مفهوم گوران در کردستان: بازشناسی مصادیق و فرایند تاریخی تحول و تطور آن
محورهای موضوعی :
کلید واژه: گوران, گورانی, ماچو زبان, کُرد, قبیله, یکجانشین, یارسان.,
چکیده مقاله :
گوران و صفت نسبی آن گورانی، مفهومی است که در نواحی میانی و جنوبی کردستان با مصادیق مختلف و بعضاً متباین رایج بوده است؛ شرق‌شناسان که پیش‌گام پژوهش دررابطه‌با گوران بوده‌اند، علی‌رغم پیچیدگی‌های موضوع، عموماً اقدام به ساده‌سازی گوران و تفسیر آن به‌عنوان نامی عام برای گویشورانی خاص در کردستان کرده‌اند. در پژوهش حاضر این نظریه به پرسش گرفته شده و از طریق مطالعه مصادیق گوران به روش تاریخی- تحلیلی، کوشش شده است که فرایند تاریخی تطور و تکوین مفهوم گوران درک و توضیح داده شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مفهوم گوران در بافتار قومیت به کار نرفته و منطبق بر گویشورانی خاص نبوده است؛ بلکه گوران که مصادیق آن را می‌توان در سه دسته، گوران در مصداق قبیله، گوران در مصداق یکجانشین و رعیت، گوران در مصداق پیروان آیین یارسان، بازشناسی کرد، برگرفته از مفهوم گَبر و گَور به معنای غیر دین و غیرمسلمان است و احتمالاً از سده‌های نخستین اسلامی به سبب انتساب به ادیان و فرق غیراسلامی، به گروه‌های مختلف اجتماعی اطلاق شده و بر آنان باقی‌مانده است.
Gorani and the adjective Gorani is a concept that has been prevalent in the central and southern regions of Kurdistan with different and sometimes contradictory instances; Orientalists who have pioneered research on Gorani, despite the complexities of the subject, have generally simplified Gorani and interpreted it as a generic name for specific speakers in Kurdistan. In the present study, this theory is questioned and an attempt has been made to understand and explain the historical process of the development and formation of the concept of Gorani through the study of Gorani instances. The findings of the study show that the concept of Gorani was not used in the context of ethnicity and was not consistent with specific speakers; Rather, the term "Gurran", whose examples can be recognized in three categories: "Gurran" in the case of tribes, "Gurran" in the case of monogamous people and serfs, and "Gurran" in the case of followers of the Yarsan religion, is derived from the concept of "gabr" and "gawr" in the general sense of "non-religious" and "non-Muslim". It was probably applied to various social groups from the first centuries of Islam due to its attribution to non-Islamic religions and sects, and it has remained with them.
آزادپور، ناصر (1332). حواشی تاریخ اردلان. نوشته مستوره کردستانی، ماه شرف بنت ابوالحسن، به کوشش ناصر آزادپور، سنندج: بهرامی.
آساطوریان، گارنیک (1374). قوم گوران. ترجمه ماریا آیوازیان، ایران شناخت، (1)، 31-63.
آساطوریان، گارنیک (1381). تاریخچۀ واژۀ گبر. نامۀ پارسی، 8 (1)، 29-31؛
آساطوریان، گارنیک (1397). کردها و خاستگاه آنها، روش‌شناسی مطالعات کُردی. ترجمه صنعان صدیقی، تهران: فرهامه.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد (1385). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.
ابن‌اعثم کوفی، احمد بن علی ( 1991). کتاب الفتوح. تحقیق علی شیری، بیروت: دار الاضواء.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله (1417). رحله ابن‌بطوطۀ. تصحیح عبدالهادی تازی، ریاض: آکادمیه المملکۀ المغربۀ.
ابن‌بلخی (1374). فارسنامۀ ابن‌بلخی. به‌کوشش منصور رستگار فسایی، بر اساس متن مصحح لسترنج و نکلسون، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
ابن‌حوقل، محمد (1938). صورة الارض. بیروت: دار صادر.
ابن‌خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1992). المسالک و الممالک. بیروت: دار صادر.
ابن‌عدیم، عمر بن احمد (1988). بغیة الطلب فی تاریخ حلب. تحقیق سهیل زکار، بیروت: دار الفکر.
ابن فضل الله عمری، احمد بن یحیی (2003). مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار. تحقیق احمد عبدالقادر شاذلی، ابوظبی: المجمع الثقافی.
ابن فقیه، احمد بن محمد (1416). البلدان. تحقیق یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.
ابن مستوفی اربلی، مبارک بن احمد (1980). تاریخ اربل، المسمّی بناهة البلد الخامل بمن ورده من الاماثل. تحقیق سامی سقار، بغداد: دار الرشید للنشر.
ادموندز، سیسیل جی (1367). کردها، ترکها، عربها. ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: روزبهان.
اَزدی، یزید بن محمد (2006). تاریخ الموصل. تحقیق احمد عبدالله محمود، بیروت: دار الکتب العلمیه.
اوتر، ژان (1363). سفرنامه ژان اوتر. ترجمه علی اقبالی، تهران: جاویدان.
ایکلیتون، ویلیم (2007). العشائر الکردیه. ترجمه حسین الحمد اجاف، اربیل: ئاراس.
ئه لماس خانی که نوله‌یی (2009). شاهنامه‌ی کوردی (هه‌ورامی). جه‌ماوه‌ری و دووباره نووسی موحه‌مه‌د ره‌شیدی ئه‌مینی، اربیل.
بابانی، عبدالقادر بن رستم (1392). سیر الاکراد در تاریخ و جغرافیای کردستان. به کوشش محمد رئوف توکلی، تهران: انتشارات توکلی.
بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین (1377). شرفنامه، تاریخ مفصل کردستان. تهران: اساطیر.
بروئینسن، مارتن وان (1378)، جامعه‌شناسی مردم کرد، آغا شیخ دولت. ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: پانیذ.
بلاذری، احمد بن یحیی ( 1988). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبۀ الهلال.
بلعمی، محمد بن محمد (1378). تاریخنامه طبری. به کوشش محمد روشن، تهران: سروش/ البرز.
بوره‌که‌یی، سدیق (2008). میژووی ویژه‌ی کوردی. هه‌ولیر: ئاراس.
پاتس، دنیل (1401). گوریانا و گوران. ترجمه، نقد و تصحیح سید مهد سجادی، تاریخ نو، 12( 31 )، 36-56،.
پاشای جاف، مه‌حموود (2014). که‌شکولی مه‌حموود پاشای جاف. ئاماده کردن و لیکولینه وه حه‌سه‌ن جاف، سلیمانی: بنکه‌ی ژین.
پاشای جاف، مه‌حموود (2022). که‌شکولی مه‌حموود پاشای جاف. ساغکردنه‌وه و لیکولینه‌وه‌ی عه‌بدوللا حه‌بیبی، سلیمانی: بنکه ی ژین.
پورداود، ابراهیم (1380).آناهیتا، مقالات ایرانشناسی پور داوود. به کوشش مرتضی گرجی، تهران: افراسیاب.
تبریزی طباطبائی، محمدرضا بن عبدالجلیل (1386). هدایۀ الحجاج، سفرنامة مکه 1258- 1259ش / 1297- 1298ق. به کوشش رسول جعفریان، قم: نشر مورخ.
جهان‌بخت، سید حمید (1396). «سلطان اسحاق». دانشنامه جهان اسلام، ج24، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
چمن‌آرا، بهروز ( 1390). درآمدی بر ادب حماسی و پهلوانی کردی با تکیه بر شاهنامه کردی. جستارهای نوین ادبی، (172)، بهار 1390، 119-148.
چمن‌آرا، بهروز، و امیری، سیروس (1398). گورانی، زبان محاوره‌ای یا زبان ادبی کردی؟، هونه، (4 و 5)، زانکوی کوردستان، 11-45.
حسینی آبباریکی، سید آرمان ،و صیدی، آسیه (1402). معرفی و نسخه‌شناسی حماسه‌های دینی گورانی. پژوهشنامه ادبیات کردی، 9 (2)، 1-31.
حسینی، سید سعید (1396). از دیار عرفان، زندگی، اندیشه و آثار سید عبدالله بلبری کردستانی. تهران: نشر احسان.
حکیم زجّاجی (1383). همایون‌نامه، تاریخ منظوم حکیم زجّاجی. به کوشش علی پیرنیا، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
حمدالله مستوفی (1362). نزهۀ القلوب. به کوشش گای لیسترانج، تهران: دنیای کتاب.
حه‌بیبی، عه‌بدوللا ( 1396). گولزاروو هه‌‌ورامانی، موناجات، مه‌دحوو پیغه‌مبه‌ری (د.خ)، مه‌ولوودنامه، میعراج‌نامه، موچیاری به هه‌ورامی. ئاماده که‌رده‌ی عه‌بدوللا حه‌بیبی، سنندج: انتشارات کردستان.
حه‌بیبی، عه‌بدوللا (1395). مقدمه دیوانوو بیسارانی. دیوانوو بیسارانی، گلیره‌و که‌رده‌ی و له‌یه‌که‌ودای عه‌بدوللا حه‌بیبی، سنندج: انتشارات کردستان.
حه¬بیبی، عه¬بدوللا (1398). مقدمه دیوانوو سه¬یدی هه¬ورامی. دیوانوو سه¬یدی هه¬ورامی، گلیره¬و که¬رده¬ی و له¬یه¬که¬ودای عه¬بدوللا حه¬بیبی، سنندج: انتشارات کردستان.
حیدری زادی، رضا (1402). «عبدالرحیم تاوگزی». دانشنامه جهان اسلام، ج32، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
حیلمی کاکه¬یی، عه¬باس (1984). کومه¬له شیعری مه¬لا عه¬باس حیلمی کاکه¬یی. کوکردنه¬وه طالب هه‌رده-ویل کاکه¬یی، بغداد: مطبعۀ اسعد.
خانی، ئه¬حمه¬د (2006). مه¬م و زین. ئاماده¬کردن و په¬راویز نووسینی هه¬ژار، هه¬ولیر: ئاراس.
خه¬زنه¬دار، مارف (2010). میژووی ئه¬ده¬بی کوردی. هه¬ولیر: ئاراس.
دفتر رموز یارستان، گنجینۀ سلطان صحاک «اهل حق» (بی¬تا). گردآورنده قاسم افضلی شاه ابراهیمی، تهران.
دنت، دانیل (1358). مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام. ترجمه محمد علی موحد، تهران: خوارزمی.
دیوانَ گَوره (1382). به کوشش سید محمد حسینی، کرمانشاه: باغ نی.
راوندی، محمد بن علی (1364). راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق. به کوشش محمد اقبال، به انضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
رحیمی، مهری، و آذر، امیر اسماعیل (1394). معرفی و نحلیل نسخه¬های خطی فرقه اهل حق. پژوهش-های اعتقادی کلامی، (20)، 1-16.
رشیدالدین فضل¬الله همدانی (1384). جامع التواریخ، تاریخ آفرنج، پاپان و قیاصره. به کوشش محمد روشن، تهران: میراث مکتوب.
رودباری اورامی، خدر بن احمد (1386). ده¬وله¬ت نامه، هونراوه¬ی مه¬لا خزری رواری. لیکولینه¬وه و لیکدانه¬وه¬ی جه¬میل فاروقی، تهران: نشر احسان.
روملو، حسن (1384). احسن التواریخ. به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
ریچ، کلاودیوس جیمز (1429). رحلۀ ریج. بیروت: الدار العربیۀ للموسوعات.
زرار صدیق توفیق (2013). کورد و کوردستان له روژگاری خیلافه¬ی ئیسلامیدا (16-656 ک/ 637-1258ز). هه¬ولیر: ئاویر.طبری
زِرِکلی،خیرالدین (1989). الأعلام، قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. بیروت: دار العلم للملایین.
زه¬کی، محه¬مه¬د ئه¬مین (2012). خولاصه¬یه¬کی تاریخی کورد و کوردستان. پیداچوونه¬وه و په¬راویز نووسین حوسامه¬دین نه¬قشبه¬ندی، زرار سدیق توفیق و کوزاد محه¬مه¬د ئه¬حمه¬د، ئاماده¬کردن سدیق سالح، سلیمانی: بنکه¬ی ژین.
سجادی، سید مهدی (1401). هورامان آخرین پناهگاه و پایگاه زبان، ادبیات و هویت گورانی، مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی هورامان (ص ص 404-425)، ثبت جهانی و توسعه پایدار، کرمانشاه: دانشگاه ارزی.
سعیدی، مدرس (1401). روشنفکری کُرد و لزوم رهایی از میراث شرق¬شناسی درباره گوران. ماهنامه تفکر انتقادی، 2 (16)، 56-59.
سعیدی، مدرس (2022). تیکه¬لی گوران، کورد و هه¬ورامانی دلی ده¬سنویسه¬کانه. Nubihar akademi، 9 (18)، 173-197.
سعیدی، مدرس، و زرگری¬نژاد، غلامحسین (1396). تطور و تکوین معنایی واژه کرد در منابع دوره اسلامی. تاریخ ایران، شماره 21 (9/75)، 91-116.
سلطانی، محمدعلی ( 1379). حدیقة سلطانی، احوال و آثار شاعران برجستة کرد و کردی سرایان کرمانشاه از عهد تیمور تا عصر حاضر. تهران: سها.
سلطانی، محمدعلی (1381). جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، ایلات و طوایف کرمانشاهان، شامل اوضاع اقلیمی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بانضمام فرهنگ اصطلاحات. تهران: مؤسسه نشر سها.
سولتانی، ئه¬نوه¬ر (2010). که¬شکوله شیعریکی کوردی گورانی. کوکردنه¬وه¬ی شیخ عه¬بدولموئمینی مه-ردوخی، ساغ کردنه¬وه و په¬راویزنووسینی ئه¬نوه¬ر سولتانی، سلیمانی: بنکه¬ی ژین.
سه¬ججادی، عه¬لائه¬دین (1394). رشته¬ی مرواری. سنندج: آمیار.
سه¬ججادی، عه¬لائه¬دین (1952). میژووی ئه¬ده¬بی کوردی. بغداد: چاپخانه¬ی معارف.
شبانکاره¬ای، محمد بن علی (1381). مجمع الانساب. به کوشش میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
شمس، اسماعیل (1402). بازخوانی و نقد تاریخی نظریه مینورسکی درباره گوران و پیوند آن با گیلان و کناره¬های دریای خزر. تاریخ و تمدن اسلامی، 19 (44)، 125-150.
شیدا مردوخی، عبدالله بن عبدالعزیز (1383). تاریخ سلاطین هورامان. به کوشش احمد نظیری، سنندج: پرتو بیان.
شیروانی، زین العابدین بن اسکندر (بی¬تا). بستان السیاحۀ، یا سیاحت¬نامه، تهران: سنایی.
صفاء السلطنه نائینی، علی بن محمد (1366). گزارش کویر، سفرنامۀ صفاءالسلطنۀ نائینی (تحفة الفقرا). به کوشش محمد گلبن، تهران: اطلاعات.
طبری، محمد بن جریر (1967). تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق (1372). مطلع سعدین و مجمع بحرین. به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
عبدی، شاهو (1397). داستان پیدایش هورمزگان رمان ئاته¬ران کوژان. وه¬رزنامه¬ی فه¬رهه¬نگی هایا، 6 (21 و 22).
عبدی، شاهو (1401). نگاهی به مقاله گوران نوشته مینورسکی. ماهنامه تفکر انتقادی، 2 (16)، 60-98.
عبدی، شاهو (1402). شرق¬شناسان و مفهوم گوران. سایت آکادمیا:
https://www.academia.edu/114014129
عرفانی، سمیه، و بیگ¬زاده، خلیل (1393). معرفی ضریرنامة ملا نورعلی ورمزیاری. فصلنامة ادبیات و زبان¬های محلی ایران، 3 (4)، 29-64.
فرهاد میرزا قاجار (1345). زنبیل. تهران: چاپخانۀ افست سلیمانیه.
فواد حمه خورشید (1382). پراکندگی جغرافیایی لهجه¬های زبان کردی. ترجمه محمد شرف بیانی و پیام ذکری، فصلنامه فرهنگ کردستان. 5 (16 و 17)، 124-148.
قه¬ره¬داغی، محه¬مه¬د عه¬لی (2011). که¬شکولی که¬له¬پوری کوردی. هه¬ولیر: ئاراس.
کرمی، سعید (1401). بررسی تفاوت¬های دستوری گورانی (متون گورانی) با هورامی از دیدگاه تماس زبانی. رساله دکتری. دانشکده علوم انسانی. دانشگاه بوعلی سینای همدان.
گلپنارلی، عبدالباقی (1366). قزلباش. ترجمه وهاب ولی، مجله فرهنگ، شماره1، 169-184.
الماس خان کندوله¬ای (1396). جنگ¬نامة نادر. به کوشش مظهر ادوای، تهران: ققنوس.
مجمل التواریخ و القصص (1318). تصحیح محمد تقی بهار، تهران: کلاله خاور.
محبی، محمد امین بن فضل الله (د.تا). خلاصة الأثر فی اعیان القرن الحادی عشر. بیروت: دار صادر.
محمدپور، عادل (1392). طرح، جریان¬شناسی شعر کردی هورامی از ابتدا تا به امروز. تهران: احسان.
مستوره کردستانی، ماه شرف بنت ابوالحسن (2005). تاریخ اکراد. به کوشش جمال احمدی آیین، اربیل: آراس.
مسعودی، علی بن حسین (1409). مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره.
مسعودی، علی بن حسین (د.تا). التنبیه و الاشراف. تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قم: مؤسسۀ نشر المنابع الثقافیه الاسلامیۀ.
مشکور، محمد جواد (1368). فرهنگ فرق اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
مقدِسی، مطهر بن طاهر (د.تا). البدء و التاریخ، بورسعید: مکتبة الثقافة الدینیه.
مکری، محمد (1329). گورانی یا ترانه‌های کردی. بی‌جا: کتابخانه دانش.
مکنزی، دی، ان (1402). چند شعر غنایی گورانی. ترجمه، نقد و تصحیح سید مهدی سجادی، فصلنامه گویش‌شناسی و فرهنگ عامه، 1 (1)، 217-280.
منشی بغدادی، محمد بن احمد (1367). رحلۀ المنشی البغداد. نقلها عن فارسیه عباس العزاوی، بغداد: شرکۀ التجارۀ و الطباعۀ المحدوده.
منه‌ووه‌ری کاکه‌یی، خه‌لیل (2006). دیوانی میرزا خه¬لیل منه¬ووه¬ری کاکه¬یی، کوکردنه¬وه و لیکولینه¬وه¬ی هه-رده¬ویل کاکه¬یی، هه¬ولیر: ئاراس.
موده¬رریسی، عارف (1389). تاریخی به¬نرخ. سنندج: بی¬نا.
مورادی باقلاوایی، ئیره¬ج (1401). مصاحبه.
مورادی باقلاوایی، ئیره¬ج (2020). نوسینه¬وه¬ی ژیانی مه¬لا مسته¬فا بیسارانی پالپشت به چه¬ند قه¬باله¬ی نوی و تویژینه¬وه¬ی مه¬یدانی. ئه¬ده¬بیاتی هه¬ورامی و چه¬ند باسیک (ص ص 102-144)، سلیمانی: کومه-لگه¬ی په¬روه¬رده¬یی مارگریت.
موفتی‌زاده، محمد صدیق (2017). مقدمه دیوانی مه‌وله‌وی. دیوانی مه‌وله‌وی، کوکردنه‌وه و لیکدانه‌وه و وه‌رگیرانی موحه‌مه‌د صدیقی موفتی‌زاده، ئاماده‌کردن و پیداچوونه‌وه موحه‌مه‌د عه‌لی قه‌ره‌داغی، سلیمانیه: ئارا.
مولوی، جلال الدین محمد بن محمد ( 1382). مثنوی معنوی. به کوشش رینولد الین نیکسون، تهران: هرمس.
نالی، خدر بن احمد شاویسی میکائیلی (1385). دیوانی نالی. لیکولینه‌وه و لیکدانه‌وه‌ی عبدالکریمی مدرس و فاتح عبدالکریم، سنندج: انتشارات کردسنتان.
نسخه شماره 1067805. کتابخانه ملی ایران.
نسخه شماره 1120357. کتابخانه ملی ایران.
نسخه شماره 1276808. کتابخانه ملی ایران.
نسخه شماره 2422889. کتابخانه ملی ایران.
نسخه شماره 2941367. کتابخانه ملی ایران.
نسخه شماره 2949674. کتابخانه ملی ایران.
نسخه شماره 2/6849. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 17939. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 19/17520. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 2/81173. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 2329. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 6/17680. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نسخه شماره 3/3996. کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
نسخه شماره 4379. کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
نسخه شماره، 120/7. کتابخانة عمومی آیت‌الله العظمی گلپایگانی، قم.
نوری‌نژاد، سمیه (1393). بت گوران، معبد هندوها در بندر عباس. جلوه هنر، 6 (12)، 19-32.
نیکیتین، واسیلی (1366). کرد و کردستان، بررسی از نظر جامعه‌شناسی و تاریخی. ترجمه محمد قاضی، تهران: نیلوفر.
وقایع‌نگار، علی اکبر، بدایع اللّغه (1369). بدایع اللغۀ، فرهنگ کُردی فارسی. به‌کوشش محمد رئوف توکلی، بی‌جا: ناشر محمد رئوف توکلی.
وهبی، توفیق (2022). شعب گوران. آلاثار الکامله لعلامه توفیق وهبی، اعداد رفیق صالح، طهران: دار جمال عرفان الثقافیه مرکز ژین لتوثیق و الدراسات، 120-152.
هدایت، رضاقلی بن محمد هادی ( 1385). تذکره ریاض العارفین. به کوشش ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هه‌مه‌وه‌ند، قادر (1980). کومه‌له‌ی شیعری فه‌قی قادر هه‌مه‌وه‌ند. کوکردنه‌وه و راستکردنه‌وه‌ی مه‌لا عبدالکریم مدرس و فاتح عبدالکریم، به‌غدا: کوری زانیاری عیراق، ده‌سته‌ی کورد.
الهی، نورعلی (1366). برهان الحق. بی‌جا: چاپ سحاب.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1995). معجم البلدان. بیروت: دار صادر.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1422). البلدان. تحقیق محمد امین ضناوی، بیروت: دار الکتب العلمیه.