امور عامۀ طبیعیات در تمدن اسلامی: تحلیلی علمی – تاریخی
محورهای موضوعی :
کلید واژه: طبیعیات, امور عامه, حکمت نظری, علوم طبیعی, تمدن اسلامی.,
چکیده مقاله :
طبیعیات، بخش مهمی از علوم حکمی دورۀ اسلامی را تشکیل می‌داده است. دانشمندان دورۀ اسلامی میراث تمدن‌های پیشین در علوم طبیعی را، در بخش‌های نظری و تجربی، گسترش دادند و آثار علمی فراوانی بر جای نهادند. طبیعیات دورۀ اسلامی را می‌توان به دو بخش طبیعیات به معنای اعم، یا امور عامۀ طبیعیات، و طبیعیات به معنای اخص، یا طبیعیات تخصصی تفکیک کرد. پژوهش حاضر طبیعیات به معنای اعم را کانون بحث خود قرار داده است. پژوهش حاضر بر آن است که سیر تحول طبیعیات دورۀ اسلامی را می‌توان به دو دورۀ رشد و شکوفایی (از قرن سوم هجری تا کمابیش قرن هشتم) و دورۀ رکود و میرایی (دورۀ صفویه تا انتهای قاجار) تقسیم نمود. در مقاله، با ذکر شواهد تاریخی، نشان داده می‌شود که از قرن هشتم هجری به بعد مطالعات مرتبط با امور عامه طبیعیات دچار آسیب و لغزش شد؛ آسیبِ سکون و تکرار، و لغزشِ کوچ تدریجی از شاخۀ علوم طبیعی به حوزۀ معارف عقلی. مراجعه به آثار طبیعیاتی حکمای پیشین، نگارنده را به این جمع‌بندی رساند مهم‌ترین مباحث امور عامۀ طبیعیات بدین قرارند: مبادی، موضوع و مسائل طبیعیات؛ جسم، ماده، صورت، طبیعت، زمان، مکان، حرکت، علیت، و برخی امور مشترک دیگر مانند تناهی و عدم تناهی، جهت و شکل. در این مقاله به‌عنوان نمونه، موضوع و مبادی جسم طبیعی، دو مورد اصلی از مباحث امور عامه، در بستر تاریخی تحلیل می‌شود.
Natural philosophy constituted a significant part of the philosophical sciences in the Islamic period. Scholars of the Islamic era expanded the legacy of earlier civilizations in the natural sciences, both theoretical and experimental, and left behind a vast corpus of scientific works. The natural philosophy of the Islamic period can be divided into two domains: natural philosophy in the broader sense—that is, the general principles of natural philosophy (umūr ʿāmma)—and natural philosophy in the narrower sense, or specialized natural sciences. The present study focuses on the former. It argues that the trajectory of natural philosophy in the Islamic era may be divided into two major phases: the period of growth and florescence (from the 3rd/9th century until roughly the 8th/14th century), and the period of stagnation and decline (from the Safavid era to the end of the Qajar period). Drawing upon historical evidence, the article demonstrates that from the 8th/14th century onwards, inquiries into the general principles of natural philosophy suffered from two afflictions: the stagnation of repetition, and the deviation of a gradual shift from the natural sciences into the realm of metaphysical and rational sciences. A survey of the works of earlier Islamic philosophers leads to the conclusion that the most significant topics of the umūr ʿāmma of natural philosophy are: the principles, subject, and problems of natural philosophy; body, matter, form, nature, time, place, motion, causality, and other shared issues such as finitude and infinitude, direction, and figure. By way of illustration, this article undertakes a historical analysis of two of the central issues of umūr ʿāmma: the subject of natural body and its principles.
آشتیانی، سید جلال‌الدین (1347). حکیم محقق حاج ملا هادی سبزواری. نشریه دانشکدۀ علوم معقول و منقول دانشگاه مشهد. شماره 1.
الیاده، میرچا ( 1399). از جوامع ابتدایی تا ذن. ترجمۀ سجاد دهقان‌زاده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر پارسه.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1360). فن سماع طبیعی. ترجمه محمدعلی فروغی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
اسدآبادی، سید جمال‌الدین( 1379). مجموعه رسائل و مقالات. به‌کوشش سید هادی خسرو شاهی، قم: مرکز بررسی‌های اسلامی، قم
حیدری، احمدعلی (1394)، جایگاه فلسفه در تاریخ فرهنگی اجتماعی قاجار و تداوم آن در مکتب فلسفی متأخر تهران. مطالعات تاریخ فرهنگی. 6 (24): 35 - 60.
رحیم یوسفی اقدم و دیگران (1400). تکنولوژی جدید و دگرگونی معنایی «علم» و «صنعت» در دورۀ قاجار. مجله تاریخ علم، 19(1): 183 -222.
رحیمی غلامحسین (1399). در نسبت طبیعیات قدیم و جدید و بررسی و نقد آرای برخی صاحبنظران. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 40: 143 -168.
رحیمی، غلامحسین (1392). ماشین‌های ساده و مرکب در معیارالعقول؛ رساله‌ای در فن جراثقال، تهران: انتشارات موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران.
رحیمی، غلامحسین ( 1399). پرسش‌های بیرونی و پاسخ های ابن سینا. حکمت‌نامه مفاخر. 5 (1): 6-38.
فاضل تونی، محمدحسین (1386). حکمت قدیم (طبیعیات). به‌کوشش مهناز رئیس‌زاده، تهران: انتشارات مولی
فاضل هندی (1377). حکمت خاقانیه. تهران: میراث مکتوب.
کمالی‌زاده، طاهره (1402). مواجهۀ فلسفه اسلامی با فلسفۀ غرب در دورۀ قاجار. تاریخ فلسفه، 14 (1): 85 -110.
متولی، عبدالله و حسن‌بیگی، محمد (1403). علل عقب ماندگی جامعه ایران در عصر قاجار از نگاه روزنامه تربیت. تاریخ و تمدن اسلامی. 20 (34): 83 - 105.
مطهری، مرتضی ( 1377). مجموعه آثار. تهران: انتشارات صدرا
یوسفی اقدم، رحیم و دیگران (1400). تکنولوژی جدید و دگرگونی معنایی «علم» و «صنعت» در دورۀ قاجار. تاریخ علم. 19(1): 183 - 220.