
امر به کتابت قرآن توسط پیامبر اکرم (ص) همزمان با نزول آن، موضوعی مورد وفاق میان عالمان علوم و تاریخ قرآن است؛ امّا اینکه آیا شکل نگارش کلمات به دستور و تعیین پیامبر اکرم (ص) بوده یا پس از رحلت ایشان توسط صحابه معین شده یا خیر، بلکه کاتبان وحی بر اساس روش معمول نگارش زب چکیده کامل
امر به کتابت قرآن توسط پیامبر اکرم (ص) همزمان با نزول آن، موضوعی مورد وفاق میان عالمان علوم و تاریخ قرآن است؛ امّا اینکه آیا شکل نگارش کلمات به دستور و تعیین پیامبر اکرم (ص) بوده یا پس از رحلت ایشان توسط صحابه معین شده یا خیر، بلکه کاتبان وحی بر اساس روش معمول نگارش زبان عرب، نوشتهاند، موضوعی مورد اختلاف است. به دنبال آن، این پرسش مطرح میشود که در هر صورت، آیا در اعصار بعدی، تبعیت از رسمالخط اولیۀ قرآن کریم لازم است و گزارۀ توقیفی بودن رسمالخط قرآن، گزارهای صحیح است یا خیر؟ این مقاله بر آن است که با بررسی و گزارش سیر تطور آراء عالمان نام آور این عرصه و تحلیل آنها و علل گرایشهای ایشان، افقی روشن را برای فهم دقیق مسئله و قضاوت صحیح در مورد آراء ایشان روشن نماید.
پرونده مقاله
ذنب از واژگان کلیدی حوزۀ معنایی مفاهیم گناه در قرآن کریم است که در مواردی به پیامبران الهی از جمله پیامبر اسلام (ص) نیز نسبت داده شده است. از دیرباز میان عالمان مسلمان، دربارۀ نسبت ذنب و استغفار به پیامبر اکرم (ص) و چگونگی آن ابهام وجود داشته است و علیرغم تلاشهای متعد چکیده کامل
ذنب از واژگان کلیدی حوزۀ معنایی مفاهیم گناه در قرآن کریم است که در مواردی به پیامبران الهی از جمله پیامبر اسلام (ص) نیز نسبت داده شده است. از دیرباز میان عالمان مسلمان، دربارۀ نسبت ذنب و استغفار به پیامبر اکرم (ص) و چگونگی آن ابهام وجود داشته است و علیرغم تلاشهای متعدد، هنوز معنای دقیقی دربارۀ آن ارائه نشده است. در این مطالعه در صدد تبیین معنای ذنب پیامبر اکرم (ص) با روش معناشناسی ساختاری و بررسی روابط همنشینی و جانشینی ذنب در آیات ایم. بدین منظور، خواهیم کوشید تا نخستین گام پژوهش درتاریخ انگاره مفهوم ذنب پیامبر اکرم (ص) در قرآن کریم را برداریم. میخواهیم از این فرضیه دفاع کنیم که مفهوم ذنب در قرآن هرگونه بیتوجهی به عهد و پیمان با مافوق است. ذنب منتسب به پیامبر اکرم (ص) نیز مرتبط با عهد و میثاق الهی با ایشان در زمینه رسالت و وظایف مربوط به آن است و غالبا به مواردی همچون استعجال در تحقق وعدههای الهی در رسیدن فتح و نصرت الهی و عذاب کافران اشاره دارد.
پرونده مقاله
پارادایمشناسی مطالعات تاریخی قرآن و حدیث ـ شامل همه کوششهای مربوط به اعتبارسنجی منابع و همینطور فهم متن ـ در فضای آکادمیک بینالمللی و همینطور ایران رونق و قوتی ندارد و البته، این وضعیت در ایران به مراتب بدتر است. پژوهشگران و دانشجویان این حوزۀ مطالعاتی، عموماً بهطور چکیده کامل
پارادایمشناسی مطالعات تاریخی قرآن و حدیث ـ شامل همه کوششهای مربوط به اعتبارسنجی منابع و همینطور فهم متن ـ در فضای آکادمیک بینالمللی و همینطور ایران رونق و قوتی ندارد و البته، این وضعیت در ایران به مراتب بدتر است. پژوهشگران و دانشجویان این حوزۀ مطالعاتی، عموماً بهطور ناخوداگاه و خودکارشده تحت سلطۀ یک پارادایم به پژوهش میپردازند. نداشتن این خودآگاهی سبب میگردد که با تحول علوم ــ امری که امروزه رشد برقآسایی دارد ــ و ایجاد پارادایمهای نوین، رویکردهای سنتی در قرآن و حدیث دچار چالش شوند و پرسشهای جدید بدون پاسخ باقی بمانند. بدون شکلگیری یک خودآگاهی پارادایمی و همینطور آگاهی از پاردایمهای نوین و رقیب، بیتردید عبور از این چالشها و پاسخ به پرسشهای جدید میسر نخواهد شد. فلسفه و پارادایمشناسی مطالعات تاریخی قرآن و حدیث پیشنهاد یک گرایش مطالعاتی جدید است که میتواند چارچوب مستقلی برای بررسیهای پارادایمی و فلسفی در این حوزه ایجاد کند که براساس آن، فهم و تحلیل پرسشها و دغدغههای سنتی و نوین در این زمینه آسانتر میشود. این مقاله نشان خواهد داد که به رغم مشکلات جدی که در حوزه پارادایمشناسی مطالعات تاریخی قرآن و حدیث ــ به خصوص در ایران ــ وجود دارد، با استفاده از فلسفۀ علوم انسانی ـ اجتماعی میتوان ـ علاوه بر مباحث قبلی همچون شکاکان/ بدبینان در خصوص منابع و تاریخی نگری/ پدیدارشناسی در خصوص فهم متن ـ دوگانهای پارادایمی جدیدی همچون کلگرایی/ فردگرایی، خودآئینی/ همنوعگرایی و اثباتگرایی/ تفسیرگرایی و... را برای پایهریزی مباحث پارادایمشناسی مطالعات تاریخی قرآن و حدیث پیشنهاد داد.
پرونده مقاله
مسئلۀ مالی و مالیه از موارد مهم و قابل توجه در تاریخ است. با برآمدن اسلام و بر اساس آموزههای قرآنی و سنت پیامبر (ص)، احکام نوینی بر امور اقتصادی جامعۀ اسلامی حاکم شد. با آغاز فتوح و گسترش قلمرو مسلمانان آنان با مسائل جدیدی مواجه گردیدند که زمینهساز تحولات مهمی در جامع چکیده کامل
مسئلۀ مالی و مالیه از موارد مهم و قابل توجه در تاریخ است. با برآمدن اسلام و بر اساس آموزههای قرآنی و سنت پیامبر (ص)، احکام نوینی بر امور اقتصادی جامعۀ اسلامی حاکم شد. با آغاز فتوح و گسترش قلمرو مسلمانان آنان با مسائل جدیدی مواجه گردیدند که زمینهساز تحولات مهمی در جامعه گردید. سؤال اصلی این پژوهش بررسی مالیاتهای اسلامی خراسان دوران اموی بر اساس دادههای فقهی، حدیثی و تاریخی است و از آنجا که احکام اقتصادی، مهمترین احکام حکومتی بوده و حکومت امویان نیز یکی از مهمترین حکومتهای مدعی اسلام در تاریخ است، لذا در این پژوهش به صورت مطالعه موردی احکام اقتصادی صادره توسط حاکمان اموی در بوم خراسان در بازه زمانی سال 100 تا 132 هجری، مورد بررسی و سنجش مطابقت با آموزههای اسلامی قرار گرفته است.
پرونده مقاله
انگیزههای متعددی برای تحریف روایات در منابع عامۀ مسلمانان وجود داشته و دارد که یکی از آنها حذف لغزشهای صحابۀ رسول خدا (ص) و مشاجرات بین آنها است. در کتاب صحیح بخاری روایتی وجود دارد که رسول خدا (ص) دربارۀ عمار بن یاسر جملاتی میفرمایند و سپس با عبارت تقتله الفئة الب چکیده کامل
انگیزههای متعددی برای تحریف روایات در منابع عامۀ مسلمانان وجود داشته و دارد که یکی از آنها حذف لغزشهای صحابۀ رسول خدا (ص) و مشاجرات بین آنها است. در کتاب صحیح بخاری روایتی وجود دارد که رسول خدا (ص) دربارۀ عمار بن یاسر جملاتی میفرمایند و سپس با عبارت تقتله الفئة الباغیة پیشگویی میکنند که عمار بن یاسر به دست گروهی طغیانگر به شهادت میرسد. این عبارت امروزه در برخی از نسخههای چاپ شده از کتاب صحیح بخاری دیده نمیشود. این نوشتار در صدد پاسخگویی به این سؤالات است که اولاً آیا عبارت موردنظر از همان ابتدا در متن روایت کتاب صحیح بخاری وجود داشته است یا نه؟ و ثانیاً دلیلی بر اثبات تحریف عبارت مورد نظر در برخی از نسخهها وجود دارد؟ طبق بررسیهای صورتگرفته، این عبارت توسط بخاری از متن روایت حذف گردیده، و بعدها در برخی از نسخهها وارد متن کتاب شده است.
پرونده مقاله
سنت همچون دومین منبع برای شناخت دین اسلام در طول حیات خود، همواره در معرض آسیبهایی بوده است که ریشۀ اصلی آن را باید در ظرفیتها و کارکردهای گوناگون و اثربخش و منحصر بهفرد آن در تبیین و نوگستری معارف بنیادین اسلامی در حوزههای بینشی، ارزشی و کنشی جستجو کرد. به گواه تا چکیده کامل
سنت همچون دومین منبع برای شناخت دین اسلام در طول حیات خود، همواره در معرض آسیبهایی بوده است که ریشۀ اصلی آن را باید در ظرفیتها و کارکردهای گوناگون و اثربخش و منحصر بهفرد آن در تبیین و نوگستری معارف بنیادین اسلامی در حوزههای بینشی، ارزشی و کنشی جستجو کرد. به گواه تاریخ، رهیافت پدیدۀ وضع و برساختن احادیث دروغین را باید از مهمترین و خسارت بارترین آسیبهای وارده بر پیکرۀ احادیث اسلامی شناخت که در آن عدهای با کنش آگاهانه، عامدانه و با انگیزه تحریف و به قصد صدمهزدن به مبانی دینی، به جعل روایات ساختگی اقدام نمودند. حدیثپژوهان فریقین نیز در ادوار مختلف با تعیین روشها و معیارهایی چند، به نقد و پالایش اسناد و متون روایات پرداخته، استخراج و پاکسازی احادیث موضوعه را در دستور کار خویش قرار دادند که از آنجمله میتوان به شرفالدین عاملی اشاره کرد که با تألیف کتاب ابوهریره، به نقد سندی و متنی شماری از روایات منتخب ابوهریره پرداخته و با استفاده از هفت معیار قرآن، سنت، احادیث متقن، عقل، تاریخ، علم و قوانین طبیعی و نیز اضطراب متن، بر ساختگیبودن همه آنها رأی داده است که مقالۀ حاضر درصدد تبیین روشها و معیارهای وی در نقد احادیث ابوهریره در کتاب مزبور است.
پرونده مقاله