روش پژوهش پطروشفسکی در بررسی نظام زمین‌داری در جامعه روستایی ایران

محورهای موضوعی :

طلعت ده پهلوان ^{1 *} , پوریا اسمعیلی ² , سجاد دادفر ³

1 - استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
2 - دکترای تاریخ ایران دوره اسلام دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)
3 - استادیار دانشگاه رازی کرمانشاه

تاریخ دریافت : 1403/01/28 تاریخ پذیرش : 1403/11/15 تاریخ انتشار : 1403/12/22

کلید واژه: تاریخ‌نگاری مارکسیستی, خاورشناسی روسی, پطروشفسکی, نظام زمین‌داری, فئودالیسم.,

چکیده مقاله :

ایلیا پاوْلوویچ پِطْرُوشِفْسْکی (1898-1977م.) خاورشناس نامدار روس آثار پرشماری درباره تاریخ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران نگاشته است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که شیوه تاریخ¬نگاری پطروشفسکی راجع به اقتصاد کشاورزی و مالکیت ارضی در ایران چگونه است؟ در پاسخ باید گفت که وی مطابق با ایدئولوژی مارکسیست-لنینیستی تلاش کرده تا با بهره¬گیری از واژه «فئودالیسم» و تعمیم آن به نظام زمینداری ایران در ادوار مختلف، تفسیری معنادار طبق نظر روس¬ها ارائه دهد. این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی درصدد است تا ابعاد و زوایای این موضوع را با دقت بررسی کند. یافته¬ها نشان می¬دهد که، مورخان روس بسان پطروشفسکی قصد داشتند تا در زمان جنگ سرد (1947- 1991م.) با قرائت کلی و نیز تعمیم دادن و نزدیک کردن تاریخ اجتماعی و اقتصادی کشورهایی همچون ایران به ویژه از جهت نظام زمینداری و جنبش¬های دهقانی به تفکرات شوروی آنان را به سیاست¬های کمونیستی مد نظر خود ملحق و یا حتی الامکان نزدیک کنند که این اقدام در آن دوران مسئله مهمی در جهت منافع شوروی و البته همسویی ایران به عنوان کشور همسایه آن¬ها به شمار می¬رفت.

چکیده انگلیسی:

Ilya Pavlovich Petrushevsky (1898-1977) was a renowned Russian Orientalist who authored numerous works on the political, economic, and social history of Iran. This research seeks to answer the question: What is Petrushevsky's approach to historiography regarding agricultural economics and land ownership in Iran? In response, it must be said that, in line with Marxist-Leninist ideology, he attempted to provide a meaningful interpretation from the Russian perspective by using the term "feudalism" and applying it to Iran's land tenure system across different periods. This article, using a descriptive and analytical method, aims to carefully examine the dimensions and aspects of this issue. The findings indicate that Russian historians like Petrushevsky aimed, during the Cold War (1947-1991), to align or at least bring closer the social and economic history of countries like Iran—particularly in terms of land tenure systems and peasant movements—to Soviet ideology. This effort sought to integrate these countries into communist policies or align them as closely as possible, which was a significant matter for Soviet interests at the time, as well as for fostering alignment with Iran as a neighboring country

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.
اسکاچپول، تدا (1392). بینش¬ و روش ¬جامعه¬شناسی¬ تاریخی. ترجمه هاشم ¬آقاجری، تهران: مرکز.
ادواردز، پل (1375). فلسفه تاریخ (مجموعه مقالات از دایره¬المعارف فلسفه)، ترجمه بهزاد سالکی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بلوخ، مارک (1363). جامعه فئودالی. ترجمه بهزاد باشی، تهران: آگاه.
بیانی، شیرین (1371). دین و دولت در ایران عهد مغول. تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
پطروشفسکی، ا. پ. (1344). کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول (قرن¬های 13 و14 میلادی). ترجمه کریم ¬کشاورز، ج1-2، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
پطروشفسکی، ا. پ. (1351). نهضت سربداران خراسان. ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام.
پطروشفسکی، ا. پ. (1359). ایرانشناسی در شوروی دولت در عهد ایلخانان فقه اللغه ایرانی. ترجمه یعقوب آژند، تهران، نیلوفر.
پطروشفسکی، ا. پ. (1363). اسلام در ایران (از هجرت تا پایان قرن نهم هجری). ترجمه کریم -کشاورز، تهران، پیام، چ7.
حافظ ابرو، نورالله عبدالله (1350). ذیل جامع التواریخ رشیدی، به اهتمام خانبابا بیانی، تهران، انجمن آثار ملی.
دورانت، ویل (1367). تاریخ تمدن (عصر ایمان). ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج4، تهران، انتشارات - آموزش انقلاب اسلامی، چ2.
دولاندلن، شارل (1388). تاریخ جهانی، ج2، ترجمه احمد بهمنش، انتشارات دانشگاه تهران، چ12.
زرین¬کوب، روزبه و سلیمان¬زاده، علیرضا (1392). واکاوی دوره نظام اشتراکی ابتدایی تاریخ جامعه ایرانی در نگاه و رویکرد ایرانشناسان شوروی. پژوهش¬های ایرانشناسی، سال 3، شماره2، صص53-71.
سجادی، صادق (1379). «¬اقطاع». دائرة¬المعارف بزرگ اسلامی. ج 9، تهران، مرکز دائرة¬المعارف -بزرگ ¬اسلامی، صص 643 - 665.
صدقی، ناصر (1391). تأملی در نگرش جامعه¬شناختی مارکسیستی به تاریخ ایران. پژوهش¬های علوم تاریخی. دوره 4، شماره 1، صص133-152.
صدقی، ناصر و نریمانی، عارف (1400). نقدی بر تئوری¬های اروپا محور در دوره¬بندی تاریخ اقتصادی ایران؛ ایدئولوژی، زمان پریشی و فراروایت. تاریخ ایران. دوره14، شماره2، صص 1-22.
فضل¬الله همدانی، رشیدالدین (1945). مکاتبات رشیدی، گردآوری محمد ابرقوهی، به‌کوشش محمد شفیع، لاهور: کلیه پنجاب.
کاسمینسکی، یوگنی (1358). تاریخ قرون وسطی. ترجمه صادق انصاری و محمدباقر مؤمنی، تهران: اندیشه.
کاظمی، حجت (1400). تاریخ¬نگاری مارکسیستی و ماهیت جامعه و دولت در ایران سنتی. سیاست (مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی). دوره 51، شماره4، صص1063-1091.
کوریک، جیمز آ. (1380). قرون وسطای اولیه، ترجمه مهدی حقیقت¬خواه، تهران: ققنوس.
لمبتون، آن (1382). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران. ترجمه یعقوب آژند، تهران: نی.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1339). روضةالصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا، ج5، تهران: خیام و پیروز.
نچکینا، و. و دیگران (1361). تاریخ مختصر جهان، ترجمه محمدتقی فرامرزی، ج1، تهران: دنیا.
نوری، جعفر (1400). مغول¬شناسی ایرانی و نسبت آن با دو شاخه مغول¬شناسی مارکسیستی و غربی در تاریخ¬نگاری دوره پهلوی. تاریخ¬نگری و تاریخ¬نگاری. سال 31، شماره 28. صص 283- 303.
واگو، استفان (1373). درآمدی بر تئوری¬ها و مدل¬های تغییرات اجتماعی. ترجمه احمد رضا غروی¬زاد، قم: انتشارات جهاد دانشگاهی.

The study of religion in Russia in the 18th- first half of the 20th cent Ilya Pavlovich. Petrushevskyhttps://relstud-hist.spbu.ru
Kemper, Michael (2011). Introduction: Integrating Soviet Oriental studies. in The Heritage of Soviet Oriental studies. Michael Kemper and Stephan Conermann (eds.), London: Routledge.
Rodionov, Mikhail (2011). Profiles under Pressure: Orientalistsin Petrograd/Leningrad 1918- 1956. in The Heritage of Soviet Oriental studies. in Michael Kemper and Stephan Conermann (eds.), London: Routledge.
Verbeek, Georgi (2006). Anachronisme and the Rewriting of history: The South Africa Case. The Journal for Transdisciplinary Research in Southern Africa. vol. 2, No. 1, pp.181-200.

متن کامل:



تاريخ و تمدّن اسلامى                                                           Islamic History and Civilization

سال 20، شماره 49، زمستان 1403 Vol.20, No.49, Winter 2025

صص 137-157 (مقاله پژوهشی)

 

روش پژوهش  پطروشفسکی در بررسی نظام زمین‌داری در جامعه روستایی ایران¹

 

طلعت ده پهلوان²

استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

پوریا اسمعیلی

دکترای تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران

سجاد دادفر

دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

ایلیا پاوْلوویچ پِطْرُوشِفْسْکی (1898-1977م.) خاورشناس نامدار روس آثار پرشماری درباره تاریخ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران نگاشته است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که شیوه تاریخ­نگاری پطروشفسکی راجع به اقتصاد کشاورزی و مالکیت ارضی در ایران چگونه است؟ در پاسخ باید گفت که وی مطابق با ایدئولوژی مارکسیست-لنینیستی تلاش کرده تا با بهره­گیری از واژه «فئودالیسم» و تعمیم آن به نظام زمینداری ایران در ادوار مختلف، تفسیری معنادار طبق نظر روس­ها ارائه دهد. این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی درصدد است تا ابعاد و زوایای این موضوع را با دقت بررسی کند. یافته­ها نشان می­دهد که، مورخان روس بسان پطروشفسکی قصد داشتند تا در زمان جنگ سرد (1947- 1991م.) با قرائت کلی و نیز تعمیم دادن و نزدیک کردن تاریخ اجتماعی و اقتصادی کشورهایی همچون ایران به ویژه از جهت نظام زمینداری و جنبش­های دهقانی به تفکرات شوروی آنان را به سیاست­های کمونیستی مد نظر خود ملحق و یا حتی الامکان نزدیک کنند که این اقدام در آن دوران مسئله مهمی در جهت منافع شوروی و البته همسویی ایران به عنوان کشور همسایه آن­ها به شمار می­رفت.

کلیدواژه­ها: تاریخ‌نگاری مارکسیستی، خاورشناسی روسی، پطروشفسکی، نظام زمین‌داری، فئودالیسم.
مقدمه

این مقاله روش پژوهش ایلیا پاوْلوویچ پِطْرُوشِفْسْکی پیرامون نظام مالکیت ارضی در ایران را مورد تحقیق قرار می­دهد. علت انتخاب موضوع چنین است که وی قصد داشت تا بر اساس ماهیت و تفکر مارکسیست-لنینیستی که ایدئولوژی غالب بر اتحاد جماهیر شوروی پس از سرنگونی حاکمیت تزارها بود باهدف تأثیرگذاری بیشتر بر اقشار مختلف جامعه به‌ویژه روشنفکران چپ ایرانی ابعاد مختلف تاریخ اقتصادی ایران را در زمینه مناسبات ارضی و تملک زمین ارزیابی نماید تا بدین­طریق، در دوران جنگ سرد (1947-1991م.) تفکرات اکثریت ایرانیان را نیز با کشور خویش همسو کند. پس بسان سایر مورخان عصر خود به تألیف کتب متعدد مبادرت ورزید. در همین راستا این سؤال مطرح می­شود که شیوه تاریخ­نگاری پطروشفسکی راجع به اقتصاد کشاورزی و مالکیت ارضی در ایران چگونه است؟ در پاسخ باید گفت که وی مطابق با ایدئولوژی مارکسیست-لنینیستی تلاش کرده تا با بهره­گیری از واژه «فئودالیسم» و تعمیم آن به نظام زمین‌داری ایران در ادوار مختلف، تفسیری معنادار طبق نظر روس­ها ارائه دهد. البته مسئله مهم این است که شیوه­های تولید در هر جامعه­ای، بنیان و ساختار سازمان اجتماعی آن جامعه را تشکیل می­دهند بر همین اساس نظام مالکیت زمین در ایران کهن بر پایه نظام اقطاع داری بود که شاکله اصلی جامعه ایرانیان را تشکیل می­داد و به‌یقین تفاوت­های بسیاری با فئودالیسم و ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جوامع اروپایی در قرون‌وسطی داشت که البته در آنجا هم نظام فئودالی باتوجه‌به شرایط خاص و وضعیت اقتصادی هر سرزمین متفاوت بود. ازاین‌رو، در انجام این تحقیق لازم است تا موارد ذکر شده و ابهامات موجود در آثار و شیوه تاریخ­نویسی پطروشفسکی به‌خوبی تحلیل و تبیین گردد.

شایسته ذکر است، باتوجه‌به این که متون تاریخی روس­ها درباره تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران از اهمیت خاصی برخوردار هستند، لذا پرداختن به سبک تاریخ­نگاری آنان به‌ویژه در حوزه نظام زمین‌داری ایران و اسلام آن هم در زمان غلبه تفکر مارکسیست – لنینیستی در شوروی به‌قصد تأثیرگذاری بر اندیشه ایرانیان بسیار مهم است؛ زیرا در آن زمان عده­ای از متفکران و نویسندگان ایرانی که به گروه­های چپ مارکسیستی وابستگی و گرایش داشتند تا حد بسیاری از چنین آثاری تأثیر گرفتند و در راستای آن کتاب­هایی را تألیف نمودند که تا زمان حال هم تجدید چاپ می­شوند و ممکن است تحلیل­های محققان امروزی را در خصوص نظام مالکیت ارضی به خطا اندازند. پس تحقیق پیرامون به این موضوع ضرورت دارد.

این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و نیز متکی بر منابع معتبر، شیوه پژوهش اقتصادی پطروشفسکی را بر مبنای تاریخ­نگاری اتحاد جماهیر شوروی بررسی می­نماید تا بدین شکل، اهداف و رویکردهای اصلی وی از پرداختن به نظام مالکیت ارضی ایران‌زمین مشخص شود.

تاریخ­نگاری مارکسیستی و دیدگاه­های پطروشفسکی تا کنون از جنبه‌های گوناگون بررسی شده است. روزبه زرین­کوب و علیرضا سلیمان­زاده (1392)، در مقاله «واکاوی دوره نظام اشتراکی ابتدایی تاریخ جامعه ایرانی در نگاه و رویکرد ایران‌شناسان شوروی» به‌اختصار درباره پطروشفسکی مطالبی را بیان کرده‌اند؛ اما در این مقاله به‌تفصیل عقاید و نظریات وی پیرامون نظام مالکیت ارضی در ایران صحبت خواهد شد. ناصر صدقی (1391)، در مقاله «تأملی در نگرش جامعه­شناختی مارکسیستی به تاریخ ایران» هم به‌صورت کلی درباره نگرش مورخان مارکسیست نسبت به تاریخ ایران بحث کرده است که با ماهیت تحقیق حاضر تفاوت دارد. حجت کاظمی (1400)، در مقاله «تاریخ­نگاری مارکسیستی و ماهیت جامعه و دولت در ایرانی سنتی» بسان مقالات فوق با نگاهی کلی و گذرا شیوه تاریخ­نگاران اتحاد جماهیر شوروی در خصوص جامعه و تاریخ ایران را مورد واکاوی قرار داده است و نیز اسدالله ‌پورموسی کوه­کمر (1386)، در پایان­نامه­ کارشناسی­ارشد با عنوان: «تاریخ­نگاری مارکسیستی ایران» هم سبک و عقاید مورخان مارکسیست را پیرامون ایران بررسی نموده است. ناصر صدقی و عارف نریمانی (1400)، در مقاله «نقدی بر تئوری­های اروپا محور در دوره­بندی تاریخ اقتصادی ایران؛ ایدئولوژی، زمان‌پریشی و فراروایت» هم همچون مواردی که ذکر شد تنها سبک نویسندگان مارکسیست را درباره اقتصاد ایران نقد کرده­اند. رسول جعفریان (1378) نیز در مقاله «پطروشفسکی و ایرانیان/ گزارشی از کتاب نهضت سربداران خراسان» درباره دیدگاه و روش این مورخ مشهور روس را در کتاب نهضت سربداران خراسان تحقیق کرده است.

 

تاریخ‌نگاری در شوروی: ملاحظاتی کلی

مورخان و پژوهشگران شوروی در روزگار سلطه بلشویک­ها بر روسیه شمار قابل اعتنایی تحقیق و تاریخ درباره ایران تألیف کردند. آثار آن­ها را مقالات مجلات علمی و غیره همراه با شماری از کتاب­های کم حجم تشکیل می­داد. بخش معتنابه این تحقیقات هم درباره تاریخ ایران باستان بود. در اصل، آنان درصدد بودند تا به شیوه نظام­مند و تحت فشار شدید سیاسی دولت شوروی در ظاهر تحلیل علمی ارائه دهند (Rodinov, 2011: 47-56).

همچنین با تأثیرپذیری و تکیه بر دیدگاه و نگرش ماتریالیست تاریخی که کارل مارکس و فردریش انگلس بیان نمودند تلاش کردند تا تحول تاریخی جوامع شرقی به‌ویژه ایران را با استفاده از چنین دیدگاهی بررسی کنند و آثاری را به رشته تحریر درآورند (Kemper, 2011: 2-4). بنا بر ماتریالیسم تاریخی، ساختار جامعه و تکامل تاریخی آن به واسطه شرایط مادی حیات یا شیوه تولید ابزار مادی هستی اجتماعی تعیین می­شود (ادواردز، 1375: 129) که این مسئله در وهله نخست، شامل نوعی تحلیل جامعه‌شناختی است که قابل‌اعمال بر همه جوامع بشری به‌غیراز جوامع ابتدایی بود و بر اساس آن می­توان به تبیین علت ظهور و سقوط نظام­های اجتماعی گوناگون پرداخت (همان: 133)؛ بنابراین یک قرائت از جهان (باتکیه‌بر اروپامحوری) را به همه افراد بشری تعمیم دادند که در اصطلاح به آن فراروایت می­گویند. این جبر اقتصادی به اعتقاد مارکسیست­ها در جوامع انسانی شیوه­های مختلف تولیدی وجود دارد که اگر به‌صورت خطی مستقیم و تکاملی در نظر گرفته شود به شرح ذیل است:

1- جامعه اشتراکی اولیه ماقبل برده­داری که در آن مالکیت خصوصی و حاکمیت سیاسی وجود نداشت؛2- نظام برده­داری (کلاسیک) در دوره یونان و روم باستان؛3- نظام فئودالیسم در دوران قرون­ وسطی؛ 4- نظام سرمایه­داری پس از عصر اکتشافات دریایی و انقلاب صنعتی؛ 5- نظام کمونیستی (واگو، 1373: 38).

در برخی از آثار مارکس نیز اشاراتی وجود دارد که بعضی از جوامع نوعی تولید اقتصادی خاص به جای فئودالیسم داشتند که به آن شیوه تولید آسیایی می­گفتند.³ و نیز پیروان مارکس کل روابط اقتصادی را به عنوان زیربنا و کلیه نهادهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره را روبنا برشمردند. در یک تبیین کلی می­توان نفوذ نظریات تکامل­گرایانه داروین را در آثار اندیشمندان شوروی مشاهد کرد (زرین­کوب و سلیمان­زاده، 1392: 57).

     از طرفی، در سیاست رسمی تاریخ­نویسی شوروی جدا از تلاش برای ارائه الگویی واحد تکاملی و تک‌خطی از تاریخ جهانی و القای نظام کمونیستی شوروی به‌عنوان فرجام جریان تاریخی جوامعی مثل ایران، هدف دیگر معارضه با قرائت تاریخ­نگاری و جامعه‌شناختی لیبرالیسم و نظام بورژوازی اروپایی بود و در این راستا مطالعه ساختار جوامع جهان‌سومی همانند؛ ایران بر مبنای ایدئولوژی ضد بورژوازی و ضد استعماری سرمایه­داری غربی مهم­ترین هدف مورخان روسی بود، به همین سبب مطالعات محققان روسی با اهداف سیاسی صورت‌گرفته بود و از آموزه­های مارکسیست – لنینیستی به‌عنوان برنامه­های سیاسی، فکری و اجتماعی جهت تغییر بخش­های مهمی از جهان در راستای اهداف نظام شوروی و معارضه با سرمایه­داری غرب استفاده می­شد به‌گونه‌ای که قصد داشتند در تحلیل فرجام تاریخ جوامع، ایدئولوژی غایت‌گرا و نویدبخش نجات بشریت را ترویج نمایند (صدقی، 1391: 136). آنان در زمینه مطالعات ایرانی ساختار جامعه این کشور را فئودالی پنداشتند و از واژگانی مثل، زیربنا، روبنا، مقاومت­های توده­ای، زیر ساخت­های کشاورزی، طبقه، فرایندهای اقتصادی، ارتجاع و ساختار شبکه آبیاری بهره بردند (نوری، 1400: 290).

 این در حالی بود که قبل از انقلاب 1917 بین ایران­شناسان روسی این نظر رایج بود که در ایران به علت وجود نداشتن نظام سرواژ و تقید روستاییان به زمین ساختار و روابط فئودالی وجود نداشته است. اما پس از غلبه نظام کمونیستی در روسیه آراء خویش را تغییر دادند (صدقی، 1391: 138). و جهت اثبات عقاید خود به­ گفته پطروشفسکی مفاهیمی همچون؛ فئودالیسم دولتی، فئودالیسم متمرکز، فئودالیسم خانه به دوشی، فئودالیسم از هم پاشیده، فئودالیسم ایرانی و عربی و فئودالیسم آسیایی را در قیاس با نسخه اروپایی آن ایجاد کردند (پطروشفسکی، 1344: 2/7 – 92). و نیز مناسبات مبتنی بر بهره کشی فئودالی، تنوع اشکال مالکیت زمین، وجود ساخت طبقاتی مشخص، تلقی دولت به عنوان ابزار طبقه فئودال، تمرکزگرایی – تجزیه طلبی فئودالی و وضعیت ملوک­الطوایفی به عنوان فئودالیسم تکامل یافته را مورد بحث قرار دادند (کاظمی، 1400: 1063).

به‌هرحال چنین عقایدی با شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه ایران در تضاد است و کسانی که این مسائل را بیان کردند دچار زمان پریشی⁴  آن هم از نوع چشم‌انداز زمانی شدند؛ یعنی این که مورخ قالب­های تفسیری و تحلیلی که به کار می­گیرد برآمده از موقعیت معاصر و کنونی آن­ها و نه خود گذشته است (Verbeek, 2006:185).

پس با دیدگاه امروزی و بدون فهم عمیق از داده­های تاریخی آن زمان نتوانستند به درک عمیقی از ساختار جامعه ایران برسند و تنها با تعمیم‌دادن اصول تکامل مغرب‌زمین بر جوامع شرقی بالاخص ایران و مرکزیت بخشی به غرب در حالتی اروپامدارانه (تشریح کلیه حوادث در تاریخ با محوریت اروپا است که از منظر اروپا یا به عبارت صحیح­­تر برای اروپا است) (صدقی و نریمانی، 1400: 10)، اندیشه و برداشت­های خود را در با تألیف کتاب­های مختلف انتقال دادند.

 

درباره پِطْرُوشِفْسْکی

ایلیا پاوْلوویچ پِطْرُوشِفْسْکی (1898 ـ1977م.) از مورخان نامور روسى است که به دلیل ترجمه برخى از آثار وى در زبان فارسى، شهرت خاصى در ایران دارد. مهم­ترین آثار وى در حوزه تاریخ ایران و اسلام عبارتند از: 1- اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجرى که این کتاب مجموعه درس­هاى مؤلف درباره تاریخ اسلام و برخى ممالک همجوار است؛ 2- کشاورزى و مناسبات ارضى در ایران عهد مغول (قرن­هاى 13 و14م.)؛ 3- نهضت سربداران خراسان؛ 4- ایرانشناسی در شوروی دولت در عهد ایلخانی فقه اللغه ایرانی.

وی که در حوزه­های تاریخ و ادبیات تخصص داشت مدتی را در انستیتوی‌ تاریخ‌ و مردم‌شناسی‌ آذربایجان‌ شوروی‌ به‌ مطالعه و تحقیق پرداخت‌ و سپس‌ در انستیتوی‌ دولتی‌ قفقازشناسی‌ مشغول‌ به کار شد. او در سال 1935 ریاست‌ فرهنگستان‌ علوم‌ اتحاد جماهیر شوروی را بر عهده گرفت‌ و به‌ دلیل‌ مجموع‌ آثارش‌ در رشته تاریخ‌، به درجه‌ دکتری‌ نائل آمد. پطروشفسکی‌ یک سال بعد به‌ سن‌پترزبورگ‌ عزیمت نمود‌ و کارمند ارشد علمی‌ انستیتوی‌ تاریخ‌ شد. زان پس در سال 1941 مدرک فوق‌ دکتری‌ خود را دریافت کرد و در زمان‌ جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ در دانشگاه‌ دولتی‌ آسیای‌ میانه‌ واقع در شهر تاشکند به‌ تدریس‌ و تحقیق پرداخت‌. سپس‌ به‌ مدت‌ 31 سال‌ در دانشگاه‌ سن‌پترزبورگ‌ به امر تدریس مبادرت ورزید و تا پایان عمر خویش هم ریاست‌ کرسی‌ تاریخ‌ کشورهای‌ خاورمیانه‌ را در دانشگاه‌ سن‌پترزبورگ‌ در اختیار داشت و از طرف دولت شوروی حمایت می­شد و امکانات لازم را به او داده بودند.   

(The study of religion in Russia in the 18th - first half of the 20th cent‌ Ilya Pavlovich Petrushevsky)

 

سبک تاریخ­نگاری پطروشفسکی راجع به اقتصاد کشاورزی ایران

 پطروشفسکی بسان سایر مورخان روس رویکردی مارکسیستی به نظام مالکیت زمین در ایران دارد به همین دلیل در آثار خویش مرتب از واژه «فئودال» بهره می­برد. باتوجه‌به این موضوع باید این نکته را تذکر داد که فئودالیسم از کلمه فیف⁵؛ نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود که بخش عمده­ای از اروپای قرون‌وسطی را در برداشت. این نظام بر سوگند وفاداری بین اشراف مبتنی بود که در ازای دریافت پیشکش یا تیول، متعهد به خدمت به‌ویژه نظامی می‌شدند. پس نوعی رابطه و عمل متقابل میان ارباب و واسال یا خدمتگزار بود که هر یک از طرفین موظف به رعایت آن حدودی هستند که نسبت به آن متعهدند. بدین­ترتیب، انبوهی از کشاورزان و مردم در خدمت نجبا بودند و به آنان خدمت می­کردند (کوریک، 1380: 158 و دولاندلن، 1388: 2/ 365 و دورانت، 1367: 4/715).

در واقع، چنین نظامی پس از سقوط امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی توسط اقوام ژرمن پدید آمد که در نتیجه بازرگانی و تجارت از رونق افتاد و پول رایج آن دوران از گردش خارج شد. همچنین بر اثر ویرانی جمعیت شهرها رو به افول رفت و مردم به روستاها روی آوردند (نچکینا و دیگران، 1361: 1/154) و نیز نظام فئودالی در هر نقطه­ای از اروپا به شکلی اما با ویژگی­های خاص و مشترکی اجرا می­شد (دورانت، 1367: 4/715). در آن زمان مالکان قدرت سیاسی را در دست داشتند و با اعمال زور زارعان را استثمار می­نمودند (کاسمینسکی، 1358: 24). ولی اقطاع اصطلاحی در امور ارضی، مالیاتی و دیوانی در قلمرو اسلام است ­که واگذاری زمین، آب، معدن یا منافع حاصل از آن با اعطا حق­ گردآوری خراج و مالیات به ­کسی در مدتی زمان محدود و یا نامحدودی اطلاق می­شد (سجادی، 1379: 643) و ظاهراً از قرآن کریم سوره رعد/ آیه 4⁶ اخذ شده است (همان: 643) و نیز به‌عنوان قطایع (مفرد آن قطیعه) معادل فیف اروپایی ترجمه ­گردیده است که بر خلاف اراضی اروپاییان انواع مختلفی مثل اقطاع التملیک، اقطاع الاستغلال، اقطاع الارفاق، اقطاع دیوانی، اقطاع نظامی و غیره داشت (لمبتون، 1382: 109 به بعد). اما به قول مارک بلوخ چنین مسئله‌ای باعث نمی­شود که این نظام بسان­ آنچه­ که در اروپای قرون‌وسطی حاکم بود از روی تعصب و مطابق با ایدئولوژی و تاریخ­نگاری مارکسیستی فئودالیسم نامیده شود زیرا ساخت اجتماعی ممالک اسلامی با سرزمین­های اروپایی متفاوت بوده است و بر پایه اقطاع می­باشد. در این مناطق مالکیت خصوصی و امنیت اقتصادی وجود نداشت­ که همین امر بیانگر سیاست استبدادی فرمانروایان این جوامع است. زمامداران مافوق طبقات (صرف­نظر از پیشینه قومی و قبیله­ای) قرار داشتند و خود را نماینده خداوند می‌دانستند؛ بنابراین در جهت منافع و برای جبران­ کسری بودجه و مدیریت منابع مالی به چنین اقداماتی روی ­آوردند (بلوخ،1363: 1/6 –7 و 2/90 و اسکاچپول،1392: 40). دراین‌رابطه، صاحبان اقطاع، مقطع نامیده می­شدند و آن ملک یا زمینی است ­که از جانب خلیفه یا سلطان (بسان سلاطین اروپایی در قرون‌وسطی) به یکی از امرا بنا به‌شرط زراعت، وفاداری و کمک نظامی واگذار می­گردید. اگرچه به نظر بلوخ در ادامه وضعیت اجتماعی و سیاسی مشرق‌زمین طور دیگری رقم می­خورد و تنها در همین وهله نخست، با اروپاییان مشابه بود (بلوخ،1363: 2/ 358). اما پطروشفسکی صرف­نظر از مواردی که بیان شد تلاش می­کند تا ابعاد گوناگون مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران را طبق نظر مارکسیست­ها با فئودالیسم پیوند دهد. وی معتقد است که ماهیت مالکیت زمین در ایران عهد فئودالیته این بود که مالک فئودال به طبقه حاکمه­ای تعلق داشت که به شکل صنفی سازمان­یافته متشکل شده بوده و نیز افراد طبقه مزبور می­بایست خدمت نظامی و یا دیوانی معینی را برای دولت فئودال انجام می­دادند. جنبه دیگر جامعه فئودالی متکامل این بود که سلسله مراتب خاصی را برای تملک زمین ایجاد کرده بودند. پس در زمین واحدی دو یا چند مالک حضور داشتند و طبق سلسله مراتبی که پایه ریزی شده بود تابع یکدیگر محسوب می­شدند و روستاییان و رعایا به آنان خدمت می­کردند. هنگامی هم که فئودالیسم رشد نمود تضادی آشکار با شهرها پدیدار گشت و اختلافات بسیاری شکل گرفت (پطروشفسکی، 1344: 2/1).

بر اساس نظر او تقسیمات مالکیت ارضی در سرزمین­های اسلامی بالاخص بدین­گونه است:

1)       اراضی دولتی؛

2)       اراضی متعلق به افراد سلاله­های حاکمه با حق تصرف شخصی که بنام «املاک سلطانی» خوانده می­شد؛

3)       اراضی متعلق به اماکن مقدس اسلامی یا وقف؛

4)       اراضی ملکی خصوصی که ملک شخصی افراد بوده و ایشان می­توانستند آن را به عنوان ارث به بازماندگان خود دهند و یا به فروش رسانند؛

5)       اراضی متعلق به روستاییان آزاد؛

6)       اراضی متعلق به جماعت روستایی (همان: 2/3-4).

بدین­ترتیب، فئودال­ها را در طبقات مشخص و معینی بر حسب جایگاه اجتماعی خود طبقه­بندی می­نماید و به این صورت هر کدام را معرفی می­کند. وی مالکیت دولت بر اراضی را باعث بهره­کشی و اخذ مالیات­های سنگین جنسی و نقدی از قشر رعیت می­داند که در مواقع ضروری بسان فئودال­های اروپا از آنان بیگاری هم می­کشیدند (همان: 2/5). اما به این نکته خیلی اشاره نمی­کند که زارعان ایرانی در مقایسه با همتایان اروپایی خویش حداقل وضعیت بهتری از نظر معیشتی داشتند و نیز وسعت خاک، شهرهای متعدد و وسیع، تنوع شرایط اقلیمی، همزیستی جوامع روستایی با عشایری، حضور اکثر مالکان در شهرها و مباشران آنان در روستاها (بر خلاف اشراف اروپایی که در قلعه­ها و اراضی خارج از شهر زندگی می­کردند و با اهالی روستا در ارتباط مستقیم بودند) و حمله مکرر اقوام بیگانه نظام پیچیده و متنوعی از مالکیت ارضی را بوجود آورده بود.

از طرف دیگر، عملکرد روحانیان و دیوانسالاران صاحب زمین را همچون نظامیان ذکر می­کند که برخورد آن­ها هم با روستاییان و طبقه زحمتکش مطلوب نبود. این محقق روس پس از بررسی این مسائل با نگاه به دوران فرمانروایی ایلخانان نتیجه می­گیرد که در آن روزگار مأموران دولتی و دیوانی با آن که تماس زیادی با مردم نداشتند اما به سبب اختلاس، رشوه و فساد و نیاز مالی فراوان همان دفعات کمی که وارد روستاها می­شدند به شدت مردمان را چپاول می­کردند و مقاطعه کاران نیز املاک را سه، چهار و یا شش­ ساله در ید خویش می­گرفتند و تحت عنوان فئودال همه کاری انجام می­دادند تا خزانه خود را آباد ولی زندگانی رعیت را ویران می­نمودند (همان: 2/11). در آن عصر خراج با عناوینی مانند، «موجب»، مرسومات و وظایف» و «ادرار» به مالکان داده می­شد و به همین دلیل ثروت زیادی را از این طریق کسب کردند (همان: 2/12). وی اراضی «اینجو»⁷ متداول در عصر مغولان یا به اصلاح «خاص» را همان زمین­های دولتی حکومت­های سابق می­داند که بسان ادوار پیشین بود اما به شکل نوینی مطرح شد و همچون گذشته صاحبان قدرت منافع و عایدات زیادی را در اختیار داشته و به ثروت قابل توجهی رسیدند (همان: 2/13). و کلیه روستاییان که در آنجا زندگی می­کردند خدمه شاهزادگان، امیران و خان شمرده می­شدند. بنابراین مغولان صحراگرد با ورود به ایران همان رویه سابق در این سرزمین را ادامه دادند که جالب توجه است و به نظر او با نظام فئودالیسم همسو شدند.

از سویی، در ادامه همین روند و تفکر دوران مغولان را اوج نظام فئودالیسم می­داند به طوری که، در کتاب «کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول» می­گوید: «در آغاز قرن سیزدهم میلادی جامعه فئودالی ایران بر روی هم طریق اعتلا را می­پیموده و جریان پیدایش مالکیت فئودالی زمین بسیار پیشرفت کرده بود ولی بعد موقتاً بر اثر هجوم لشکریان چنگیزخان و شکست و ادبار حاصل از آن متوقف گشت و سرانجام در قرن چهاردهم میلادی به حد کمال رسید» (پطروشفسکی، 1344: 1/43).

در واقع، نظام زمینداری در ایران را با رویکرد مغول­شناسی مارکسیستی در آستانه تهاجم مغولان مطلوب توصیف می­کند که با هجوم آنان مدتی دچار رکود شد اما پس از آن مجدداً و با استقرار قوم مغول البته به خاطر ویرانی شهرها و توجه مردم به روستاها و دقت و تبحر در حوزه زراعت رو به ترقی نهاد. در این خصوص می­نویسد: «... دیگر جوانب چنین تکاملی عبارت بود از: انشعابات وسیع شبکه آبیاری روی زمینی و زیر زمینی – که شبکه­های کوچک (شبکه­های ناحیه­ای که اراضی محدودی را شامل می­شدند)، دیگر کشاورزی که به رغم سطح نازل آلات و ادوات زراعت­های کوچک، با این حال بر اثر چیره­دستی و آزمودگی زارعان حاصل فراوانی را به دنبال داشت» (همان: 1/43). این امر سبب گردیده بود تا اقتصاد شهرهای بزرگ فئودالی شکوفا و سرمایه بازرگانان افزون شود. پس او این دوره را عصر مثبتی از نظام فئودالیسم در نظر می­گیرد که با وجود حمله ویرانگر مغولان اقتصاد کشاورزی ایران دوباره مسیر مناسبی را در پیش گرفت زیرا بستر این تکامل از قبل فراهم بود پس خیلی زود ایرانیان آسیب­های وارده را جبران کردند و در این راه نیز ایلخانان برای حفظ و ارتقای منافع خویش به آن­ها مساعدت نمودند.

وی تضادهای طبقاتی را هم ناشی از جنبه ترقی­خواهانه تکامل جامعه به حساب می­آورد و آن را امری طبیعی می­داند، و نیز به تضادهای درونی فئودال­ها همچون، اختلاف میان نظامیان، صحرانشین­ها یعنی اهل شمشیر و یکجانشینان اهل قلم یعنی دیوانسالاران و روحانیان مسلمان می­پردازد (همان: 1/44). در اصل، قصد دارد تا این کشمکش­ها را با نمونه مشابه اروپای غربی یعنی جنگ بین فئودال­ها بر سر تصرف املاک و قدرت مقایسه نماید تا از این طریق، شباهت­های خوبی میان آنان بیابد و طرز تفکر مارکسیستی خود را نسبت به این موضوع پر رنگ جلوه دهد و تعمیمی که داده است را مشروعیت ببخشد و از نظریه مطرح شده خویش دفاع کند. وی فتوحات مغولان را مقدمه­ای برای ورود به جامعه فئودالی مسلمانان بالاخص ایران می­داند و در این زمینه معتقد است که چنگیزخان با اتحاد میان قبایل مختلف ورود آنان را به سمت نظام فئودالیسم هموار کرد و پس از آن که سرزمین­های گوناگون را با کشتار و غارت وسیع مردم فتح و غنیمت­های وافری دریافت نمودند اجازه دادند تا کسانی که زنده مانده بودند با اطاعت از آن­ها به روستاها بازگردند و تحت نظارت کارگزاران مغولی زراعت کنند. و این گونه به خواسته خود رسیدند و زان­ پس، به عنوان فئودال­های نیرومند و مدعی مطرح شدند و بتدریج از حالت صحرانشین به روستانشین تغییر شکل دادند⁸ (همان: 1/45-47-51). بزرگان فئودالی ایرانی و ساکنان روستاها در اقصی نقاط این سرزمین پهناور هم که نتوانسته بودند اختلافات را موقتاً کنار بگذارند و با یکدیگر بر علیه لشکریان مغول متحد شوند نیز در نهایت سر تسلیم فرود آوردند و از مقاومت اهالی شهرها یعنی پیشه­وران و اصناف حمایت نکردند و حاکمیت آنان را پذیرفتند.

 بنابراین رؤسای مغول که صاحب قلمرو شدند با این که در ابتدا تمایلی به کشاورزی نداشتند اما با گذشت زمان به اهمیت آن پی بردند و بی­رحمانه در نقش بهره­کشان فئودالی ظاهرگشتند و به این صورت بر ثروت و اقتدار خود افزودند.

 البته باید بدین نکته هم اشاره کرد که آن­ها معمولاً در املاک و اراضی مستقر نمی­شدند و در میان اردوگاه و قرارگاه خان و چادرهای خود حضور داشتند ولیکن عاملان مورد اطمینان را جهت اخذ بهره مالکانه و مالیات از رعایا در روستاها به کار گماشتند تا بدین­طریق، بر اوضاع مسلط باشند و پول و اجناس و محصول دریافتی را صرف عیش و نوش، ارضای هوس­ها و حرم خود نمایند (همان: 1/74- 75). همچنین در هر دعوای ناعادلانه­ای در محکمه و دادگاه به هر شکلی غالب می­شدند و با دادن رشوه­های هنگفت حقوق شاکیان را پایمال و اراضی خرده مالکان و یا روستاییان آزاد و بینوایان را با کلیه امکانات آن توسط نیروهای مسلح به زور توقیف و غصب نموده و در اختیار می­گرفتند و ترسی از مجازات هم نداشتند (همان: 2/88- 89). سپس این املاک را به قطعات کوچک تقسیم می­کردند و در اختیار همان روستاییان و مالکان سابق قرار با شرایط سنگینی می­دادند (همان: 2/95). بنابراین پطروشفسکی طبق سنت مارکسیستی این امر را مشابه عملکرد اشراف فئودالی⁹ در اروپا در نظر گرفته و بر همین اساس مقایسه انجام می­دهد.

از سوی دیگر، در کتاب «ایرانشناسی در شوروی» هم زمانی که به دوران وزارت خواجه رشیدالدین فضل­الله همدانی (645- 718 ﻫ.) می­پردازد هدف خود را از پرداختن به این شخصیت مهم در زمان ایلخانان، رفع ابهام پیرامون او بیان می­کند و مجدداً تلاش نموده تا اوضاع آن دوران و کشمکش­ها را تقابل میان فئودال­ها و مخالفان قلمداد ­نماید. به طوری که می­نویسد: «برای درک صحیح مفهوم دولت که در فعالیت رشیدالدین نهفته بوده، اول از همه بایستی در نظر داشت که در تاریخ میانه ایران همیشه کشمکشی بین دو گرایش سیاسی دیده می­شود، گرایش به طرف یک دولت فئودالی متمرکز همراه با یک دستگاه دیوانسالاری عریض و طویل وگرایش به سمت اضمحلال نظام فئودالی همراه با نوعی سیستم فیف نظامی. این گرایش­ها را گروه­های مختلفی از فئودال­های طبقه حاکمه حمایت می­کردند ... هواداران جریان اول که ستایش­گران سنت مغولی و روش زندگی چادرنشینی بودند با زندگی تخته قاپو شده و حیات کشاورزی و شهری مخالفت می­کردند و طرفدار پر و پا قرص بهره­کشی غارتگرانه از دهقانان اسکان یافته و ساکنان شهرها بودند...» (پطروشفسکی و ارانسکی، 1359: 7 - 8). بر همین اساس معتقد است که آن­ها (یعنی فئودال­ها) مخالفان خویش را به راحتی از میان بر می­داشتند که یکی از همین افراد خواجه رشیدالدین فضل­الله بود. اما به این مسئله توجه خاصی ندارد که وی در ردیف مالکین بزرگ قرار داشت (به تعبیر پطروشفسکی فئودال است) و از ثروت وافری برخوردار بود و حتی تمایل نداشت تا مالیات­های سنگین به رعایا تحمیل شود و همواره به آبادانی اراضی اهمیت می­داد (فضل­الله همدانی، 1945: 244- 245)، پس رقیبان او بسان سعدالدین ساوجی و زان­ پس، تاج­الدین­علیشاه گیلانی که خود نیز مالک و صاحب زمین بودند مکرراً بر علیه این وزیر دانشمند تبلیغ و دسیسه می­کردند و اتهاماتی را مطرح نمودند تا بدین­شکل، او را از صحنه سیاست و حکومت حذف کنند و در نهایت به اتهام مسموم کردن اولجایتو به دستور و حکم ابوسعید کشته شد (حافظ ابرو، 1350: 123 – 129).

بدین­ترتیب، این رخداد ربطی به نزاع میان فئودال­ها و رقیبان فرودست و رعایای آنان ندارد و در این خصوص پطروشفسکی تحلیل جامعی ارائه نداده است. و یا در ادامه با تأکید فراوان بر حاکمیت فئودالی مغولان بر ایران معتقد است که فئودال­های ایرانی با ایلخانان در جهت بازسازی اقتصاد مملکت بالاخص در بخش کشاورزی و ابزارهای آبیاری مزارع که پس از تهاجم آن­ها از بین رفته و یا ویران شده بود همکاری کردند (همان: 9).

این در حالی است که ایلخانان همچون غازان­خان (694-703ق) پس ازکسب قدرت در ایران برای حفظ جایگاه خویش، افزایش محصولات زراعی و باغی و ارتقای درآمد حاصل از مالیات و تأمین ارزاق عمومی باید طی چند مرحله به اصلاحات مختلف¹⁰ به ویژه در حوزه زراعت دست می­زدند تا دچار مشکل نشوند و طبیعی است که زارعین هم به اجبار تابع نظر او باشند. پس وی با بیان این مسائل، اوضاع آشفته رعایا و نیز قدرت و ظلم فئودال­های مغول و سایر فرمانروایان ایران، را زمینه شکل­گیری جنبش­های اجتماعی فرودستان بسان؛ سربداران کرمان¹¹ که با رهبری پهلوان اسد به پا خاستند و املاک فئودال­ها (یا به عبارت صحیح­تر اقطاع­داران) را مصادره و در اختیار گرفتند اما سپاهیان شاه­شجاع مظفری (760 – 786ق) در سال 776ق قیام او را به شدت سرکوب کرد و یا نهضت سربداران خراسان (736 – 788ق) و یا فعالیت­های اسماعیلیان نزاری که پطروشفسکی معتقد است تحرک آنان به خاطر تضاد طبقاتی در خلافت عباسیان و اخذ مالیات­های سنگین از مردم بودم به خصوص جماعت روستانشین بود (پطروشفسکی، 1363: 294). اما با تحقیق در باب ماهیت فرقه اسماعیلیه¹² بر خلاف ادعای او کوچکترین تفکر کمونیستی و اشتراکی مشاهده نمی­شود ولی طبیعی است که وی در قالب افکار خویش اقدامات این فرقه را بدین­صورت، ذکر کند. و یا می­گوید: «توده اصلی فرقه قرامطه را روستائیان تشکیل می­دادند» (همان: 299). آن­ها در بحرین با نبردهای طولانی و تبلیغات مساوات طلبانه بر علیه نهاد خلافت عباسی زمینداری کلان و بهره­کشی فئودالی را نابود سازند و با کوشش بسیار در ظاهر به خواسته خویش رسیدند (همان: 352). همچنین شورش اهالی هرات در سال 634 ق و ظهور فرقه حروفیه و شخص فضل­الله استرآبادی، پیروان و شاگردانش را سرنگون ساختن اساس ظلم (فئودالیسم) در راستای مبارزات طبقاتی با اشراف و شاهان می­داند که حتی دست به سلاح برداشتند و به جان شاهرخ تیموری (779-850 ق) سوءقصد کردند (همان: 324). و نیز در کتاب «نهضت سربداران» می­نویسد: «... روستاییان اطراف سبزوار و طبقات پایین مردم شهری از شیعیان متعصب و بالنتیجه مخالف قدرت موجود (مغولان) بودند (پطروشفسکی، 1351: 35-36). بنابراین در نخستین مبحث کتاب با عنوان؛ «ویژگى­هاى نهضت­هاى قرن چهاردهم میلادی (هشتم هجرى)» به نقش پیشه­وران و بینوایان شهرى از یک سو و روستائیان و خرده مالکان و فئودال­هاى ایرانى از سوى دیگر، در ایجاد این نهضت­ها پرداخته شده که چگونه در برابر اعیان مغول و ترک ایستادند و نهضت­هایى را در این قرن برپا کردند. به طور معمول در این جنبش­ها میان فئودال­ها و خرده مالکان از یک سو و روستائیان و بینوایان و اصناف شهرى از سوى دیگر نزاع در مى­گرفت. و نیز پس از آن­ که درباره تصوف در ایران و نزدیکی آن به تشیع بحث می­کند در بین معترضان به مغولان، دسته­هایی از صوفیان را نام می­برد که به همراه مردم بر علیه فئودال­ها به پا خاستند. حال این­ که، در آن دوره امیران و شاهزادگان سکه­های طلا و نقره، کالاهای فراوان و جواهر و حتی اراضی را وقف خانقاه صوفیان می­نمودند و برای آنان احترام خاصی قائل بودند اما به سبب محیط اجتماعی که بسیار متشتت بود اهل تصوف به یاری فرودستان شتافتند و نسبت به عملکرد فرمانروایان فئودال اعتراض کردند (پطروشفسکی، 1351: 20). این مورخ روس در قالب نظریه مبارزه طبقاتی نهضت سربداران را شورش توده­ها بر ضد فئودال­ها و ملاکین قلمداد می­نماید که همین امر بیانگر درک نادرست وی از زمینه­ها و علل این جنبش بزرگ است زیرا عبدالرزاق بن فضل­الله باشتینی (736- 738ق)، از امیران نامور سربداران خود از قدرتمندان و ثروتمندان بیهق بود و وجیه­الدین مسعود (738-745ق) برادر او هم از اشخاص متمول آن خطه به حساب می­آمد (بیانی، 1371: 758 و میرخواند، 1339: 5/604). پس آن­ها هم طبق نظر پطروشفسکی از طبقه فئودال محسوب می­شدند و از اقشار پایین جامعه نبودند پس چطور ممکن است بر ضد طبقه و جایگاه خود قیام کنند و با مردم همراه شوند؟ به یقین این مسئله با دیدگاه مارکسیستی وی تناقض آشکاری دارد و ضعف و ناتوانی در عدم تعمیم دیدگاه کمونیستی او را نشان می­دهد.

علاوه بر این، او در کتاب اسلام در ایران مقاومت دهقانان ایرانی در طی نبردهای صدر اسلام با ساسانیان مقابل مسلمانان و سپس تسلیم و پرداخت خراج اراضی را هم حفظ فئودالیسم ایرانیان مقابل اعراب در نظر می­گیرد (پطروشفسکی، 1363: 43). البته به این نکته هم توجه دارد که در قرآن کریم تصویر روشنی درباره حیطه وظایف و نحوه انتخاب خلیفه وجود نداشت (همان: 158). اما با گذشت زمان و الگوبرداری از جامعه ایرانی و تألیف کتب متنوع توسط فقها و تدوین نظریه حکومت و خلافت باعث شد تا عرب بادیه­نشین نیز در زمره فئودال­ها واقع شود. و یا ماهیت نهضت­های شیعی را ضد فئودالیسم و برقراری در جهت عدالت و رفاه مردم بیان نموده که در تقابل با عناصر فئودال خلافت و کارگزاران مطیع و یا سرکش آن­ها قرار داشت (همان: 294). به هر طریق، وی به هر شکلی که هست می­خواهد هرگونه سبک زندگی و اقتصادی و مخالفت­ها و تحرکات مردم وگروه­ها را به فئودالیسم پیوند دهد و در این راه با زیرکی شیوه زندگانی مغولان و البته کلیه سلسله­های ایرانی را هم به آن با ارائه مثال­ها و نمونه­های متنوع وگوناگون مرتبط می­سازد.

  

نتیجه­

با بررسی موضوع این مقاله می­توان چنین نتیجه گرفت که اگرچه مطالعات و تحقیقات مورخان روسی در حوزه تاریخ اجتماعی ایران اهمیت دارد؛ اما نگرش آن­ها نسبت به تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایرانیان ایدئولوژیک و متناقض است و زیرا آنان تلاش کردند تا با رویکردی مطابق با تفکرات و مسلک اتحاد جماهیر شوروی عمل نمایند و در راستای منافع خویش قرائت کلی از تاریخ ایران و سرزمین­های اسلامی طبق نظر خود داشته باشند تا بدین­طریق، مردمان و حاکمان ممالک مختلف از جمله ایران را متحد با عقاید کشورشان کنند و درکل، با چنین اقدام فرهنگی در دوران جنگ سرد از رقبای خویش یعنی بلوک غرب فاصله گیرند؛ بنابراین پطروشفسکی نیز که سال­های متمادی پیرامون تاریخ ایران و اسلام مطالعه، تحقیق و تدریس­ نموده بود در آثار برجسته خود تلاش کرد تا داده­های تاریخی را بامهارت به دیدگاه­های مارکسیستی نزدیک و مرتبط سازد تا بدین شکل، اعتماد مخاطبان را جلب نماید و با ادله تاریخی به همگان بفهماند که تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران‌زمین با نظام فئودالی و نظریه کمونیست­ها به‌ویژه مارکسیست-لنینیست­ها پیوندی ناگسستنی دارد و از این راه قابل‌فهم است. پس در سراسر کتاب­های خود مکرراً از واژه «فئودال» بهره می­­برد و سعی دارد تا جنبش­ها و شورش­های محلی را هم مانند، سربداران خراسان در راستای مبارزات طبقاتی تهیدستان بر علیه فئودال­ها در نظر گیرد. اما به‌یقین چنین تعمیم و مقایسه­ای باتوجه‌به ساختار اجتماعی و سیاسی ایران و تفاوت فاحش آن با اروپای قرون‌وسطی در همه ابعاد اقدامی نادرست است؛ زیرا فئودالیسم هیچ­گاه در این مملکت پدید نیامد و این بدان علت است که ایران هم از نظر جغرافیایی و هم سلسله‌مراتب اجتماعی و نظام سیاسی و نظام زمین‌داری مبتنی بر اقطاع و عدم تضاد میان شهرها و روستاها بود، و نیز شاهان و اربابان ایرانی در شهرها ساکن بودند و اشرافیت هم به‌شدت ممالک اروپایی موروثی نبود، پس شرایطی متفاوت با سرزمین­های اروپایی دارد؛ زیرا نوع تفکر در مشرق‌زمین با اروپاییان یکسان نیست و صرفاً نباید به خاطر شباهت­های ظاهری میان آن­ها در برخی از جهات، به خطا افتاد و از مسیر تحقیقات علمی منحرف شد.

در نهایت، باید به این مسئله مهم اشاره کرد با وجود این که، دوران تاریخ­نگاری مکتب شوروی سپری شده است اما همچنان آثار تألیف شده توسط پژوهشگران آنان جای نقد و بررسی دارد و می­توان راجع به عملکرد آن­ها همچون، پطروشفسکی که در این مقاله شیوه تاریخ­نگاری وی راجع‌به نظام مالکیت ارضی ایران ارزیابی شد به تحقیق پرداخت تا بدین صورت، ابعاد مختلف اندیشه­های آن­ها درباره موضوعات گوناگون روش شود و ابهامات برطرف گردد.

 

 

کتابنامه

قرآن کریم.

اسکاچپول، تدا (1392). بینش­ و روش ­جامعه­شناسی­ تاریخی. ترجمه هاشم ­آقاجری، تهران: مرکز.

ادواردز، پل (1375). فلسفه تاریخ (مجموعه مقالات از دایره­المعارف فلسفه)، ترجمه بهزاد سالکی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بلوخ، مارک (1363). جامعه فئودالی. ترجمه بهزاد باشی، تهران: آگاه.

بیانی، شیرین (1371). دین و دولت در ایران عهد مغول. تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

پطروشفسکی، ا. پ. (1344). کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول (قرن­های 13 و14 میلادی). ترجمه کریم ­کشاورز، ج1-2، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.

پطروشفسکی، ا. پ.  (1351). نهضت سربداران خراسان. ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام.

پطروشفسکی، ا. پ. (1359). ایرانشناسی در شوروی دولت در عهد ایلخانان فقه اللغه ایرانی. ترجمه یعقوب آژند، تهران، نیلوفر.

پطروشفسکی، ا. پ.  (1363). اسلام در ایران (از هجرت تا پایان قرن نهم هجری). ترجمه کریم ­کشاورز، تهران، پیام، چ7.

حافظ ابرو، نورالله عبدالله (1350). ذیل جامع التواریخ رشیدی، به اهتمام خانبابا بیانی، تهران، انجمن آثار ملی.

دورانت، ویل (1367). تاریخ تمدن (عصر ایمان). ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج4، تهران، انتشارات - آموزش انقلاب اسلامی، چ2.

دولاندلن، شارل (1388). تاریخ جهانی، ج2، ترجمه احمد بهمنش، انتشارات دانشگاه تهران، چ12.

زرین­کوب، روزبه و سلیمان­زاده، علیرضا (1392). واکاوی دوره نظام اشتراکی ابتدایی تاریخ جامعه ایرانی در نگاه و رویکرد ایرانشناسان شوروی. پژوهش­های ایرانشناسی، سال 3، شماره2، صص53-71.

سجادی، صادق (1379). «­اقطاع». دائرة­المعارف بزرگ اسلامی.  ج 9، تهران، مرکز دائرة­المعارف ­بزرگ ­اسلامی، صص 643 - 665.

صدقی، ناصر (1391). تأملی در نگرش جامعه­شناختی مارکسیستی به تاریخ ایران. پژوهش­های علوم تاریخی. دوره 4، شماره 1، صص133-152.

صدقی، ناصر و نریمانی، عارف (1400). نقدی بر تئوری­های اروپا محور در دوره­بندی تاریخ اقتصادی ایران؛ ایدئولوژی، زمان پریشی و فراروایت. تاریخ ایران. دوره14، شماره2، صص 1-22.

فضل­الله همدانی، رشیدالدین (1945). مکاتبات رشیدی، گردآوری محمد ابرقوهی، به‌کوشش محمد شفیع، لاهور: کلیه پنجاب.

کاسمینسکی، یوگنی (1358). تاریخ قرون وسطی. ترجمه صادق انصاری و محمدباقر مؤمنی، تهران: اندیشه.

کاظمی، حجت (1400). تاریخ­نگاری مارکسیستی و ماهیت جامعه و دولت در ایران سنتی. سیاست (مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی). دوره 51، شماره4، صص1063-1091.

کوریک، جیمز آ. (1380). قرون وسطای اولیه، ترجمه مهدی حقیقت­خواه، تهران: ققنوس.

لمبتون، آن (1382). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران. ترجمه یعقوب آژند، تهران: نی.

میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1339). روضةالصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا، ج5، تهران: خیام  و پیروز.

نچکینا، و. و دیگران (1361). تاریخ مختصر جهان، ترجمه محمدتقی فرامرزی، ج1، تهران: دنیا.

نوری، جعفر (1400). مغول­شناسی ایرانی و نسبت آن با دو شاخه مغول­شناسی مارکسیستی و غربی در تاریخ­نگاری دوره پهلوی. تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری. سال 31، شماره 28. صص 283- 303.

واگو، استفان (1373). درآمدی بر تئوری­ها و مدل­های تغییرات اجتماعی. ترجمه احمد رضا غروی­زاد، قم: انتشارات جهاد دانشگاهی.

 

The study of religion in Russia in the 18th- first half of the 20th cent‌ Ilya Pavlovich. Petrushevskyhttps://relstud-hist.spbu.ru

Kemper, Michael (2011). Introduction: Integrating Soviet Oriental studies. in The Heritage of Soviet Oriental studies. Michael Kemper and Stephan Conermann (eds.),  London: Routledge.

Rodionov, Mikhail (2011). Profiles under Pressure: Orientalistsin Petrograd/Leningrad 1918- 1956. in The Heritage of Soviet Oriental studies. in Michael Kemper and Stephan Conermann (eds.),   London: Routledge.

Verbeek, Georgi (2006). Anachronisme and the Rewriting of history: The South Africa Case. The Journal for Transdisciplinary Research in Southern Africa. vol. 2, No. 1, pp.181-200.

 

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 28/1/1403 ؛ تاریخ پذیرش: 15/11/1403

[2] . رایانامه: [e-mail]

[3] - از نظر مارکس شیوه تولید آسیایی بیانگر ساختار اقتصادی جامعه‌ای عمدتاً کشاورزی است که از ترکیب مالکیت ارضی و حاکمیت سیاسی در کالبد یک حکومت متمرکز به وجود می­آید. دولت آسیایی به‌خاطر سمت دوگانه خود در مقام مالک - حاکم مازاد اقتصادی تولیدکنندگان را به‌صورت مالیات– بهره مالکانه تصاحب می­کند. ازاین‌رو، روابط تصرف مستلزم روابط طبقاتی نیست؛ بلکه ناشی از اعمال فشار سیاسی محض از جانب دولت است. فقدان مالکیت خصوصی بر زمین و طبقه مالک مستقل از دولت، ویژگی­های معرف این مفهوم و تفسیرهای گوناگون آن در نظریه مارکسیستی است. شرایط اقلیمی، وضع زمین، سیستم آبیاری مصنوعی به کمک ترعه­ها و تأسیسات آبیاری پایه زراعت شرقی بوده است و ضرورت بدیهی استفاده صرفه­جویانه از آب در شرق ناگزیر مداخله قدرت متمرکز دولت را می­طلبد (ر.ک، بابک امیرخسروی (1397)، دولت در ایران: نقدی بر نظریه شیوه تولید آسیایی کارل مارکس، تهران: اختران).

[4] .  Anachronisme.

[5] . Fief . 

[6] 1. وَ فِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخيلٌ صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقي‏ بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلي‏ بَعْضٍ فِي الْأُکُلِ إِنَّ في‏ ذلِکَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ. ترجمه: و در زمین قطعه­هایی پهلوی هم هست با باغ­هایی از انگور و کشت و نخل از یک ریشه و یا غیر یک ریشه ­که همه از یک آب سیراب می­شوند و ما میوه­های خوردنی بعضی از آنان را بر بعض دیگر برتری داده­ایم، به درستی­که در این­ها برای­گروهی­که تعقل نمایند نشانه­هایی هست. 

[7] . اراضی اینجو تنها به مغولان تعلق نداشت؛ بلکه امیران و بزرگان ایرانی نیز این نوع زمین را در تملک خویش داشتند.

[8] . درخور ذکر است که مغولان در آغاز اراضی را باتوجه‌به ماهیت زندگانی خویش یعنی دامپروری به چراگاه جهت تأمین خوراک دام­ها تبدیل نمودند ولیکن به‌تدریج  به کشاورزی و آبادانی اراضی تمایل پیدا کردند. 

[9] . نک.  شارل دولاندلن (1388). تاریخ جهانی، ج2، ترجمه احمد بهمنش، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ 12 و جیمز آ. کوریک (1380)، قرون‌وسطای اولیه، ترجمه مهدی حقیقت­خواه، تهران، ققنوس.

[10] . نک. رشیدالدین فضل­الله همدانی (1338)، جامع­ التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، 2ج، تهران، اقبال.

[11] . نک. حمدالله مستوفی (1387)، تاریخ گزیده، با اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران، امیرکبیر، چ5.

[12] . نک. فرهاد دفتری (1383)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران، مؤسسه نشر فرزان روز، چ3.