کُردان غیرایوبی در جنگهای صلیبی؛ از سقوط تا بازپس گیری بیت‌المقدس
محورهای موضوعی :
کلید واژه: کردان غیرایوبی, جنگهای صلیبی, زنگیان, ایوبیان, صلاح‌الدین ایوبی.,
چکیده مقاله :
در جنگهای صلیبی اقوام و طوایف مختلفی به علل و دلایل گوناگون مشارکت کردند. به علت همسایگی منطقه جزیره با شام، کردان آن منطقه نیز به ناگزیر پایشان به این جنگ‌ها کشیده شد. مداخله نظامی زنگیان در اوضاع داخلیِ فاطمیانِ حاکم بر مصر، پای کردان ایوبی و کردان غیرایوبی را بدان‌جا باز و در آنجا نیز به‌ناچار آنان را با صلیبیون مواجه کرد. با تشکیل دولت کردنژاد ایوبی از دل دولت زنگی، نیروی سیاسی، نظامی کردان غیرایوبیِ دولت زنگیان به ایوبیان ملحق شد و این الحاق سرعت، شدت و شمول بیشتری پیدا کرد. کرد بودن دولت ایوبیان و نیاز آنان به توان نظامی کردان در مواجهه با صلیبیون، نقش کردان غیرایوبی را نیز در این جنگ‌ها پررنگ‌تر کرد. در این مقاله نقش کردان غیرایوبی در جنگهای صلیبی تا بازپس‌گیری قدس بررسی شده است. یافته‌ها حاکی است که با تشکیل دولت زنگیان، این حضور نظم بیشتری به خود گرفت، با ایوبیان و در دولت صلاح‌الدین (ﺣﻜ. 567 ـ 589ق) و به‌ویژه با ورود وی به فاز تهاجمی از 582ق به بعد، به اوج رسید و به ترتیب نقش‌آفرینی، طوایف کرد هَکّاری، مِهرانی، حُمَیدی، زَرزاری و شَهرَزوری، در عرصه‌های سیاسی، نظامی این جنگ‌ها خوش درخشیدند.
Two centuries of military confrontation between Western Europe and parts of the Islamic world in the form of the Crusades led to the strengthening and elevation of the military class in the targeted regions. Various ethnic groups and tribes participated in these wars for different reasons. Due to the proximity of the Jazira region to the Levant (Sham), the Kurds of that area were inevitably got involved in these conflicts. Shortly after the onset of the wars, the establishment of the Zengid state in northern Jazira and Mosul to control a limited territory—mostly Kurdish—led to an increased role and elevated political-military status of the Kurds. The Zengids’ military intervention in the internal affairs of the Fatimids, who ruled Egypt, brought both Ayyubid and non-Ayyubid Kurds into Egypt, where they were once again inevitably faced with the Crusaders. With the formation of the Kurdish Ayyubid state out of the Zengid regime, the political and military forces of non-Ayyubid Kurds within the Zengid state joined the Ayyubids, and this integration grew in speed, intensity, and scope. The Kurdish identity of the Ayyubid state and its reliance on Kurdish military capabilities in confronting the Crusaders further amplified the role of non-Ayyubid Kurds in these wars. This study, using a descriptive-analytical method based on library studies, tried to examine the extent and level of non-Ayyubid Kurdish involvement in the Crusades. Findings indicate that with the formation of the Zengid state, their involvement became more organized, and under the Ayyubids—especially during the reign of Salah al-Din (r. 567–589 AH)—it peaked, particularly from 582 AH onward when he entered the offensive phase. In terms of influence, the Hakkari, Mehrani, Humaydi, Zarzari, and Shahrazuri Kurdish tribes played important roles on the political and military fronts of these wars.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن (بی‌تا). التاریخ الباهر فی الدولة الأتابکیه. به کوشش عبدالقادر احمد طلیمات، قاهره: دار الکتب الحدیثه.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن (1422). الکامل فی التاریخ. به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتب العربی.
ابن‌خلکان، ابوالعباس شمس‌الدین (بی‌تا). وفیات الأعیان و إنباء ابناء الزمان. به کوشش احسان عباس، بیروت: دار صادر.
ابن‌شداد، بهاء الدین ابوالمحاسن (2012). النّوادر السلطانیه و المحاسن الیوسفیه. قاهر: مؤسسة هنداوی للتعلیم و الثقافه.
ابن‌کثیر، ابوالفدا اسماعیل (1407). البدایه و النّهایه. بی‌جا: دار الفکر.
ابن‌واصل، جمال‌الدین محمد (1383). تاریخ ایوبیان. ترجمه پرویز اتابکی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ابوالفدا، عماد الدین اسماعیل(بی‌تا). المختصر فی اخبار البشر. بی‌جا: المطبعة الحسینیة المصریه.
ابوبدر، شاکر احمد (بی‌تا). الحروب الصلیبیه و الأسرة الزنکیه. بیروت: الجامعة اللبنانیه.
ابودمعه، امین(1988). «الإقطاع العسکری فی العهد الأیوبی» دراسات تاریخیه، شماره‌های 29 و 30: صص 211 ـ 237.
ابوشامه، شهاب‌الدین عبدالرحمان (1418). الروضتین فی اخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه. به کوشش ابراهیم زیبق، بیروت: مؤسسة الرساله.
اتابکی، پرویز (1383). پاورقی بر تاریخ ایوبیان. نک: ابن‌واصل.
اشترشی تفرشی، علیرضا و گودینی، مهری (1393). «ارتباط متقابل عالمان سنّی با حاکمان زنگی». تاریخ و تمدن اسلامی. شماره 20، صص 93 ـ 110.
اصفهانی، عماد کاتب (1987). البرق الشامی. به کوشش فالح حسین، عمان: مؤسسة عبدالحمید شومان.
اصفهانی، عماد کاتب (بی‌تا). الفتح القسی فی الفتح القدسی. بی‌جا: دار المنار.
انصاری قمی، حسن (1385). «دین و دولت در دولت‌های آل زنگی و ایوبیان؛ درآمدی بر ادبیات اسلامی»، کتاب ماه دین. شماره‌های 104 ـ 106، صص 6 ـ 33.
ایغلتون، ویلیام (2006). القبائل الکردیه. ترجمه احمد محمود خلیل، اربیل: مؤسسة موکریانی للطباعة و النشر.
ایوبی، مهدی (1389). «تأملی در چگونگی تعامل صلاح‌الدین ایوبی با اسماعیلیان». فصلنامه علمی ـ تخصصی سخن تاریخ، شماره 10، صص 3 ـ 27.
باسورث، کلیفورد ادموند (1381).« تاریخ سیاسی و دودمانی ایران». تاریخ ایران کمبریج(جلد پنجم)، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
بالار، میشل(1392). پژوهش‌های نوین جنگهای صلیبی(جلد 3)؛ جنگهای صلیبی و شرق لاتینی. ترجمه عبدالله ناصری طاهری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حتی، فیلیپ خوری ( 1380). تاریخ عرب. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: آگاه.
حسن، درویش یوسف (2005). بلاد هکّاری. دهوک: دار سپیریز للطباعة و النشر.
دوسکی، کاروان عبدالعزیز(2013). الکرد المهرانیه، دورهم السیاسی و الحضاری خلال القرنین 6 ـ 7ه. دهوک: مطبعة محافظة دهوک.
ذهبی، شمس‌الدین (1413). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتب العربی.
رائد، عبدالرحیم (2019). «الفقیه عیسی الهکاری، حیاته و دوره فی عهدی اسدالدین شیرکوه و صلاح‌الدین الأیوبی». مجلة اربد للبحوث و الدراسات الإنسانیه، شماره 1، صص 1 ـ 36.
رانسینمان، استیون (1380). تاریخ جنگهای صلیبی. ترجمه منوچهر کاشف، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
رضایی، جمیله (1399). « شیرکوه بن شاذی». دانشنامه جهان اسلام، جلد 28، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: کتاب مرجع.
ریلی اسمیت، جاناتان (1392). جنگهای صلیبی، مسیحیت و اسلام. ترجمه عبدالله ناصری طاهری و دیگران، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
زرکلی، خیرالدین (2002). الأعلام. بیروت: دار العلم للملایین.
زکار، سهیل (1995). الموسوعة الشامله فی تاریخ الحروب الصلیبیه. دمشق: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
سبط ابن‌جوزی، شمس‌الدین ابوالمظفر (2013). مرآة الزمان فی تواریخ الأعیان. به کوشش ابراهیم زیبق، دمشق: دار الرسالة العالمیه.
سید، ایمن فواد (1400). دولت فاطمیان در مصر: تحلیلی جدید، ترجمه اسماعیل باغستانی، تهران: نی.
شاندور، آلبر(1375). صلاح‌الدین ایوبی. ترجمه محمد قاضی، تهران: زرین.
شریف، حسین شاکر(2016). کورد له کتیبی وفیات الأعیان و أنباء ابناء الزمانی ابن‌خلکان، لیکولینه وه یه که له رولی سیاسی و شارستانیه تی کورد. اربیل: ده‌زگای چاپ و په خشی نارین.
صفی‌زاده، صدیق (1378). تاریخ کرد و کردستان، تهران: آتیه.
طقوش، محمد سهیل (2015). تاریخ الأکراد. بیروت: دار النفائس للطباعة و النشر و التوزیع.
طقوش، محمد سهیل (1380). دولت ایوبیان. ترجمه عبدالله ناصری طاهری، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
طواهیه، فوزی خالد (2020). «الأمیر سیف‌الدین علی المشطوب الهکاری و دوره العسکری فی الدولة الأیوبیه». المجلة الأردنیه للتاریخ و الآثار، شماره 3، صص 111 ـ 129.
عثامنه، خلیل (2006). فلسطین فی العهدین الأیوبی و المملوکی. بیروت: مؤسسة الدراسات الفلسطینیه.
عسلی، بسام (1433). قادة الحروب الصلیبیه(المسلمون). بیروت: دار النفائس.
عودی، ستار و خان‌احمدی، لیلا (1393). «داویه»، دانشنامه جهان اسلام، جلد 17، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
عودی، ستار (1390). جنگهای صلیبی. تهران: کتاب مرجع.
عینی، بدرالدین محمود (1431). عقد الجمان فی تاریخ اهل الزمان. به کوشش محمود رزق محمود، قاهره: مطبعة دار الکتب و الوثائق القومیه.
فرزانه،مریم (1403). «زرزا»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد26، تارنما به آدرس: https://cgie.org.ir/fa/article/274244/زرزا
کریمی، جواد و موجانی، سیدعلی (1393). «بیت‌المقدس»، دانشنامه جهان اسلام، جلد5، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: کتاب مرجع.
مونس، حسین (1959). نورالدین محمود. قاهره: الشرکة العربیة للطباعه و النشر.
محمدحسین، محسن (1987). «جیش صلاح‌الدین»، المورد. شماره 4، صص 38 ـ 68.
مجیدامین، نبز (2002). المشطوب الهکاری؛ دراسة عن دور الهکاریین فی الحروب الصلیبیه. سلیمانیه: بی‌نا.
مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن (1368). الأنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، قم: انتشارات شریف رضی.
مایر، هانس ابرهارد (1371). جنگهای صلیبی. ترجمه عبدالحسین شاهکار، شیراز: مرکز نشر دانشگاه شیراز.
مینورسکی، ولادیمیر (1387). نگاهی نو به مشرق قفقاز. ترجمه محسن خادم، تهران: کتاب مرجع.
محمدی، مهدی (1401). «سپاه اتابکان زنگی و تحولات آن»، مطالعات تاریخی جنگ. شماره 19، صص 58 ـ 73.
مقریزی، ابوالعباس تقی‌الدین (1422). اتعاظ الحنفا بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفا. به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه.
نقلی، آسیا سلیمان (2002). دور الفقها و العلماء المسلمین فی الشرق الأدنی فی الجهاد ضد الصلیبیین خلال الحرکة الصلیبیه، ریاض: مکتبة العبیکان.
ناصری طاهری، عبدالله ( 1376). «آثار جنگ صلیب در صفحات شرقی جغرافیای اسلام، مطالعات فرهنگ ـ ارتباطات، شماره 4، صص 131 ـ 150.
هسنیانی، صالح شیخو (2014) . «العائلة الشهرزوریة و دورها الحضاری و السیاسی فی التاریخ الأسلامی»، مجلة البحوث و الدراسات الأسلامیه، شماره 35، صص 195 ـ 255.