بررسی تأثیر جهانی شدن و سنت گرایی بر خاص گرایی فرهنگی (مطالعه موردی همدان)

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

علی حجازی فر ¹ , منصور حقیقتیان ² , منصور حقیقتیان ³ , اصغر محمدی ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه جامعه شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران
2 - دانشیار. دانشگاه ازاد دهاقان
3 - دانشیار گروه جامعه شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران (نویسندۀ مسئول).
4 - استادیار گروه جامعه شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران .

تاریخ دریافت : 1402/05/11 تاریخ پذیرش : 1402/09/05 تاریخ انتشار : 1402/12/01

کلید واژه: واژگان کلیدی: خاص­ گرایی فرهنگی, عام­ گرایی فرهنگی, جهانی­ شدن, سنت­ گرایی,

چکیده مقاله :

فرهنگ عامل تمایز جوامع و گروه ها و رکن اصلی شخصیت و هویت انسانی هر ملت است و می توان از فرهنگ و هویت فرهنگی خاص سخن گفت. مهاجرپذیری در کلان‌شهرها با فرهنگ ها و قومیت های گوناگون، سبب تنوع فرهنگی شده، فرهنگ افراد بومی و غیربومی را تحت تأثیر دو جریان خاص گرایی و عام گرایی قرار داده، جدایی‌گزینی فرهنگی از پیامدهای آن است. هدف پژوهش بررسی تأثیر مؤلفه های جهانی شدن و سنت گرایی، همچنین مهاجر بودن، دین‌داری، فضای مجازی، میزان تحصیلات و پایگاه اقتصادی- اجتماعی بر خاص گرایی فرهنگی در بین شهروندان همدانی و نیز تفاوت آن در میان افراد بومی و غیربومی بوده و با رویکرد نظام فرهنگی و متغیرهای الگویی پارسونز و نظریه های جهانی‌شدن و سنت گرایی انجام شده است. تحقیق با روش پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه با نمونه ای به حجم 500 نفر که با روش خوشه ای چندمرحله‌ای و نمونه گیری تصادفی انتخاب شده اند، انجام و برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نرم‌افزارهای SPSS وPLS استفاده شده است. بر اساس تحلیل معادلات ساختاری، فرضیه های تحقیق تأیید و حکایت از تأثیر معنادار متغیرهای مستقل بر خاص‌گرایی فرهنگی دارد؛ و در مجموع نیز 67 درصد واریانس خاص گرایی فرهنگی را توضیح می دهند.

چکیده انگلیسی:

Culture is the distinguishing factor of societies and groups and the main pillar of the personality and human identity of every nation and we can talk about culture and specific cultural identity. Immigrant acceptance in big cities with different cultures and ethnicities has caused cultural diversity, the culture of native and non-native people has been influenced by two currents of particularism and generalism, cultural separation is one of its consequences. This research was conducted with the aim of investigating the effect of the components of globalization and traditionalism on cultural particularism in the Hamadan city and with the approach of cultural system and Parsons pattern variables, as well as the theories of globalization and traditionalism. The research was conducted with a survey method and using a questionnaire with a sample size of 500 people who were selected by multi-stage cluster method and random sampling. SPSS and PLS statistical software were also used for data analysis. Based on the analysis of structural equations, the research hypotheses have been confirmed, and it tells about the significant impact of globalization, traditionalism, cyberspace, education, religiosity and being an immigrant or a native on cultural particularism. Overall, independent variables explain 67% of the dependent variable variance, ie cultural particularism.

منابع و مأخذ:

• احمدی، فهیمه (1389). مطالعه نمودهای خاص‏گرایی فرهنگی: راهی برای مبارزه با بحران هویت در وبلاگ‏های ایرانی. مجله جهانی رسانه - نسخه فارسی، 1 (5)، صص 15-26.


• اسمیت، آنتونی (1383). ناسیونالیسم (نظریه، ایدئولوژی، تاریخ)، مترجم: منصور انصاری، تهران: مؤسسه مطالعات ملی، تمدن ای‍ران‍ی‌.


• اسمیت، فیلیپ و رایلی، الگزندر (1394). نظریه فرهنگی، مترجم: محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.


• افضلیان­سلامی، موسی؛ زمانی­مقدم، مسعود و صالحی، اسماعیل (1397). بررسی مشارکت اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در شهرستان خواف. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. 13 (2). 7-46.


• بابائی، م. میرعلوی، س.م و رئیسی­مبارکه، س (2017). رابطه بین شاخص­های اقتصادی و اجتماعی توسعه انسانی در سطح خرد و جهت­گیری ارزشی (مورد مطالعه: ساکنان شهرهای سیاهکل و لاهیجان استان گیلان). علوم اجتماعی. 11(38)، 341-378.


• باقری، م. نواح، ر و شجاعی­برجویی، ح (2022). الگوسازی ساختاری عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تأثیرگذار بر هم‌گرایی بین‏ قومی در شهر اهواز. پژوهش­های راهبردی مسائل اجتماعی ایران. 11(3). 39-66.


• پورحسن­درزی، قاسم (1388). خاص­گرایی­های ­فرهنگی­ و فرهنگ جهانی، فصلنامه خط اول، رهیافت انقلاب اسلامی، سال سوم، شماره 9، صص 45-60


• پیراهی، نیر. کشاورز، حمیدرضا و فتحی، منیژه (1395). بررسی گونه­های مختلف دین‌داری در مواجهه با مؤلفه­های مدرنیته (مطالعه موردی: دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، فصلنامه جامعه، فرهنگ و رسانه، سال پنجم، شماره 18، 123- 99.


• تاملینسون، جان (1381). جهانی­شدن و فرهنگ، ترجمه: محسن حکیمی، تهران: نشر دفتر پژوهش‌های فرهنگی.


• جهانبخش، محمدعلی (1393). جامعه­شناسی فرهنگی ایران، چاپ چهارم، تهران، مبنای خرد.


• حاجی­حیدری، حامد و متقی­زاده، علی (1391). بازسازی الگوی بازاندیشی گیدنز بر مبنای مواضع اخیرتر او راجع به سنت، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، دور اول، شماره 3: 41- 83.


• خالقی­نژاد، مریم و کارخانه، مهسا (2018). خاص گرایی فرهنگی و تضاد با جهانی‌شدن فرهنگی، مرکز بین­المللی مطالعات صلح (IPSC)، فصلنامه دیپلماسی صلح عادلانه، شماره 12.


• حبیبی فهیم، حبیب­اله و همکاران (1391). رابطه فضای مجازی و عام­گرایی کاربران اینترنت در میان کارکنان سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 23(2): 159-140.


• حسن­زاده، صالح و شیخ، مهدی (1395). رابطه سنت­گرایی با معرفت دینی، آینه معرفت، 16(47)، 61-86.


• ربانی، ر؛ پورافکاری، ن؛ کتابی، م و رئوفی، م (1388). بررسی موانع فرهنگی- اجتماعی توسعه با تأکید بر خاص­گرایی (مطالعه موردی هرمزگان شهر بندرعباس).جامعه­شناسی کاربردی. 20(3). 135-156.


• رجبی، علی­محمد (1398). چیستی فضای مجازی و شبکه­های اجتماعی، تهران: انتشارات پشتیبان.


• رستگار، یاسر و هادی، سیما (2020). هویت بومی در برابر هویت غیربومی؛ پژوهشی کیفی درباره ناسازگاری‌های هویتی در شهر بندرعباس. فصلنامه علوم اجتماعی. 27(90)، 60-33.


• رستم­بیگی، سمانه (ثمین). (1400). جهانی­شدن در تولید و آموزش هنرهای سنتی. هنرهای صناعی ایران. 4(1)، پیاپی 6، 17-26.


• رضادوست، کریم و همکاران (1393). جهت­گیری­های عام­گرایانه و عوامل اجتماعی- فرهنگی مؤثر بر آن (مورد مطالعه: جامعه­ی شهری دهدشت)، مطالعات توسعۀ اجتماعی- فرهنگی، 3(2)، 50-29.


• رضائی­امینلویی، حسین و دیلمقانی، فرشید (1397). تحلیل بحران هویت قومی در ایران در بستر جهانی‌شدن و فضای مجازی با رویکرد علم پایداری، همایش الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، دوره 7، 379-357.


• رفیع­پور، فرامرز (1378). آنومی یا آشفتگی اجتماعی، تهران، سروش.


• روناسی، حمیدرضا و احمدی، اکبر (1387). بررسی سوگیری­های ارزشی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی منطقه 4، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم اجتماعی، سال چهارم، شماره 18، صص 83-113


• سپهرنیا، رزیتا (1390). بررسی نقش جهانی­شدن در شکل‌گیری خاص‌گرایی‌های فرهنگی. مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 2(5)، 121-144.


• سرافرازی، مهرزاد و همکاران (1393). جهانی‌شدن (مفاهیم، دیدگاه­ها، ابعاد، آثار و پیامدها)، تهران: مرکز ملی مطالعات جهانی­شدن.


• سو، آلوین.ی (1380). تغییر اجتماعی و توسعه، ترجمه محمود حبیبی­مظاهری، چاپ دوم، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.


• شعیبی، محیا (1395). بررسی جامعه­شناختی همبستگی اجتماعی و عوامل مرتبط با آن در بین شهروندان شهر تهران و ارائه الگوی مطلوب، پایان­نامه برای دریافت درجه دکتری از دانشگاه آزاد اسلامی - واحد تهران مرکز.


• شفیع­پور، ابراهیم (1390). جهانی­شدن فرهنگی و تأثیر آن بر هویت ملی؛ فرصت­ها و تهدیدها، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی.


• شفیعی­نیا، عباس (1394). «پیامدهای شبکه­های اجتماعی­ مجازی (مطالعه موردی هویت ملی و هویت قومی کردها)» فصل­نامه علمی- تخصصی پژوهش­های سیاسی، سال پنجم، شماره 13، صص 62-83


• شمس­احمر، مهران (1400). ساختار و کارکردهای فرهنگ: تأملی در خاستگاه چیستی و چرایی فرهنگ اجتماعی، تهران: آگرین کتاب (کتاب الکترونیکی فیدیبو).


• صالحی­امیری، سیدرضا و محمدی، سعید (1392). دیپلماسی فرهنگی، چاپ دوم، تهران: ققنوس


• صبوری­خسروشاهی، حبیب­ و آذرگون، نسرین (1392). فضای مجازی و هویت جهانی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی). مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی (مطالعات راهبردی جهانی‌شدن)، 4(10)، 28- 1.


• رفیع، حسین و عباس­زاده­مرزبالی، مجید (1398). چالش­های ناشی از فرآیند جهانی­شدن و فضای مجازی برای هویت ملی و راه­کارهای مقابله با آن­ها، مجله سیاست و روابط بین­الملل، 3(6): 111-85.


• طهماسبی، اکبر. جهانبخش، اسماعیل و حقیقتیان، منصور (1401) «بررسی پیامدهای اجتماعی توسعه صنعتی شهر کنگان با تأکید بر تشدید خاص­گرایی و نابرابری اجتماعی»، جامعه­شناسی سیاسی ایران، 5(1)، پیاپی 17، 304 -328.


• قزلسفلی، محمدتقی، حبیبی­رضی­آباد، اکبر (1395). تأثیر جهانی­شدن بر خاص­گرایی­های قومی در خاورمیانه (مطالعه موردی: ترکیه، عراق و سوریه). فصلنامه سیاست، سال چهل و ششم شماره ۴ (پیاپی 40)، صص ۹۷۹ -۹۹۴.


• کاووسی، اسماعیل (1393). رویکرد چندرشته­ای به جهانی­شدن، فصل ششم: فرهنگ و جهانی­شدن، مرکزملی مطالعات جهانی­شدن


• گل‌محمدی، احمد (1396). جهانی‌شدن فرهنگ، هویت، چاپ هشتم، تهران، نشر نی.


• گیدنز، آنتونی (1389). جامعه­شناسی، ترجمه: ترجمه حسن چاوشیان، ویرایش چهارم، تهران: نشر نی.


• گیدنز، آنتونی (1384). پیامدهای مدرنیت، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز.


• گیدنز، آنتونی (1383). چکیده آثار آنتونی گیدنز / ویراستار: فیلیپ کسل؛ ترجمه حسن چاوشیان، تهران: ققنوس


• مرشدی، ابوالفضل (1401). جامعه ایرانی در منازعه سنّت و تجدّد: گسست در عین تداوم. تداوم و تغییر اجتماعی،1(2): 217-228.


• موحد علوی، علی­رضا (1394). نفوذ فرهنگی، رویکرد تعامل­گرایانه مبتنی بر دیپلماسی نظام سلطه، ویژگی­ها و راهکارهای مقابله. مطالعات عملیات روانی، (42)، 91-102.


• منصوری­نیا، ا؛ فغانی­ماکرانی، خ و آقااحمدی، ق (1398). اولویت‌بندی و اعتباربخشی مدل جهت‌گیری انتخاب‌های ممکن فراروی کنشگران در نظریه حسابداری فرهنگی. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 8(31)، 202-185.


• موسوی­سرشت، سیدمعین و بابایی­فرد، اسداله. (1401). بازآفرینی هویت فرهنگی قومی در میان مردم عرب خوزستان. توسعه اجتماعی، 16(3)، 63- 92.


• وطنی، سونیا و ساعی، منصور (1394). بررسی رابطه بین میزان بهره­مندی از رسانه­های نوین (اینترنت) و میزان پایبندی نسل جوان به ارزش­های اجتماعی. علوم اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی شوشتر، 9 (3)30، 173- 206.


• عظیمی­هاشمی، مژگان (1373). عام­گرایی و عوامل مؤثر بر آن، پایان­نامه کارشناسی ارشد پژوهشگری اجتماعی، دانشگاه شهید بهشتی تهران.


• هریسون، لارنس و هانتینگتون، ساموئل (1388). اهمیت فرهنگ، ترجمه: انجمن توسعه مدیریت ایران، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر


• همیلتون، ملکم (1390). جامعه­شناسی دین. ترجمه محسن ثلاثی. چاپ سوم. تهران: نشر ثالث.


• Berry, John W; Kalin, Rudolf & Taylor, Donald M (1976). "Multiculturalism and Ethnic Attitudes in Canada: A Summary of a National Survey". Ministry of State for Science and Technology.Ottawa.


• De Blasio, G., Scalise, D., & Sestito, P. (2021). Universalism vs. particularism: a round trip from sociology to economics. Review of Social Economy, 79(2), 286-309.


• Chen, Chao C. Gaspar, Joseph P. Friedman, Ray. Newburry, William. Nippa, Michael C. Xin, Parente, Ronaldo. (2017). Paradoxical Relationships Between Cultural Norms of Particularism and Attitudes Toward Relational Favoritism: A Cultural Reflectivity Perspective. Journal Journal of Business Ethics volume 145, pages 63–79.


• Caves, Roger. W. (2004). Encyclopedia of the City. New York. Routledge.


• Georgiou, M. (2005). Diasporic media across Europe: Multicultural societies and the universalism–particularism continuum. Journal of ethnic and migration studies, 31(3), 481-498.


• Giddens, A. (2006). Sociology (5th ed). Cambridge: Polity Press.


• Ingelhart, Ronald and Abramsion Paul E. (1999). "Measuring Postmaterialism", American Political Science Review, Vol. 93, No. 3, PP 665-677


• Ma, L. & McLean Parks, J. (2007). Rules or relationships: Scale development of universalism versus particularism as individual values. In IACM 2007 Meetings http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1111663


• Mayer, A. E. (2018). Cultural particularism as a bar to women’s rights: Reflections on the Middle Eastern experience. In Women's rights, human rights(pp. 176-188). Routledge.


• McCain, Stewart. (2015). Speaking like a State? Cultural Imperialism, linguistic Particularism and local officialsin the Napoleonic Enquiry into the Patois, 1800-12. French History, 29(4): 510-529.


• Owen, T. (2007). Culture of Crime Control: THROUGH A POST-FOUCAULDIAN LENS, Quoted in Internet Journal of Cri (3). 1-13.


• Paramore, K. (2020). Liberalism, Cultural Particularism, and the Rule of Law in Modern East Asia: The Anti-Confucian Essentialisms of Chen Duxiu and Fukuzawa Yukichi Compared. Modern Intellectual History, 17(2), 527-542.‏


• Pendenza, M. (2017). Societal cosmopolitanism: the drift from universalism towards particularism. Distinktion: Journal of Social Theory, 18(1), 3-17.


• Peterson, Robert. D. Wunder, D. F., & Mueller, H. L. (1999). Social problems: Globalization in the twenty-first century: New Jerecy: Prentice Hall.


• Robertson,Roland. (1992). Globalization: social Theory and Global Culture. London: Sage.


• Rotondi, V., & Stanca, L. (2015). The effect of particularism on corruption: Theory and empirical evidence. Journal of Economic Psychology, 51, 219-235. https://doi.org/10.1016/j.joep.2015.09.008


• SOREK, T. (2013). Calendars, Martyrs, and Palestinian Particularism under British Rule. Journal of Palestine Studies, 43(1), 6-23.


• Strate, Lance (1999). "The varieties of cyberspace: Problems in definition and delimitation". Western Journal of Communication. 63(3): 382–412.


• T;dh, John W; Kalin, Rudolf & Taylor, Donald M (1976). "Multiculturalism and Ethnic Attitudes in Canada: A Summary of a National Survey". Ministry of State for Science and Technology.Ottawa.


• Tompkins, Donald. Galbraith, Diane., & Tompkins, Patricia. (2010). "Universalism, Particularism and cultural self-awareness: a comparison of American and Turkish university students". Journal of International Business and Cultural Studies. 3(10). 26-46.


• Zygadło, P. (2018). Cultural Particularism and Intercultural Communication: The Case of Chinese Face. IAFOR Journal of Cultural Studies. 3 (2): 65-78.

متن کامل:



 

سال سیزدهم ـ شماره­ی چهل و نهم ـ زمستان 1402

صص 171- 136 

بررسی تأثیر جهانی­شدن و سنت­گرایی بر خاص­گرایی فرهنگی (مطالعه موردی همدان)

علی حجازی­فر¹، منصور حقیقتیان²، اصغر محمدی³

چکیده

فرهنگ عامل تمایز جوامع و گروه­ها و رکن اصلی شخصیت و هویت انسانی هر ملت است و می­توان از فرهنگ و هویت فرهنگی خاص سخن گفت. مهاجرپذیری در کلان‌شهرها با فرهنگ­ها و قومیت­های­ گوناگون، سبب تنوع فرهنگی شده، فرهنگ افراد بومی و غیربومی را تحت تأثیر دو جریان خاص­گرایی و عام­گرایی قرار داده، جدایی‌گزینی فرهنگی از پیامدهای آن است. هدف پژوهش بررسی تأثیر مؤلفه­های جهانی­­شدن و سنت­گرایی، همچنین مهاجر بودن، دین‌داری، فضای مجازی، میزان تحصیلات و پایگاه اقتصادی- اجتماعی بر خاص­گرایی فرهنگی در بین شهروندان همدانی و نیز تفاوت آن در میان افراد بومی و غیربومی بوده و با رویکرد نظام فرهنگی و متغیرهای الگویی پارسونز و نظریه­های جهانی‌شدن و سنت­گرایی انجام شده است. تحقیق با روش پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه با نمونه­ای به حجم 500 نفر که با روش خوشه­ای چندمرحله‌ای و نمونه­گیری تصادفی انتخاب شده­اند، انجام و برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نرم‌افزارهای SPSS وPLS  استفاده شده است. بر اساس تحليل معادلات ساختاری، فرضیه­های تحقیق تأیید و حکایت از تأثیر معنادار متغیرهای مستقل بر خاص‌گرایی فرهنگی دارد؛ و در مجموع نیز 67 درصد واریانس خاص­گرایی فرهنگی را توضیح می­دهند.

واژگان کلیدی: خاص­گرایی فرهنگی، عام­گرایی فرهنگی، جهانی­شدن، سنت­گرایی

 

مقدمه

فراهم ساختن امکان و وسایل ارتباط بین انسان­ها، سازگاری افراد با ارزش­های موجود، تعیین هنجارها و الگوهای رفتاری و آرمانی در جامعه، تعیین هویت فردی و جمعی و مشخص ­کردن نوع انتظارات افراد از یکدیگر، ازجمله کارکردهای فرهنگ است (جهانبخش، 1393: 20). ریشه­ها و علل بسیاری از انتخاب­ها و رفتارها در فرهنگ نهفته است (شمس­احمر، 1400) که به چشم سایر فرهنگ­ها بیگانه و عجیب می­آید (گیدنز، 1389: 39). در شهرهای مهاجرپذیر و برخوردار از تنوع قومی که افراد با ریشه­های فرهنگی و خرده‌فرهنگ‌های متفاوت در کنار هم قرار می­گیرند و نوعی ناهمگرایی فرهنگی وجود دارد و نیز افراد بومی و مهاجر بر عناصر فرهنگی و هویت خود تکیه   می­کنند، مفهومی با عنوان خاص­گرایی، جدایی­گزینی و مرزبندی فرهنگی خودنمایی می­کند. تنوع و تکثّر فرهنگی⁴ می­تواند با همزیستی و یا تنش­ها و تعارض­ها همراه و حتی تهدیدی در برابر یکپارچگی گفتمان فرهنگ غالب باشد؛ زیرا هر گروه و جامعه­ای دارای مجموعه­ای از ویژگی­های انحصاری و خاص فرهنگی است که با نمایان ساختن مرزهای هویتی، آن را از سایر گروه­ها و جوامع متمایز می­سازد (شمس­احمر، 1400)؛ و تأکید بر این تمایز و استقلال فرهنگی و یا نفی فرهنگ­های دیگر، به شکل­گیری فرهنگ­های خاص محلی، قومی، دینی، ملی و ... می­انجامد.

 

بیان مسئله

در سالیان اخیر و با ورود بیش‌ازپیش مهاجران به کلان‌شهر همدان پدیده‌ خاص‌گرایی فرهنگی⁵ و پیامدهای آن، نمود بیشتری داشته است. اگرچه این پیامدها در شهر همدان قابل تصور و پیش­بینی نبوده و از دید بررسی­های علمی نیز دور مانده است. شهر همدان که در دوره­های گوناگون میزبان اقوام و از تنوع قومی، مذهبی و فرهنگی برخوردار بوده و به‌عنوان شهری مهاجرپذیر (اسماعیلی، 1396: 63) از مهاجرت داخلی که «در نیم­قرن اخیر یکی از ابعاد مهم پویایی جمعیت ایران بوده است» (صادقی و ولدوند، 1394: 57)، بی‌تأثیر نمانده و به دلایل جنگ تحمیلی؛ محرومیت و شرایط بد آب و هوایی استان‌های همجوار؛ قطب منطقه­ای در پذیرش دانشجو؛ و مهاجرت از نقاط دیگر استان (با قومیت‌های گوناگون)، پذیرای مهاجران بوده و به تنوع فرهنگی و تمایزات اجتماعی افزوده و مناسبات اجتماعی جدیدی را به وجود آورده و واکنش به تغییر در بافت جمعیتی و افزایش جمعیت غیربومی، با داعیة ویژه بودن فرهنگ خود با تکیه‌بر سابقه تاریخی- فرهنگی را در بین شهروندان بومی به همراه داشته است. این موضوع در کنار جدایی‌گزینی مکانی و فرهنگی بخشی از مهاجران و سکونت آنان در مناطق و شهرک­های خاص، خاص­گرایی فرهنگی را در این قلمرو مکانی افزایش داده است که این مسئله در محافل خصوصی آشکارتر است؛ و در صورت تشدید آن می­تواند به افزایش تعارضات فرهنگی و اجتماعی بیانجامد. ضمن اینکه فرآیند جهانی­شدن⁶ و فرهنگ ملی نیز بر فرهنگ بومی و خرده‌فرهنگ‌ها و جریان خاص­گرایی/ عام­گرایی در این شهر تأثیرگذار بوده است.

 

اهمیت و هدف پژوهش

بنابر آنچه گفته شد، مورد توجه و بررسی قرار گرفتن تنوع قومی و فرهنگی بین شهروندان که با نوعی جدایی­گزینی فرهنگی و اجتماعی همراه است ضمن ارزش مطالعاتی و شناخت شدت و ضعف خاص‌گرایی فرهنگی و نیز برخی عوامل جامعه‌شناختی آن، به مدیران فرهنگی و اجرایی شهر در شناخت و تصمیم­گیری در حوزه­ی برنامه‌ریزی، مدیریت و نیز امنیت شهری کمک نموده و به افزایش تفاهم فرهنگی و وفاق اجتماعی یاری می­رساند. ازاین‌رو سنجش میزان خاص‌گرایی فرهنگی در بین شهروندان همدانی و نیز تأثیر شرایط فرامرزی مانند جهانی‌شدن و فضای مجازی، همچنین متغیرهای سنت‌گرایی و دین‌داری به‌عنوان نقطه مقابل و نیز متغیرهای زمینه­ای مانند مهاجر بودن، تحصیلات و پایگاه اقتصادی- اجتماعی شهروندان مد نظر پژوهشگر بوده است.

 

پیشینه تحقیق

در ارتباط با خاص‌گرایی‌‌ فرهنگی، موضوعات مرتبط و عوامل مؤثر بر آن­­، با رویکردهای مختلف و متناسب با شرایط فرهنگی- اجتماعی جامعة هدف، تحقیقات متفاوتی انجام شده است؛ که بیشتر آن­ها به روش توصیفی- تحلیلی و در بسیاری نیز خاص­گرایی فرهنگی متغیر فرعی است. چارچوب نظری پژوهش­ها، به‌طور عمده رویکرد خاص­گرایی فرهنگی و دیالکتیک جهان­گرایی و خاص­گرایی بوده است.

 

پیشینه داخلی پژوهش

طهماسبی و همکاران (1401) دریافتند که رابطه معناداری بین توسعه صنعتی شهر کنگان و متغیرهای خاص­گرایی وجود دارد. موسوی­سرشت و بابایی­فرد (1401) با لحاظ ویژگی‌های خاص‌گرایی و عام‌گرایی فرهنگی هویت قومی مردم عرب خوزستان، برخی از متغیرهای مؤثر بر بازآفرینی هویت قومی را شناسایی که حاکی از وجود چهار بعد کنشی بازآفرینانه: «تغییر»، «نوآوری»، «بازآوری» در مؤلفه‌های هویت قومی و تشدید «واگرایی» با فرهنگ رسمی است. یافته‏های باقری و همکاران (1401) بیانگر تأثیر معنی‏دار متغیرهای سرمایۀ فرهنگی، قانون‏گرایی، میزان استفاده از رسانه‏های جمعی، اعتماد اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی و قوم‏گرایی (با تأثیر منفی) بر میزان هم‌گرایی بین قومی در شهر اهواز است. بر اساس تحقیق رستگار و هادی (1400)، ساکنان بومی شهر بندرعباس با ارزیابی منفی از ساکنان غیربومی، آنان را به­مثابه دیگری معضله­دار تفسیر می­کنند چون منافع اقتصادی و ارزش­های فرهنگی خود را تا حدی ازدست‌رفته تلقی می­کنند؛ که نتیجه آن انحصارطلبی و خاص­گرایی و نیز فرسایش سرمایه اجتماعی است. رستم­بیگی (1400) تلفیق خاص­گرایی و عام­گرایی فرهنگی را به‌عنوان واکنش به جهانی­شدن در نظر گرفته که می­تواند هنرهای سنتی را در کنار حفظ ارزش­های بومی، فراتر از مرزهای جغرافیایی قرار دهد. منصوری­نیا و همکاران (1398) با استناد به نظریه پارسونز نشان دادند که در مدل جهت‌گیری انتخاب‌های کنشگران، عموماً خاص‌گرایی و مؤلفه‌های آن در مقایسه با عام‌گرایی، از توجه بیشتری برخوردار است. نتیجه تحقیق رضائی­امینلویی و دیلمقانی (1397) این بود که افراد و اقشار گوناگون برای حل بحران هویت ناشی از جهانی­شدن، به خاص‌گرایی فرهنگی متوسل می­شوند. بررسی افضلیان­سلامی و همکاران (1397) حاکی از رابطه­ مثبت و معنادار عام­گرایی با مشارکت اجتماعی و مؤید نظر پارسونز مبنی بر تأثیر عام­گرایی بر توسعه و حاکم بودن خاص­گرایی در جوامع سنتی است. یافته­های بابائی و همکاران (1396) نشان داد که بین تحصیلات، وضعیت مالی، احساس امنیت، امید به زندگی، میزان استفاده از اینترنت با متغیر جهت­گیری ارزشی (عام­گرایانه، خاص­گرایانه و...) رابطه معنی­داری وجود دارد. بررسی قزلسفلی و حبیبی­­رضی­آباد (1395) نشان داد که جهانی­شدن با تضعیف حاکمیت‌‌های ملی؛ تشدید تنش‌‌های سیاسی و قومی؛ و هژمونی فرهنگی- خاص‌گرایی فرهنگی، سبب تقویت خاص‌گرایی‌‌های قومی شده است. خالقی­نژاد و کارخانه (1394) با اشاره به تأثیر جهانی­شدن بر فرهنگ­های ملی، نتیجه گرفته­اند که در گذر زمان و با آشکار شدن نقاط ضعف فرهنگ و هویت جهانی، شاهد تغییر و تحول و یا بازگشت و حتی پررنگ­تر شدن فرهنگ­ها و هویت­های خاص هستیم. شفیعی­نیا (1394) دریافت که رشد خاص­گرايی­هاي قومی و مذهبی و يا هويت­خواهی­هاي فراملی ناشی از تأثیر فناوري­های نوین است. ازجمله نتایج پژوهش وطنی و ساعی (1394) رابطة معنادار و معکوس بین استفاده از اینترنت و خاص­گرایی است. پژوهش رضادوست و همکاران (1393) حاکی از رابطة مشارکت اجتماعی، اعتماد و تعهد اجتماعی، پایگاه و تحصیلات با عام­گرایی و رابطة احساس آنومی، محرومیت­نسبی و اعتماد خاص با خاص­گرایی است. حبیبی­ فهیم و همکاران (1391) نتیجه گرفتند که میزان استفاده از اینترنت بر رشد عام­گرایی مؤثر است. سپهرنیا (1390) در مطالعه­اش، جهانی­شدن را عامل همگونی و نیز خاص‌گرائی دانسته، زیرا عده­ای با از دست دادن هویت سنتی، زیر لوای خاص‌گرائی‌های فرهنگی در مقابل جهانی­شدن قرار می­گیرند. شفیع­پور (1390) جهاني­شدن­ را فرآیندی دیالکتیکی در نظر گرفته است که همزمان، خاص­گرايي فرهنگي متعادل در مقابل آن به وجود می­آید. بر اساس مطالعه احمدی (1389)، طرد جهانی­‏شدن، تأکید بر سرزمین، بازسازی روایت تاریخی، تشکیل جماعت‏های منسجم، متمایز شدن از دیگران و تأکید بر مطلق‏گرایی از ویژگی‏های خاص‏گرایی است. پورحسن‌درزی (1388) نتیجه­ گرفت که آینده، دوران فرهنگ‌های مختلف است كه به واسطۀ جهانی­شدن و آگاهی به یكدیگر نزدیک‌تر شده‌اند. پژوهش ربانی­ و همکاران (1388)، خاص‌گرایی شهروندان بومی، زنان و اهل سنت را به ترتیب کمتر از‌ غیربومی‌ها، مردان و شیعیان نشان می­دهد. گل­محمدی (1380) در بررسی خود نشان داد: جهان شاهد احیای خاص‌گرایی فرهنگی است و علت آن، بحران هویت ناشی از جهانی­شدن و پناه بردن به ایدئولوژی‌های خاص‌گرایانه است. در بررسی روناسی و احمدی (1387) مشخص شد که تحصیلات دانشگاهی سبب گرایش بیشتر به عام­گرایی است. تحقیق عظیمی­هاشمی (1373) حاکی از این بود که احساس مسئولیت، تعهد تعمیم­یافته، تحرک فیزیکی و ­روانی دارای تأثیر بر عام­گرایی و روابط درون­گروهی تقویت­کنندة خاص­گرایی است.

 

پیشینه خارجی پژوهش

بررسی دی­بلازیو⁷ و همکاران (2021) ارتباط تمایز بین ارزش‌های عام‌گرا و خاص‌گرا با تبیین رفتار اجتماعی را تأیید و اعتماد، آگاهی سیاسی، فعالیت­های انجمنی و نیز تحصیلات و درآمد پایین را به‌عنوان شاخص­هایی برای خاص­گرایی معرفی کردند. پارامور⁸ (2020) استدلال کرد که حمله لیبرالیسم به کنفوسیوس‌گرایی، در گنجاندن ایده‌های خاص‌گرایی در پیدایش تفکر سیاسی در چین و ژاپن مؤثر بود. زیگادلو⁹ (2018). با چارچوب نظری خاص‌گرایی، ماهیت مفهوم چهره (mianzi) به‌عنوان پدیده­ای اجتماعی و عنصر اساسی فرهنگ در چین (نه «صورت») را بررسی و نتیجه­ گرفت که علی­رغم گرایش به «کوچک شدن جهان»، فرهنگ­های معین ویژگی خاص خود را حفظ می­کنند. رمزی¹⁰ (2018)، مفهوم «عصبیت» ابن­خلدون و دلالت آن برای مسلمانان ساکن در کشورهای غیراسلامی را در تقابل جهانی­شدن و خاص­گرایی مطالعه و روش­شناسی، افکار و رویکرد سید نورسی در حفظ همبستگی فرهنگی را ارائه می­کند. در بررسی مایر (2018) دین عامل خاص­گرایی معرفی شده است. پندنزا¹¹ (2017) در بررسی «حرکت از جهانی­گرایی به سمت خاص­گرایی»، در نظر گرفتن جهانی‌گرایی (انتزاعی) به‌عنوان یک ارزش مستقل، سبب غفلت از نحوۀ زندگی و روابط مردم تلقی و مفهوم جهانی­گرایی اجتماعی را مطرح    می‌کند، در حالی که در میان زندگی روزمره قرار داشته باشد، بدون اینکه تمدد عام­گرایی را کنار بگذارد. چن¹² و همکاران (2017)، در بررسی تأثیر بعد فرهنگی عام­گرایی- خاص‌گرایی بر نگرش مدیران، دریافتند که علی­رغم زندگی مدیران برزیلی و چینی در فرهنگ‌های خاص‌تر، در قضاوت نسبت به طرفداری رابطه‌ای از مدیران آمریکایی خشن‌تر بودند. نتایج بررسی تاریخی مک­­کین¹³ (2015) بیانگر آن است که خاص‌گرایی فرهنگی متکی بر گویش و زبان است. انسان‌ها خاص‌گرایی فرهنگی را از زبان شروع و به تفکر ختم می‌نمایند و نقطه پایانی آن کنش اجتماعی است. نتیجه مطالعه روتوندی و استانکا¹⁴ (2015) این بود که خاص­گرایی اثر علی مثبتی بر احتمال ارائه رشوه دارد. سورک¹⁵ (2013) نشان داد که تقویم­های سیاسی و شهادت­شناسی، به نشانۀ مهم هویت و ابزار نمادین بسیج سیاسی در فلسطین تبدیل شده و برای پیشبرد خاص­گرایی فلسطینی مهم است. و پیش­بینی کرد که شهیدپروری بخشی از حافظۀ سیاسی و ملی فلسطین در آینده خواهد بود. تامپکینز¹⁶ و همکاران (2010)، با‌اینکه ایالات متحده را به­طور کلی عام­گرا و ترکیه را خاص­گرا در نظر گرفته بودند. دریافتند که دانشجویان آمریکایی ازنظر خاص­گرایی و دانشجویان تُرک ازنظر عام­گرایی امتیاز بالاتری کسب کردند. ما و مک‌لین¹⁷ (2007) با قرار دادن بعد فرهنگی جهان­گرایی در مقابل خاص­گرایی ارزش­های شخصی، نشان دادند که وجود و شدت ارزش­ها با رفتار و تصمیم­گیری افراد مرتبط است. نتیجه بررسی جورجیو¹⁸ (2005) این بود که فرهنگ­های دیاسپوریک به یک اندازه از ایدئولوژی­های جهانی­شدن و خاص­گرایی بهره­مند و به آن­ها وابسته­ا­­ند. پژوهش بِرّی¹⁹ و دیگران (1976) حاکی از خاص‌گرایی فرهنگی شدید در تمامی اقوام و عدم تحمل تنوع قومی و چندفرهنگی در کانادا است. دارندگان وضعیت اجتماعی و اقتصادی پایین­تر بیشتر قوم­گرا بوده­اند.

می­توان گفت تحقیق مشابه و منطبق با پژوهش حاضر انجام نشده و معدود پژوهش­هایی که به متغیرهای مشترک با این تحقیق و به‌ویژه خاص­گرایی فرهنگی پرداخته­اند، فاقد رویکرد جامعه‌شناختی و بیشتر در سطح کلان صورت گرفته و جنبه کاربردی کمتری دارند. همچنین بیشتر این پژوهش­ها با روش توصیفی- تحلیلی و مطالعات اسنادي و با رویکرد نظری و انتزاعی صورت گرفته­اند؛ و در بسیاری از آن­ها خاص­گرایی فرهنگی متغیر فرعی بوده است. پژوهش حاضر با رویکرد جامعه‌شناختی و در سطح خرد، در قلمرو مکانی شهر همدان که از شهروندان بومی و مهاجر و تنوع فرهنگی برخوردار است انجام شد که پیش­تر انجام نشده است. پژوهش با روش پیمایشی صورت گرفته و از جامعیت بیشتر و نتایج نظری و کاربردی برخوردار است؛ که ضمن بررسی تأثیر جهانی­شدن و سنت­گرایی بر خاص­گرایی فرهنگی، خاص­گرایی/ عام­گرایی شهروندان بومی و مهاجر مقایسه شده است. همچنین در تحقیق حاضر از تحليل معادلات ساختاری استفاده و مدل آن ترسیم شده است که در پژوهش­های پیشین به چشم نمی­خورد.

چارچوب نظری

ازجمله دیدگاه­ نظری در مورد فرهنگ، رویکرد خاص­گرایانه است. بواس با این رویکرد، تفاوت اساسی گروه­های انسانی را از نوع فرهنگی و هر فرهنگ را منحصربه‌فرد و خاص (جهان­بخش، 1393: 30) و ویژگی­های فرهنگی را مبتنی بر زمینه­های فرهنگی خاص می­داند (مور، 2009: 3)؛ که با مرزبندی و تمایز بین خود و دیگران و حتی اعتقاد به برتری خود، بر خاص­گرایی تأکید دارند. نوع واکنش فرهنگ­ها در مقابل هم و در مقابل جهاني­شدن، با توجه به غنا و توان هويت­بخشي، در طيفی از انفعال تا ستيزه­جويي بروز مي­يابد؛ و به­طور کلی تحت عنوان عام­گرايي و خاص­گرايي فرهنگي دسته­بندي شده­اند (کاووسی، 1393: 160). خاص­گرایی فرهنگی تأکید بر عناصر و ویژگی­های فرهنگی و ایدئولوژی خاص همراه با سوگیری ارزشی و موضع سرسختانه نسبت به دیگر فرهنگ­ها است.

پارسونز فرهنگ را نیروی عمده­ پیونددهندۀ عناصر گوناگون جهان اجتماعی و میانجی کُنش متقابل در بین کنشگران و جهت­دهنده به آن می­داند؛ و ازجمله قلمرویی که برای نظاﻡ فرهنگی در نظر می­گیرد، معیارها و هنجارهای مرتبط با درستی و نادرستی کنش­های انسانی است (شمس­احمر، 1400: 549). پارسونز با الهام از تمايز تونيس بين گمنشافت و گزلشافت، همبستگی مکانیکی و ارگانیکی دورکیم و جامعه سنتی و دیوان­سالار وبر، مبتنی بر الگوهای ارزشی، میان جوامع انسانی تفاوت قائل شد؛ و برای تحلیل و طبقه­بندی روابط اجتماعی در دوراهی­های کنش، «متغیر‌های الگویی»²⁰ را به شكل تقابل­های دوگانۀ تصمیم‌گیری، و در قالب سنخ­های نگرشی و ارزیابی مطرح کرد و مقایسۀ گروه­ها، فرهنگ‌ها و خرده نظام‎ها را ممکن ساخت (اسمیت و رایلی، 1394؛ اسمیت، 1383). متغیرهای الگویی قالب­های پیش‌ساخته‌ای است که در فرآیند جامعه­پذیری و فرهنگ­پذیری در ذهن افراد ایجاد شده و بر رفتار و عملکرد آنان تأثیر می­گذارد. در الگوی عام­گرایی/ خاص­گرایی سطح عمل اجتماعی افراد مد نظر است و اینکه آیا در روابط اجتماعی خود بر اساس معیارهای کلی برخورد می­­­کنند یا بر اساس معیارهای خاص محلی و شخصی (افضلیان­سلامی و همکاران، 1397: 18). درواقع شکل­گیری هویت قومی، نژادی، زبانی، محلی و دینی، سبب احساس تعلق افراد به جغرافیا و یا گروه خاص، تفاوت در انتخاب­های فرهنگی و ارزشی و متمایز شدن با دیگر گروه­ها می­گردد. در خاص­گرایی کنشگر شیء (فیزیکی یا اجتماعی) را بر اساس ویژگی­های خاصش داوری می­کند؛ اما در عام­گرایی داوری فرد بر مبنای معیارهای قابل‌تعمیم بر مجموعه­ای از اشیا خواهد بود (روشه به­نقل­از: افضلیان­سلامی: 19). در حالت خاص­گرایی روابط از قوانین و استانداردهای انتزاعی اجتماعی اهمیت بیشتری دارند (تامپکینز و همکاران، 2010)، افراد با معیار فردی و عینی به مقایسه و سنجش ارزش­ها پرداخته و ارتباط با دیگران بر اساس مناسبات خاص مانند دوستی و خویشاوندی است. در حالت عام­گرایی ضمن تکیه‌بر اصول انتزاعی مانند انصاف و عدالت، ارتباط با مردم بر اساس هنجارهای عام و رفتار با تمام افراد مشابه است. پارسونز معتقد بود با پیچیده­تر و تمایزیافته­تر شدن جوامع، نظام­های فرهنگی نیز انتزاعی­تر، انعطاف­پذیرتر و کلی­تر می­شوند (اسمیت و رایلی، 1394؛ اسمیت، 1383). پارسونز فرهنگ را تعیین‌کننده­ اهداف غایی و هدایت­گر جامعه و نظام اجتماعی می­داند (اسمیت، 1383: 57)؛ که با تشکیل نمادهای معنی­دار مشترک توسط نظام فرهنگی تحقق می­یابد (هال و نیتس، 1391: 19)؛ و این نمادهای متفاوت، متمایزکننده اعضای جامعه و گروه­ها است. خاص‌گرایی فرهنگی «توسل به عناصر هویت‌بخش فرهنگی خاص است که در آن بر بی‌همتایی شیوه‌ها، اعمال و ایده‌های یک گروه یا جماعت معین تأکید می‌شود» (گل­محمدی، 1396: 154)؛ و تأکید بر عناصر هویت­بخش فرهنگی خاص؛ واکنش در برابر جهانی­شدن و تأکید بر خلوص فرهنگی (پیترسون²¹، 1999 و صالحی­امیری و محمدی، 1392)؛ ذات­باوری و برنتافتن تساهل و کثرت­گرایی فرهنگی (گل­محمدی، 1396: 155)؛ و تأکید بر اعمال و باورهای گروه یا جماعتی معین و پابندی بر عقاید دینی، آداب‌ورسوم و سنت‌ها از مؤلفه­های خاص‌گرایی است.

خاص­گرايي فرهنگی مفهومي چندوجهی است که می­تواند الف) به شکل­گیری جنبش­های اجتماعی و ملی و انواع بنيادگرايي بیانجامد ب) نوعی انزوا را برای گروه­ها، اقوام و ملت­ها به ارمغان بیاورد ج) جدایی­گزینی و مرزبندی فرهنگی را در درون یک جامعه ایجاد نماید د) به‌عنوان نوعی واکنش، مقاومت و مقابله در برابر جهانی­شدن بروز نماید و یا ه) با درک شرایط و واقعیت­ دنیای جدید، ضمن توجه به عناصر هویت­بخش زبانی، دینی، قومی، فرهنگ و هويت ملي و فروملی، با حفظ ارتباطات و ایجاد تفاهم فرهنگی و همبستگی اجتماعی در بین گروه یا جامعه­ای، در برابر دیگر گروه‌ها، جوامع و فرهنگ­ها و به‌ویژه جهانی­شدن و امپریالیسم فرهنگی عمل نماید.

رویکرد عام­گرایانه، نظریه­ فرهنگی است که در مقابل خاص‌گرایی و توسط تایلور²² مطرح شده است. وی معتقد بود که فرهنگ تعبیری از کل زندگی اجتماعی و اکتسابی است و در شرایط یکسان همة جوامع، فرهنگ یکسانی خواهند داشت (جهان­بخش، 1393: 29). تایلور وحدت روانی در بین نوع بشر و الگوی تکامل و پیشرفت فکری او در طول زمان را دو قانون اصلی و مشترک فرهنگ بشری در نظر می­گیرد (شمس­احمر، 1400: 363). رويكرد عام­گرايي فرهنگي به‌صورت­ آميزش و همزيستي؛ تحول و تعالي؛ و همگون­سازي فرهنگي مشاهده مي­شود (کاووسی، 1393: 160). در عام‌گرایی اصول، ارزش‌ها و معیارهای عام و فراگیر مد نظر است که درباره‌ی همه‌‌ی مردم و در همه جا معتبر بوده و اعتبار آن­ها به علائق و تعلقات محلی، قومی، زبانی، نژادی و دینی فرد بستگی ندارد (گل­محمدی، 1396: 127). معنا و جلوه دیگر عام‌گرایی نداشتن اصول و باورهای ارزشی معین و بی­تفاوتی نسبت به دیگر فرهنگ‌ها است که مغایر با عام‌گرایی مبتنی بر رشد فرهنگی در تاب­آوری آگاهانه همراه با کنشگری در برابر فرهنگ‌ها و نظام‌های ارزشی دیگر است. عام­گرایی فرهنگی²³ در وسیع­ترین شکل خود همان جهانی­شدن فرهنگ یا فرهنگ جهانی است.

به‌طورکلی، دو رویکرد از جهانی­شدن فرهنگ وجود دارد: نخست؛ فرایندی است که با هماهنگ و یکنواخت شدن شیوه‌های زندگی سنتی و به چالش کشیدن خاص­گرایی­های فرهنگی، سبب همگون­سازی فرهنگی، از میان رفتن گوناگونی و تنّوع و شکل­گیری فرهنگ جهانی واحد می­شود؛ که از آن به غربی کردن فرهنگ جهانی یا «امپریالیسم فرهنگی» یاد می­شود. گیدنز²⁴ جهانی­شدن را نتیجه گسترش­طلبی و عام­گرایی نظام اجتماعی مدرن می­داند. جهانی­شدن با شکستن مرزهای ملی و محلی و نابودی فاصله­های مکانی و زمانی، افزایش همسویی مؤلفه­های گوناگون فرهنگی، تضعیف نظارت دولت­های ملی، در معرض تهدید قرار گرفتن فرهنگ­های سنتی و اشاعه ارزش­ها و هنجارهای فرهنگ جهانی، سبب رشد عام­گرایی می­شود (گیدنز، 1384، شمس­احمر،1400). در رویکرد دوم، اعتقاد به رشد و گسترش خرده‌فرهنگ‌های بومی و محلی در کنار یکدیگر و تداوم هویت‌های چندگانه و تنوع فرهنگی است که به شکل‌گیری و گسترش فرهنگی خاص در عرصه جهانی می­انجامد. بر اساس نظر گیدنز، رابرتسون²⁵ و فدرستون، در فرآیند جهانی­شدن شاهد دیالکتیک عام و خاص و حضور همزمان عام­گرایی و همگونی و خاص­گرایی و ناهمگونی هستیم (تاملینسون، 1381: 33). همان­گونه که رابرتسون می­گوید باید هم به خاص و تفاوت و هم به عام و انسجام هر دو توجه کرد؛ زیرا ما شاهد یک فرایند عظیم دووجهی هستیم که همزمان متضمن عام گردانیدن خاص و خاص گردانیدن عام است (رابرتسون، 1992). ازاین­رو همزمان با تأثیر جهانی­شدن بر عام­گرایی، جهان شاهد احیای خاص‌گرایی فرهنگی است و علت آن، بحران هویت ناشی از جهانی­شدن و پناه بردن به ایدئولوژی‌های خاص‌گرایانه است (گل­محمدی، 1396)؛ بنابراین جهانی­شدن فرهنگی نوعی فرایند دووجهی و دیالكتیكی و از پیامدهای مدرنیته بوده (شمس­احمر، 1400: 265) و در برابر سنت­گرایی²⁶ قرار دارد. سُنت مجموعه­ای از آیین­ها، مراسم و الگوهای رفتاری ویژه پیشین است که به‌نوعی عامل وحدت رویه تاریخی در یک جامعه و یا حوزه فرهنگی است که پیوندهای تاریخی و اجتماعی را ایجاد، هویت فرهنگی را تقویت (شمس­احمر، 1400: 100) و به تعبیر گیدنز (1383) از عوامل مرزبندی با دیگر گروه­ها و تقویت خاص­گرایی است و همان­گونه که پارسونز اشاره دارد تغییر ارزش­های سنتی عامل سوگیری عام­گرایانه است (شعیبی، 1395: 100). سنن محمل انتقال میراث یک قوم و مظهر هویت یک قوم، ملت و گروه و عامل وحدت آنان است. سنت و دین همیشه پیوند تنگاتنگ داشته­اند (گیدنز، 1383: 422). گنون²⁷ نیز دین را بخشی از سنت یا مصداقی از مصادیق آن می­پندارد (حسن­زاده و شیخ، 1395: 75). دین از مهم­ترین عناصر فرهنگ و از عوامل متمایزکننده وابستگان یک فرهنگ از فرهنگ­های دیگر (هانتینگتون، 1378: 92 و 109)؛ و از عوامل انسجام گروهی و خاص­گرایی است و علت آن است که هر مذهبی خود را بهترین و حقیقی­ترین مذهب می­داند (هریسون و هانتینگتون، 1388: 237). دورکیم، اسمیت و دیویس جدایی افراد از اعضای اجتماعات و ملت­های دیگر را از كاركردهای دین می­دانند (همیلتون، 1390)؛ که به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی هزاران سال بر جوامع بشری تأثیر داشته و دارای کارکردهای هویت­بخشی و همبستگی اجتماعی است (گیدنز، 2006: 533).

فضای مجازی که محصول فناوری­های نوین ارتباطی و اطلاعاتی در عصر جهانی­شدن است، سبب تحول در تعاملات انسانی، نزدیکی ذائقه­ها و تأثیر بر هویت فردی و اجتماعی و جریان خاص­گرایی/ عام­گرایی فرهنگی شده است. گیدنز با تأکید بر تأثیر دوگانة­ فضای مجازی، یعنی همزیستی و خاص­گرایی، جریان اطلاعات را سبب ترغیب به نگرش عام و جهانی می­داند (گیدنز، 1389: 110). فضاي مجازي با ویژگی­های؛ فرامکانی و فرازمانی، گمنامی، تنوع، سرعت و دستیابی آسان به اطلاعات (رجبی، 1398: 7)، با شکستن مرزها، افزایش آگاهی و آشنایی کاربران با جهان و گسترش ارتباطات، سبب دگرگونی در فرهنگ شده (موحد علوی، 1394: 12) و به‌تدریج جوامع و قومیت­ها را از خاص­گرایی فرهنگی به سمت عام­گرایی سوق داده و به فرآیند جهانی­شدن سرعت بخشیده است (اوون²⁸، 2007: 71). بعد دیگر کارکرد دوگانة­ فضای مجازی تقویت خاص­گرایی­های فرهنگی است (فکوهی و عیاری، 1388: 7). افراد و اقشار گوناگون برای حل بحران هویت ناشی از فضای مجازی به انواع و اشکال خاص­گرایی­های فرهنگی متوسل می­شوند (امینلو و دیلمقانی، 1397: 6). مهاجرت به‌عنوان یک پدیده اجتماعی علاوه بر افراد مهاجر، جامعه مبدأ و مقصد را تحت تأثیر قرار می­دهد. تفاوت‌های فرهنگی مبدأ و مقصد و تعارض فرهنگي مهاجران، از بين رفتن هويت فرهنگي و بومي مهاجران، تنوع فرهنگی و تأثیر مهاجران بر فرهنگ جامعه جدید، از پیامدهای مهاجرت است (محرابی­شاتوری، ۱۳۹۳). همچنین یکی از موارد تمایز میان خود و دیگری، دوگانه­ی «بومی» در برابر «غیربومی» است که در زیست روزمره ساکنین شهرهای مهاجرپذیر معنا شده، سبب نوعی خاص­گرایی فرهنگی می­شود (رستگاری، 1400: 35)؛ و ازنظر بسیاری از مردم اقلیت­ها تهدیدی برای فرهنگ به حساب می­آیند (گیدنز، 1389: 374). تحصیلات مهم­ترین عامل و علامت تجدد و ارزش­های نوین بوده (سو، 1380) و بر عام­گرایی تأثیرگذار است. پژوهش­ پارسونز (1959) نیز حاکی از کارکرد مدرسه در جامعه­پذیر نمودن نسل جدید با ارزش­های عام­گرا است. در پژوهش لرنر هم تحصیلات و سواد متغیر مهمی در سوگیری ارزشی به سمت متغیر الگویی عام­گرایی است (روناسی، 1387: 94-93).

بوردیو طبقه و فرهنگ را به هم گره زده و معتقد است از نظام­های بینش، سلیقه، قضاوت و گرایش­های خاص ناشی از تجربیات گذشته، عادت­واره­هایی را تشکیل می­شود که پاسخ­گویی به شرایط اجتماعی، تصمیم­گیری و انتخاب را برای فرد ممکن می­سازند (ممتاز، 1383: 73-74). پارسونز شرايط اجتماعي افراد را در حس فردگرايي یا ديگرخواهي و همبستگي اجتماعي مؤثر می­داند. به عقیده­ی پارسونز در جوامعی که پایگاه اجتماعی وابسته به روابط بیولوژیکی است، موقعیت­های اجتماعی نیز به اشخاص وابسته است؛ اما زمانی که نفوذ پایگاه تحت تأثیر کسب امتیاز شخصی است، نظامی از رده­های «مای» غیرشخصی تکامل می­یابند که سبب تمایل به قواعد هنجاری بیان کنندة تعلق و شهروندی ­شده، زمینه­های هنجاری عام جایگزین الزامات ملموس خاص می­شود (اسکیدمور، به­نقل­از شعیبی، 1395: 31)؛ و افراد دارای پایگاه اجتماعی- اقتصادی بالاتر، از نگرش و جهت­گیری عام­گرایانه­تری برخوردارند.

 

 

الگوی مفهومی پژوهش

پرسش­های پژوهش این است که:

 -خاص­گرایی فرهنگی در بین شهروندان همدانی چه میزان است؟

-تأثیر متغیرهای جهانی‌شدن، سنت­گرایی، فضای مجازی، تحصیلات، دین‌داری و پایگاه اقتصادی- اجتماعی بر خاص­گرایی فرهنگی چگونه است و چه رابطه­ای با آن دارند؟

-و میزان خاص­گرایی فرهنگی شهروندان بومی و غیربومی (مهاجران) چه تفاوتی دارد؟

 

فرضیه­های پژوهش

1. جهانی‌شدن بر خاص‌گرایی فرهنگی شهروندان همدانی تأثیر دارد.

2. سنت‌گرایی شهروندان بر خاص‌گرایی فرهنگی آنان تأثیر دارد.

3. دین‌داری بر خاص‌گرایی فرهنگی شهروندان همدانی تأثیر دارد.

4. فضای مجازی بر خاص‌گرایی فرهنگی شهروندان همدانی تأثیر دارد.

5. مهاجر بودن بر خاص‌گرایی فرهنگی شهروندان همدانی تأثیر دارد.

6. میزان تحصیلات شهروندان بر خاص‌گرایی فرهنگی آنان تأثیر دارد.

7. پایگاه اقتصادی- اجتماعی شهروندان بر خاص‌گرایی فرهنگی آنان تأثیر دارد.

8. جهانی‌شدن بر خاص‌گرایی فرهنگی شهروندان همدانی با نقش میانجی فضای مجازی تأثیر دارد.

9. سنت­گرایی بر خاص‌گرایی فرهنگی شهروندان همدانی با نقش میانجی دین‌داری‌‌ تأثیر دارد.

 

روش پژوهش:

پژوهش کمّی از دسته تحقیقات پیمایشی از نوع همبستگی است. جامعه آماری شامل شهروندان 18 تا 65 سال شهر همدان با حجم نمونه 500 نفر بوده که با روش خوشه­ای چندمرحله­ای و نمونه­گیری تصادفی نمونه­ها تعیین شده است. برای جمع­آوری داده­ها از پرسشنامه و برای تجزیه‌وتحلیل داده­ها، از نرم­افزارهای SPSS و PLS و آمار توصیفی و استنباطي استفاده شده است. سنجش روایی با روش اعتبار صوری و محتوایی و استفاده ازنظر اساتید و متخصصین و اعمال نظرات اصلاحی انجام شد. برای تعیین روایی سازه، از آزمون همگن­بودن و بررسی تحلیل عاملی تائیدی استفاده شد که همه سؤالات تأیید و در مدل اندازه‌گیری بیرونی باقی ماندند. آزمون روایی مدل اندازه‌گیری بر اساس روایی همگرا با استفاده از آزمون میانگین واریانس استخراجی و مقایسه ضریب پایایی ترکیبی و واگرا با آزمون فورنل و لارکر مورد سنجش قرار ‌گرفته است. پایایی ابزار گردآوری اطلاعات و مدل اندازه­گیری، بر اساس آزمون­های آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی سنجیده شد. آلفای کرونباخ کل پرسشنامه 798/0 است. کیفیت مدل اندازه‌گیری با استفاده از آزمون روایی متقاطع شاخص اشتراکی بررسی و برازش متغیر ملاک در فرضیه­های پژوهش، از شاخص­های ضریب تعیین R2، Gof و استون-گیسر (Q2) استفاده شده است.

بررسی نرمال بودن متغیرها                 

جدول 1- بررسی نرمال بودن متغیرها

متغير	آماره Z	سطح معناداری
خاص گرایی فرهنگی	054/0	002/0
پایگاه اقتصادی- اجتماعی	324/0	001/0
جهانی‌شدن	1/0	001/0
سنت‌گرایی	071/0	001/0
دین‌داری	089/0	001/0
فضای مجازی	087/0	001/0

نتایج آزمون کولموگروف- اسمیرنوف²⁹ (جدول1) نشان داد که سطح معناداری متغیرهای پژوهش کمتراز 05/0 و حاکی از غیرنرمال بودن متغیرها است؛ بنابراین برای آزمون فرضیه­ها و الگوسازی معادلات ساختاری از نرم­افزار Smart PLS استفاده شده است.

همان­گونه که اشاره شد روایی مدل اندازه‌گیری بر اساس روایی همگرا با استفاده از آزمون میانگین واریانس استخراجی (AVE) و آزمون مقایسه ضریب پایایی ترکیبی (CR) و روایی واگرا با آزمون فورنل و لارکر³⁰ مورد سنجش قرار ‌گرفته است. پایایی سازه نیز بر اساس آزمون آلفای کرونباخ³¹، پایایی ترکیبی و میزان واریانس استخراج شده محاسبه شده است (جدول­های 2 و 3).

 

جدول 2- مقادیر آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراج شده

ردیف	متغیر	ضریب آلفای کرونباخ ()	ضریب پایایی ترکیبی (CR)	ضریب پایایی اشتراکی (AVE)
		بزرگ­تراز 7/0	بزرگ­تراز 7/0	بزرگ­تراز 5/0
1	مهاجر بودن	0/737	0/762	0/554
2	تحصیلات	0/736	0/717	0/551
3	جهانی‌شدن	0/834	0/870	0/630
4	خاص گرایی فرهنگی	0/859	0/880	0/633
5	دین‌داری	0/912	0/924	0/736
6	سنت­گرایی	0/861	0/891	0/684
7	فضای مجازی	0/890	0/901	0/719
8	پایگاه اقتصادی اجتماعی	0/889	0/720	0/538

 

جدول 3- بررسی روایی واگرا در مدل اندازه­گیری پژوهش

	بومی یا مهاجر بودن	تحصیلات	جهانی‌شدن	خاص­گرایی فرهنگی	دین‌داری	سنت­گرایی	فضای مجازی	پایگاه اقتصادی اجتماعی
بومی یا مهاجر بودن	0/744
تحصیلات	0/697	0/742
جهانی­شدن	-0/437	-0/429	0/794
خاص­گرایی فرهنگی	0/453	0/487	-0/719	0/796
دین‌داری	0/214	0/128	-0/464	0/460	0/858
سنت­گرایی	0/278	0/314	-0/592	0/665	0/446	0/827
فضای مجازی	-0/491	-0/534	0/487	-0/521	-0/260	-0/235	0/848
پایگاه­اقتصادی اجتماعی	-0/320	-0/394	0/254	-0/375	-0/020	-0/263	0/357	0/733

بر اساس جدول (2) میانگین واریانس استخراجی تمامی متغیرها بیشتر از 5/0 و بنابراین روایی همگرایی مدل اندازه­گیری تائید شده است. جدول (3) نیز گویای آن است که مقادیر روی قطر اصلی یعنی جذر میانگین واریانس استخراجی، بیشتر از اعداد هر ردیف بوده و بنابراین بین متغیرها روایی واگرا (عدم هم­خطی) وجود دارد. همچنین با توجه به جدول (2) که ضرایب آلفای کرونباخ تمامی متغیرها بیشتر از 7/0 است. همبستگی بین سؤالات متغیرها در خارج از مدل اندازه­گیری مورد تائید و دارای همسانی درونی هستند. از آنجا که پایایی ترکیبی برای تمام متغیرها بیشتر از 7/0 است، لذا بین سؤالات هر متغیر در داخل مدل اندازه­گیری نیز همبستگی وجود دارد. پایایی اشتراکی به میزان تعمیم­پذیری هر سوال از یک مدل به مدل دیگر می‌پردازد و از آنجا که مقادیر پایایی اشتراکی، همگی بیشتر از 5/0 بوده و مورد تائید هستند؛ بنابراین پایایی ابزار گردآوری اطلاعات و مدل اندازه­گیری تأیید می­شود.

متغیرهای پژوهش:

 خاص‌گرایی فرهنگی: عبارت است از «توسل به عناصر هویت­بخش فرهنگی خاص که بر بی‌همتائی شیوه‌ها، اعمال و ایده‌های یک گروه یا جماعت معین تأکید می‌شود» (گل­محمدی، 1396).

تعریف عملیاتی: خاص­گرایی فرهنگی با سه شاخص کلی و شاخص­های جزئی آن­ها تعیین شده است:

1) واکنش به جهانی­شدن، با اشکال، سرسختی در پذیرش دیگر فرهنگ‌ها، فراموش نکردن فرهنگ بومی، مقاومت و بیزاری از تغییرات فرهنگی و آداب‌ورسوم و مقابله با عوامل آن. 2) توسل به عناصر هویت­بخشِ زبانی، دینی، قومی و نژادی مانند علاقمندی به زبان مادری، عدم تمایل به یادگیری و بیزاری از زبان­های بیگانه، دوست داشتن و تعصب به باورها و عقاید دینی، عدم تمایل به حضور قومیت‌های غریبه در محیط زندگی‌، حمایت از قومیت‌های بومی و داشتن تعصب نژادی. 3) پابندی به عقایدِ دینی و سنت­ها مانند تعصب بر روی عقاید دینی‌، برخورد با افراد بی‌تفاوت نسبت به اعتقادات دینی‌، عشق ورزیدن به آداب‌ورسوم، عدم تمایل به ترک سنت‌ها و برتر دانستن آن­ها.

جهانی­شدن: فرآیند فشردگی زمان و فضا، ادغام کم وبیش مردم دنیا در جامعه جهانی (همان: 20) و شبکه­ای گسترده و متراکم از پیوندها، مناسبات اجتماعی و وابستگی­های متقابل ناشی از گسترش ارتباط و نوعی همجواری و کاهش فاصله­های جغرافیایی (تاملینسون، 1381: 14)؛ که سیمای ظاهری و نحوه­ نگرش به جهان را دگرگون می­سازد (گیدنز، 1389: 76).

تعریف عملیاتی: این مؤلفه با شاخص­های میزان اثرپذیری از شرایط جهانی و احساس نسبت به سبک زندگی مدرن و غربی، میزان تمایل به مد و بِرَندها (اروپایی) و انطباق زندگی با مقتضیات زمانه و پشت کردن به فرهنگ خودی سنجیده شد.

سنت­گرایی: ارج ­نهادن به باورهای اجتماعی برجای مانده از گذشته و آزموده شده در طول قرون و اعصار (ساروخانی، 1375: 887) و آموزه­ها و اصول کسانی است که سنت را قابل اعتمادتر از افکار، احساسات و افعال حاصل از تجربه و تفکر شخصی می­دانند (ملکیان، 1381: 357). گیدنز سنت را چسبی می­داند که نظام­های اجتماعی پیشامدرن را با هم نگاه داشته و به انسجام اجتماعی و تداوم گذشته کمک می­کند (حاجی­حیدری و متقی­زاده، 1391: 44).

تعریف عملیاتی: سنت‌گرایی یعنی تعلق خاطر و التزام نظری و عملی به اصول و حقایق همه­جایی و همیشگی؛ که با شاخص­های، تعلق خاطر به گذشته و سنت‌ها، التزام عملی به حفظ، پیروی و انتقال آداب‌ورسوم سنتی، مقابله با سنت‌شکنی، نگهداری مواریث کهن و اعتقاد به بهتر بودن سنت‌ها نسبت به نوپدید‌ها مورد سنجش قرار گرفته است.

دین‌داری: ازنظر دورکیم دین پدیده اجتماعی و نظامی از باورداشت­ها، مفاهیم، کنش و مناسک عملی است (همیلتون، 1390). دین‌داری مصداق و جلوه­ای از مفهوم کلی دین و التزام فرد متدین به رعایت فرامین دینی است (پیراهری، 1395: 101)؛ و شامل مجموعه رفتارها، باورها و نگرش­های مرتبط با اصول و فروع دین است (دورکیم، 1383).

تعریف عملیاتی: این متغیر با مؤلفه‌های میزان تعلق و التزام به اصول و فروع دین اسلام و بر اساس ابعاد پنج­گانه­ی گلاك و استارك شامل: بعد «مناسکی³²»، یعنی انجام اعمال مذهبی مانند نماز، روزه، شرکت در مراسم مذهبی و دعا و نیایش و زیارت اماکن مقدس. بعد «پیامدی³³» یعنی اعتقاد به کارکرد دین و تأثیر آن در زندگی دنیوی فردی و اجتماعی و اخروی، بعد «باور» یا «اعتقادی³⁴» به معنای اعتقاد به خداوند، پیامبران الهی، زندگی پس از مرگ و معاد و منجی آخرالزمان و بعد «تجربی³⁵ (عاطفی)» یعنی نوع و میزان ارتباط با خدا و بعد «شناختی³⁶ (دانش)» یعنی میزان آشنایی با احکام مربوط به اصول و فروع دین، مورد سنجش قرار گرفته است.

فضای مجازی: فضای تعاملی و زندگی کاربران اینترنت و شبکه جهانی اطلاعات و ارتباطات است (استریت³⁷، 1999)؛ که با میزان و گسترة استفاده از فضای مجازی، خدمات و محتوای آن سنجیده شد.

مهاجر بودن: جابجایی افراد از مکانی به مکان دیگر با هدف اسکان در مکان جدید است (کیوز³⁸، 2014). مهاجر افرادی­اند که از سایر استان­ها و شهرستان­های استان به شهر همدان مهاجرت و شهروندان غیربومی محسوب می­شوند.

پایگاه اقتصادی- اجتماعی: جایگاه فرد در سلسله مراتب گروه بر اساس منزلت، امتیازات و تفاوت با دیگر اعضا است (رفیع­پور، 1380: 418). این متغیر با بیشتر پدیده­های اجتماعی مرتبط بوده و تأثیرگذار است.

تعریف عملیاتی: این متغیر با شاخص ترکیبی و معرف­های تحصیلات، منزلت شغلی، دارایی، محل سکونت و نیز شغل و تحصیلات والدین سنجیده شده است.

تحصیلات: به معنای چیزی را بدست آوردن است؛ که در اینجا بدست آوردن علم و دانش مد نظر است. دانشمندان و محققان آموزش و کسب علم و دانش و سطح سواد را در امور مختلف جامعه­ی بشری مؤثر می­دانند. ازنظر اینگلهارت³⁹ افراد با تحصیلات بالاتر، بیشتر فرامادی هستند (اینگلهارت و دیگران، 1999: 675).

تعریف عملیاتی: منظور از تحصیلات، میزان مدرک تحصیلی رسمی دریافت شده از موسسات آموزشی معتبر و مورد پذیرش نظام آموزشی کشور می‌باشد.

 

یافته­ها

یافته­های توصیفی نشان داد که 4/50 درصد جمعیت نمونه مرد و 6/49 درصد زن بوده­اند. ازنظر سنی بیشترین فراوانی (%30) مربوط به گروه سنی کمتراز 25 سال و گروه­های بعدی درصد کم­تر بودند. پاسخگویان با تحصیلات لیسانس بیشترین فراوانی را داشته­اند (4/32 درصد). در ضمن 55 درصد نمونه بالاتر از دیپلم و دارای تحصیلات دانشگاهی هستند. پایگاه اقتصادی- اجتماعی پاسخ­گویان به ترتیب در سطح متوسط، پایین و بالا قرار دارد. 35 درصد پاسخ­گویان مهاجر که 6/20 درصد آنان مهاجرانِ شهرستان­های استان می­باشند. همچنین حدود 88 درصد شهروندان همدانی از اینترنت و فضای مجازی استفاده می­کنند. شاخص‌های آماری متغیرهای پژوهش نیز برابر جدول زیر است.

جدول 4- آمار توصیفی متغیرهای پژوهش

متغیر	ميانگين	درصد	انحراف معيار	واريانس
خاص­گرایی فرهنگی	74/2	6/54	482/0	232/0
جهانی‌شدن	28/3	6/65	669/0	449/0
سنت‌گرایی	17/3	4/63	72/0	519/0
دین‌داری	63/3	6/72	803/0	646/0
فضای مجازی	69/2	8/53	903/0	816/0
پایگاه اقتصادی- اجتماعی	27/2	4/45	741/0	549/0

 

جدول (4) نشان مي‌دهد كه دین‌داری بیشترین و پایگاه اقتصادی- اجتماعی کمترین میزان میانگین را دارند. فرضيه­ها با استفاده از تحليل معادلات ساختاری تحت نرم‌افزار PLS بررسی و در جدول (5 و 6) خلاصه شده است.

جدول 5- آزمون معناداری فرضیه­های پژوهش

فرضیه	روابط	ضریب مسیر	انحراف معیار	t-value	سطح معناداری	نتیجه
اول	جهانی‌شدنï خاص‌گرایی فرهنگی	328/0-	028/0	709/11	001/0	معنادار
دوم	سنت‌گرایی ï خاص‌گرایی فرهنگی	324/0	012/0	574/27	001/0	معنادار
سوم	دین‌داری ï خاص‌گرایی فرهنگی	111/0	016/0	987/6	006/0	معنادار
چهارم	فضای مجازی ï خاص‌گرایی فرهنگی	166/0-	035/0	688/4	018/0	معنادار
پنجم	مهاجر ­بودن ï خاص‌گرایی فرهنگی	052/0-	023/0	287/2	046/0	معنادار
ششم	تحصیلات ï خاص‌گرایی فرهنگی	095/0-	038/0	513/2	001/0	معنادار
هفتم	پایگاه اقتصادی­اجتماعی ï خاص‌گرایی فرهنگی	104/0-	017/0	038/6	009/0	معنادار

جدول 6- آزمون معناداری فرضیه­های پژوهش

فرضیه	روابط	ضریب مسیر (بتا)			انحراف معیار	t-value	سطح معناداری	نتیجه
		اثر مستقیم	اثر غیرمستقیم	اثر کل
هشتم	جهانی‌شدنï خاص‌گرایی فرهنگی	328/0-	08/0-	408/0-	028/0	709/11	001/0	معنادار
	جهانی‌شدنï فضای مجازی	487/0	-	487/0	054/0	963/8	003/0
	فضای مجازی ïخاص‌گرایی فرهنگی	166/0-	-	166/0-	035/0	688/4	018/0
نهم	سنت‌گرایی ï خاص‌گرایی فرهنگی	324/0	049/0	373/0	012/0	574/27	001/0	معنادار
	سنت‌گرایی ï دین‌داری	446/0	-	446/0	049/0	028/9	003/0
	دین‌داری ï خاص‌گرایی فرهنگی	111/0	-	111/0	016/0	987/6	006/0

از نتایج جدول (5) و (6) می­توان نتیجه گرفت که:

1) فرضیه­ها و معنا­داری رابطة متغیرهای مستقل و وابسته (خاص­گرایی فرهنگی) تأیید شده است.

2) متغیرهای سنت­گرایی و دین‌داری به صورت مستقیم (مثبت) و جهانی‌شدن، فضای مجازی، تحصیلات، مهاجر بودن و پایگاه اقتصادی­اجتماعی به صورت غیرمستقیم (معکوس) بر خاص‌گرایی فرهنگی تأثیر می­گذارند.

3) رابطه بیشتر متغیرهای مستقل و وابسته با سطح اطمینان 99% معنادار است و تنها رابطه فضای مجازی و مهاجر بودن با خاص‌گرایی فرهنگی در سطح 95% معنادار بوده است.

4) بر اساس آزمون سوبل (Sobel) نقش میانجی متغیر فضای مجازی بین جهانی­شدن و خاص­گرایی فرهنگی با سطح اطمینان 95% تأیید شده و به میزان 17% خاص­گرایی فرهنگی را تبیین می­کند؛ بنابراین خاص­گرایی فرهنگی همزمان از مسیر مستقیم و غیرمستقیم به‌طورکلی (اثر کل) به میزان 41% به صورت معکوس تحت تأثیر جهانی­شدن است.

5) همچنین نقش میانجی متغیر دین‌داری بین سنت­گرایی و خاص­گرایی فرهنگی با سطح اطمینان 95% تأیید شده و به میزان 11% خاص­گرایی فرهنگی را تبیین می­کند؛ بنابراین خاص­گرایی فرهنگی همزمان از مسیر مستقیم و غیرمستقیم به‌طورکلی (اثر کل) به میزان 37% تحت تأثیر سنت­گرایی است.

6) کیفیت مدل اندازه‌گیری با استفاده از آزمون روایی متقاطع شاخص اشتراکی⁴⁰ به بررسی کیفیت اندازه‌گیری متغیرها بر اساس سؤالات آنها می‌پردازد. در جدول (7) کیفیت مدل اندازه‌گیری پژوهش برای تک تک متغیرها آورده شده است:   

          

جدول شماره 7- کیفیت مدل اندازه‌گیری پژوهش

متغیر	کیفیت مدل	نتیجه
خاص گرایی فرهنگی	174/0	قوی
پایگاه اجتماعی- اقتصادی	177/0	قوی
جهانی‌شدن	3/0	قوی
سنت‌گرایی	354/0	بسیار قوی
دین‌داری	352/0	بسیار قوی
فضای مجازی	326/0	قوی
بومی یا مهاجر بودن	207/0	قوی

7)مقادیر حکایت از ارزیابی کیفیت مدل اندازه‌گیری در سطوح بسیار قوی (متغیرهای دین‌داری و سنت­گرایی) و قوی (متغیرهای خاص­گرایی فرهنگی، پایگاه اقتصادی اجتماعی، جهانی­شدن، فضای مجازی و مهاجر بودن) دارد.

برای سنجش میزان برازش متغیر ملاک، از شاخص­های ضریب تعیین R2، Gof و استون-گیسر (Q2) استفاده شده است. مقدار شاخص R2 تنظیم‌شده حاکی از آن است که در مجموع متغیرهای مستقل (جهانی­شدن، سنت­گرایی، دین‌داری، فضای مجازی، میزان تحصیلات، پایگاه اقتصادی- اجتماعی و مهاجر/ بومی بودن)، به میزان 1/67 درصد و به صورتی بسیار قوی خاص­گرایی فرهنگی را به‌عنوان متغیر درون­زا یا ملاک مورد برازش قرار می‌دهند. آزمون Gof نیز که مربوط به شاخص نیکویی برازش و کیفیت‌سنجی مدل است و با سه مقدار استاندارد ارزیابی می­گردد (ضعیف =01/0، متوسط =26/0 و قوی =36/0) قدرت برازش این نرم­افزار برای بررسی پژوهش را در حد بسیار قوی (142/1) نشان می­دهد. همچنین میزان شاخص استون-گیسرQ2 که کیفیت مدل ساختاری را برای متغیر درون­زا، در سه سطح ارزیابی می­کند (ضعیف =02/0، متوسط =15/0 و قوی =35/0). برای متغیر خاص­گرایی فرهنگی 139% بوده و کیفیت مدل ساختاری پژوهش به صورتی متوسط ارزیابی می‌شود.

الگوی اندازه‌گیری پژوهش در حالت تخمین ضرایب و معناداری ضرایب در شکل­ (1) آورده شده است.

 

شکل 1 - مدل اندازه‌گیری پژوهش در حالت تخمین ضرایب و معناداری ضرایب

 

بحث و نتیجه­گیری

پژوهش حاضر به بررسی تأثیر جهانی­شدن و سنت­گرایی بر خاص­گرایی فرهنگی شهروندان بومی و غیربومی (مهاجر) در کلان‌شهر مهاجرپذیر و برخوردار از تنوع قومی و فرهنگی همدان پرداخته و سنجش میزان خاص‌گرایی فرهنگی و نیز تأثیر شرایط فرامرزی مانند جهانی‌شدن و فضای مجازی، همچنین متغیرهای سنت‌گرایی، دین‌داری، مهاجر بودن، تحصیلات و پایگاه اقتصادی- اجتماعی شهروندان مد نظر پژوهشگر بوده است. خاص­گرایی فرهنگی بیانگر تفاوت فرهنگی و مرزبندی و تمایز اعضای فرهنگ­ها تحت عنوان گروه خودی و غریبه است؛ و می­تواند به همبستگی در درون هر یک از گروه­ها و پیدایش گرایش کلیشه­ای نسبت به غریبه­ها ­گردد. در حالت خاص­گرایی افراد تمایل دارند با اعضای دایره اجتماعی خود معاشرت کنند (سو، 1380: 35). رهیافت‌ عام‌گرایی فرهنگی ضمن پذیرش چندصدایی، ارتباط با مردم بر اساس هنجارهای عام است. مرزبندی و تمایز گروه­ها و فرهنگ­ها؛ تکیه‌بر حافظة مشترک ذهنی؛ جستجوی فرهنگ خالص و اعتقاد به برتری فرهنگ از علل و عوامل خاص‌گرایی فرهنگی است.

نتایج پژوهش فرضیه اول مبنی بر تأثیر جهانی‌شدن بر خاص‌گرایی فرهنگی را تأیید (328/0- β=و 001/0P=)؛ و شاخص­های جهانی­شدن سبب افزایش نگرش­های عام­گرایانه بوده و به معنای تأثیر بیشتر عام­گرایی در دیالکتیک عام و خاص مورد نظر گیدنز، رابرتسون و فدرستون در فرآیند جهانی­شدن است (تاملینسون، 1381)؛ که نتیجة آن کم­­رنگ شدن نسبی مرزهای فرهنگی و نیز نوعی فشار جهان­گرایی بر فرهنگ­های خاص (تامپکینز، 2010) بوده است. امّا این نتیجه به معنای از بین رفتن خاص­گرایی فرهنگی نیست؛ و به تعبیر رابرتسون (1992) عام­گرایی و همگونی و خاص­گرایی و ناهمگونی همزمان حضور دارند. تحقیق رضائی­امینلویی (1397) و رستم­بیگی (1400) حاکی از تأثیر جهانی­شدن بر عام­گرایی است. ضمن این­که دیالکتیک خاص‌گرایی و عام‌گرایی فرهنگی، تأثیر دوگانه جهانی­شدن، تلفیق و حضور همزمان خاص‌گرایی و عام‌گرایی مورد توجه پژوهش رضائی­امینلویی، رستم­بیگی، موسوی­سرشت (1401) خالقی­نژاد (1394)، سپهرنیا (1390)، شفیع­پور (1390) و جورجیو (2005) بوده است.

نتایج پژوهش فرضیه دوم مبنی بر تأثیر سنت­گرایی بر خاص‌گرایی فرهنگی را تأیید (324/0- β=و 001/0P=)؛ و تأثیر مستقیم سنت­گرایی بر خاص­گرایی فرهنگی بیان­گر وجود ارزش­های سنتی در شهر همدان و تأثیر آن در ایجاد پیوندهای تاریخی و اجتماعی و تقویت هویت فرهنگی است و به تعبیر طباطبایی در مواجههِ سنّت و تجدد می­توان از «گسست در عین تداوم» سخن گفت (مرشدی، 1401)؛ و با نظر پارسونز و گیدنز که معتقدند سنت از عوامل مرزبندی با دیگر گروه­ها و تقویت خاص­گرایی است و با نتیجه پژوهش سپهرنیا (1390) و (شعیبی، 1395)، مطابقت دارد. بررسی افضلیان­سلامی (1397) نیز حاکی از رابطه­ مثبت عام­گرایی و رابطه معکوس سنت­گرایی با مشارکت اجتماعی است و می­توان نتیجه گرفت رابطه سنت­گرایی و عام­گرایی معکوس خواهد بود.

نتایج پژوهش فرضیه سوم مبنی بر تأثیر دین‌داری بر خاص‌گرایی فرهنگی را تأیید (111/0- β=و 006/0P=)؛ و که با نظریه­های جامعه­شناختی (دورکیم، دیویس، پارسونز، گیدنز و هانتینگتون) مبنی بر اثر هویت­بخشی؛ همبستگی اجتماعی؛ معنابخشی و تقویت یگانگی افراد جامعه منطبق بوده و حاکی از پایبندی به ارزش­های دینی در این شهر است؛ و با پژوهش شعیبی انطباق دارد. ضمن اینکه نقش میانجی متغیر دین‌داری یعنی فرضیه نهم نیز تأیید شده و اثر کل سنت­گرایی بر خاص­گرایی فرهنگی را افزایش داده است. در بررسی مایر (2018) دین عامل خاص­گرایی معرفی شده و پژوهش امینی‌زاده (1394) از رابطه منفی هویت مذهبی در بعد مناسکی با هویت جهانی (عام­گرایی) حکایت دارد.

نتایج پژوهش فرضیه چهارم مبنی بر تأثیر فضای مجازی بر خاص‌گرایی فرهنگی را تأیید (166/0- β=و 018/0P=)؛ و حاکی از تأثیر معکوس فضای مجازی بر           خاص­گرایی فرهنگی است؛ یعنی افزایش میزان استفاده­ از فضای مجازی، با کاهش خاص­گرایی و تقویت عام­گرایی فرهنگی همراه است؛ و مؤید نظر گیدنز (1389) و تحقیق شفیعی­نیا و حبیبی فهیم مبنی بر تأثیر عام­گرایی بیشتر در اثر دوگانه­ فضای مجازی است. چون رواج فن­آوری اطلاعات موجب تسهیل جریان اطلاعات به‌عنوان منبع تجارب جدید و تغییر ارزش­ها و کاهش وابستگی­ به سنت­ها و ترغیب مردم به نگرش جهانی است؛ که به دگرگونی مرزهای امر محلی و جهانی و تقویت گرایش عام و همزیستی فرهنگی می­انجامد. انحصارات رسانه­اي نیز به يک شکل شدن فرهنگ منجر و به اعتقاد بسیاری تهدیدی برای هویت فرهنگی است (گیدنز، 1389). همچنین تأثیر فضای مجازی در نقش میانجی یعنی فرضیه هشتم تأیید شده و اثر کل (منفی)          جهانی­شدن بر خاص­گرایی فرهنگی را افزایش داده است. نتایج پژوهش صبوری و آذرگون (1392). حاکی از تأثیر فضای مجازی بر هویت جهانی است و پژوهش رفیع و عباس­زاده­مرزبالی (1398) نیز نشان داد که نفوذ فضای مجازی توانسته بر گرایش ایرانیان نسبت به ابعاد اصیل­تر هویت ملی (ایرانیت و اسلامیت) تأثیر منفی داشته باشد و بر گرایش نسبت به بُعد مدرن هویت ملی (هویت جهانی) بیفزاید. همچنین پژوهش بابایی (1396) حاکی از تأثیر میزان استفاده از اینترنت بر جهت­گیری ارزشی (عام­گرایانه) بوده و یافته‏های باقری (1401) بیانگر تأثیر میزان استفاده از رسانه‏های جمعی بر میزان هم‌گرایی بین قومی (عام­گرایی) است.

نتایج پژوهش فرضیه پنجم مبنی بر تأثیر مهاجر بودن بر خاص‌گرایی فرهنگی را تأیید (052/0- β=و 046/0P=). با این توضیح که رابطه معکوس مهاجر بودن با خاص‌گرایی فرهنگی به معنای تأثیر آن در افزایش عام­گرایی نیست. بلکه ناشی از بیشتر بودن خاص­گرایی شهروندان بومی نسبت به مهاجران است که در واکنش به حضور جمعیت غیربومی و داشتن داعیة ویژه بودن فرهنگ خود با تکیه‌بر سابقه تاریخی- فرهنگی است. نتایج تحقیق رستگار و هادی (1400) حاکی از تأثیر مهاجر بودن (بومی و غیربومی) بر خاص­گرایی است؛ زیرا ساکنان بومی افراد غیربومی را به­مثابه دیگری معضله­دار تفسیر که سبب از دست رفتن منافع اقتصادی و ارزش­های فرهنگی آنان     می­شود. نتیجه پژوهش طهماسبی (1401) نیز حاکی از رابطه معناداری بین توسعه صنعتی شهر کنگان و خاص­گرایی است؛ که به‌ویژه ناشی از شکاف بومی و غیربومی (نیروی کار مهاجر) است. نتایج بررسی ربانی­ (1388) با این پژوهش مغایر و خاص­گرایی شهروندان غیربومی‌ (در بندرعباس) کمی بیش از افراد بومی است.

نتایج پژوهش فرضیه ششم مبنی بر تأثیر تحصیلات بر خاص‌گرایی فرهنگی را تأیید (095/0- β=و 001/0P=) و بیانگر تأثیر معکوس تحصیلات بر خاص­گرایی فرهنگی است و بالا رفتن آن سبب افزایش گرایش به عام­گرایی است؛ که با دیدگاه پارسونز، لرنر و هانتینگتون و نیز پژوهش­های لرنر (1964)، روناسی (1387) بلازیو (2021) و رضادوست (1393) و بابایی (1396) مبنی بر تأثیر تحصیلات بر گرایش بیشتر به عام­گرایی است مطابق است.

نتایج پژوهش فرضیه هفتم مبنی بر تأثیر پایگاه اقتصادی ­اجتماعی بر خاص‌گرایی فرهنگی را تأیید (104/0- β=و 009/0P=)؛ و حاکی از تأثیر معکوس پایگاه اقتصادی- اجتماعی بر خاص­گرایی است؛ به عبارت دیگر بالا رفتن پایگاه سبب افزایش رویکرد عام­گرایانه است. پژوهش رضادوست (1393) و بِرّی (1976) نیز مؤید رابطة پایگاه با عام­گرایی است. همچنین پژوهش­ بلازیو (2021) و بابایی (1396) از تأثیر وضعیت مالی و درآمد بر گرایش به خاص­گرایی/ عام­گرایی حکایت دارد.

در مجموع می­توان گفت در روابط اجتماعی و رویکردهای فرهنگی حاکم بر قلمرو مکانی پژوهش با نوعی دوگانه­ها اعم از خاص­گرایی- عام­گرایی، بومی- غیربومی، خرده‌فرهنگ- فرهنگ غالب و نیز امر محلی و جهانی روبرو هستیم؛ که شهروندانی با قومیت­، گویش­ها و فرهنگ­های گوناگون ضمن جدایی­گزینی نسبی به‌طورکلی از همزیستی فرهنگی برخوردار، ترکیب جمعیتی خاص با تنوع فرهنگی و هویتی ترکیبی را شکل داده و همزمان خاص­گرایی و عام­گرایی فرهنگی را شاهد هستیم. از طرفی فرآیند جهانی­شدن و توسعه­ی فن­آوری­های نوین در حوزه­ی اطلاعات و ارتباطات، ویژگی­های فرهنگی را دستخوش تغییر کرده و بسیاری از آنچه خاص شمرده می­شد را به عام تبدیل و به تغییرات فرهنگی سرعت بخشیده و سبب عام­گرایی و نوعی فرهنگ فراگیر شده است. البته آنگونه که گیدنز، رابرتسون، فدرستون و کاستلز گفته­اند؛ جهانی­شدن فرهنگی نوعی فرایند و تحول دیالکتیکی است و فرهنگ­های متفاوت بومی و محلی و نیز عام­گرایی و خاص­گرایی فرهنگ­ها و هویت­ها و زندگی گروه­های قومی و فرهنگ­های گوناگون در شهرهایی چندفرهنگی تداوم دارد (گیدنز، 1389: 89)؛ و توجه و تأکید مهاجران و اکثریت بومی بر سنت­های فرهنگی خود به معنای صرف نظر از اشتراکات فرهنگی در قلمرو پژوهش حاضر نبوده و مصداق دیدگاه سیلورستون (2003 به­نقل­از: جورجیو، 2005) است که بر دیالکتیک بین اقلیت و اکثریت و اجزای مختلف فرهنگ­ها تأکید دارد. باید افزود که رویکرد طبقات مختلف با ویژگی­های متفاوت فردی و اجتماعی یکسان نبوده و از سطوح گوناگون خاص­گرایی یا عام­گرایی فرهنگی برخوردار و در سه دسته قرار دارند:

 1) وابستگی شدید به ارزش­ها، سنت­ها و فرهنگ بومی و سعی در حفظ آن در برابر دیگر فرهنگ­ها و فرهنگ جهانی.

2) علاقه­مندی به فرهنگ خود و تمایل به ارتباطات فرامحلی و فراملی، همزیستی و بهره­مندی از عناصر فرهنگی نو.

3) عدم وابستگی به فرهنگ بومی- محلی و دارای رویکرد عام­گرایانه و ارتباطات بین فرهنگی در سطح ملی و جهانی.

پیشنهادها

1- فضای مجازی گرایش عام و جهانی را تقویت و از خاص­گرایی­ کاسته و به همزیستی فرهنگی کمک ­می­نماید؛ اما به نظر می­رسد برای پیش­گیری از استحاله­ و بی­تفاوتی فرهنگی به‌ویژه در مورد جوانان، ترویج و تقویت فرهنگ بومی- محلی و ملی و نوعی خاص­گرایی فرهنگی متعادل و به تعبیر الیسون (1397) «خاص­گرایی تعدیل­شده» در فضای مجازی که به تقویت هویت فرهنگی بیانجامد و نیز برنامه­ریزی و بهره­گیری از سازمان­ها و نهادهای آموزشی و فرهنگی و رسانه­های گوناگون در این زمینه مؤثر خواهد بود.

2- با ایجاد شناخت و آگاهی نسبت به اقوام و فرهنگ­های گوناگون، تکیه‌بر آیین­ها و آداب‌ورسوم و دست­آوردهای مشترک، از طریق صدا و سیما و دیگر رسانه­ها به‌ویژه فضای مجازی می­توان به تقویت احساسات عام­گرایانه در سطح ملی و محلی و کاهش مرزبندی و جدایی­گزینی شهروندان بومی و غیربومی و خاص­گرایی افراطی کمک کرد.

 

منابع 

-       احمدی، فهیمه (1389). مطالعه نمودهای خاص‏گرایی فرهنگی: راهی برای مبارزه با بحران هویت در وبلاگ‏های ایرانی. مجله جهانی رسانه - نسخه فارسی، 1 (5)، صص 15-26.

-       اسمیت، آنتونی (1383). ناسیونالیسم (نظریه، ایدئولوژی، تاریخ)، مترجم: منصور انصاری، تهران: مؤسسه مطالعات ملی، تمدن ای‍ران‍ی‌.

-       اسمیت، فیلیپ و رایلی، الگزندر (1394). نظریه فرهنگی، مترجم: محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.

-       افضلیان­سلامی، موسی؛ زمانی­مقدم، مسعود و صالحی، اسماعیل (1397). بررسی مشارکت اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن در شهرستان خواف. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. 13 (2). 7-46.

-       بابائی، م. میرعلوی، س.م و رئیسی­مبارکه، س (2017). رابطه بین شاخص­های اقتصادی و اجتماعی توسعه انسانی در سطح خرد و جهت­گیری ارزشی (مورد مطالعه: ساکنان شهرهای سیاهکل و لاهیجان استان گیلان). علوم اجتماعی. 11(38)، 341-378.

-       باقری، م. نواح، ر و شجاعی­برجویی، ح (2022). الگوسازی ساختاری عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تأثیرگذار بر هم‌گرایی بین‏ قومی در شهر اهواز. پژوهش­های راهبردی مسائل اجتماعی ایران. 11(3). 39-66.

-       پورحسن­درزی، قاسم (1388). خاص­گرایی­های ­فرهنگی­ و فرهنگ جهانی، فصلنامه خط اول، رهیافت انقلاب اسلامی، سال سوم، شماره 9، صص 45-60

-       پیراهی، نیر. کشاورز، حمیدرضا و فتحی، منیژه (1395). بررسی گونه­های مختلف دین‌داری در مواجهه با مؤلفه­های مدرنیته (مطالعه موردی: دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، فصلنامه جامعه، فرهنگ و رسانه، سال پنجم، شماره 18، 123- 99.

-       تاملینسون، جان (1381). جهانی­شدن و فرهنگ، ترجمه: محسن حکیمی، تهران: نشر دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

-       جهانبخش، محمدعلی (1393). جامعه­شناسی فرهنگی ایران، چاپ چهارم، تهران، مبنای خرد.

-       حاجی­حیدری، حامد و متقی­زاده، علی (1391). بازسازی الگوی بازاندیشی گیدنز بر مبنای مواضع اخیرتر او راجع به سنت، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، دور اول، شماره 3: 41- 83.

-       خالقی­نژاد، مریم و کارخانه، مهسا (2018). خاص گرایی فرهنگی و تضاد با جهانی‌شدن فرهنگی، مرکز بین­المللی مطالعات صلح (IPSC)، فصلنامه دیپلماسی صلح عادلانه، شماره 12.

-       حبیبی فهیم، حبیب­اله و همکاران (1391). رابطه فضای مجازی و عام­گرایی کاربران اینترنت در میان کارکنان سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 23(2): 159-140.

-       حسن­زاده، صالح و شیخ، مهدی (1395). رابطه سنت­گرایی با معرفت دینی، آینه معرفت، 16(47)، 61-86.

-       ربانی، ر؛ پورافکاری، ن؛ کتابی، م و رئوفی، م (1388). بررسی موانع فرهنگی- اجتماعی توسعه با تأکید بر خاص­گرایی (مطالعه موردی هرمزگان شهر بندرعباس).جامعه­شناسی کاربردی. 20(3). 35. 135-156. 

-       رجبی، علی­محمد (1398). چیستی فضای مجازی و شبکه­های اجتماعی، تهران: انتشارات پشتیبان.

-       رستگار، یاسر و هادی، سیما (2020). هویت بومی در برابر هویت غیربومی؛ پژوهشی کیفی درباره ناسازگاری‌های هویتی در شهر بندرعباس. فصلنامه علوم اجتماعی. 27(90)، 60-33.

-       رستم­بیگی، سمانه (ثمین). (1400). جهانی­شدن در تولید و آموزش هنرهای سنتی. هنرهای صناعی ایران. 4(1)، پیاپی 6، 17-26.

-       رضادوست، کریم و همکاران (1393). جهت­گیری­های عام­گرایانه و عوامل اجتماعی- فرهنگی مؤثر بر آن (مورد مطالعه: جامعه­ی شهری دهدشت)، مطالعات توسعۀ اجتماعی- فرهنگی، 3(2)، 50-29.

-       رضائی­امینلویی، حسین و دیلمقانی، فرشید (1397). تحلیل بحران هویت قومی در ایران در بستر جهانی‌شدن و فضای مجازی با رویکرد علم پایداری، همایش الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، دوره 7، 379-357.

-       رفیع­پور، فرامرز (1378). آنومی یا آشفتگی اجتماعی، تهران، سروش.

-       روناسی، حمیدرضا و احمدی، اکبر (1387). بررسی سوگیری­های ارزشی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی منطقه 4، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم اجتماعی، سال چهارم، شماره 18، صص 83-113

-       سپهرنیا، رزیتا (1390). بررسی نقش جهانی­شدن در شکل‌گیري خاص‌گرایی‌هاي فرهنگی. مطالعات راهبردي سیاست‌گذاری عمومي، 2(5)، 121-144.

-       سرافرازی، مهرزاد و همکاران (1393). جهانی‌شدن (مفاهیم، دیدگاه­ها، ابعاد، آثار و پیامدها)، تهران: مرکز ملی مطالعات جهانی­شدن.

-        سو، آلوین.ی (1380). تغییر اجتماعی و توسعه، ترجمه محمود حبیبی­مظاهری، چاپ دوم، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.

-       شعیبی، محیا (1395). بررسی جامعه­شناختی همبستگی اجتماعی و عوامل مرتبط با آن در بین شهروندان شهر تهران و ارائه الگوی مطلوب، پایان­نامه برای دریافت درجه دکتری از دانشگاه آزاد اسلامی - واحد تهران مرکز.

-       شفیع­پور، ابراهیم (1390). جهاني­شدن فرهنگي و تأثير آن بر هويت ملي؛ فرصت­ها و تهديدها، پايان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشكده حقوق و علوم سياسي.

-       شفیعی­نیا، عباس (1394). «پیامدهای شبکه­های اجتماعی­ مجازی (مطالعه موردی هویت ملی و هویت قومی کردها)» فصل­نامه علمی- تخصصی پژوهش­هاي سياسی، سال پنجم، شماره 13، صص 62-83

-        شمس­احمر، مهران (1400). ساختار و کارکردهای فرهنگ: تأملی در خاستگاه چیستی و چرایی فرهنگ اجتماعی، تهران: آگرین کتاب (کتاب الکترونیکی فیدیبو).

-       صالحی­امیري، سیدرضا و محمدی، سعید (1392). دیپلماسی فرهنگی، چاپ دوم، تهران: ققنوس

-       صبوری­خسروشاهی، حبیب­ و آذرگون، نسرین (1392). فضای مجازی و هویت جهانی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی). مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی (مطالعات راهبردی جهانی‌شدن)، 4(10)، 28- 1.

-        رفیع، حسین و عباس­زاده­مرزبالی، مجید (1398). چالش­های ناشی از فرآیند جهانی­شدن و فضای مجازی برای هویت ملی و راه­کارهای مقابله با آن­ها، مجله سیاست و روابط بین­الملل، 3(6): 111-85.

-       طهماسبی، اکبر. جهانبخش، اسماعیل و حقیقتیان، منصور (1401) «بررسی پیامدهای اجتماعی توسعه صنعتی شهر کنگان با تأکید بر تشدید خاص­گرایی و نابرابری اجتماعی»، جامعه­شناسی سیاسی ایران، 5(1)، پیاپی 17، 304 -328.

-       قزلسفلی، محمدتقی، حبیبی­رضی­آباد، اکبر (1395). تأثیر جهانی­شدن بر خاص­گرایی­های قومی در خاورمیانه (مطالعه موردی: ترکیه، عراق و سوریه). فصلنامه سیاست، سال چهل و ششم شماره ۴ (پیاپی 40)، صص ۹۷۹ -۹۹۴.

-       کاووسی، اسماعیل (1393). رویکرد چندرشته­ای به جهانی­شدن، فصل ششم: فرهنگ و جهانی­شدن، مرکزملی مطالعات جهانی­شدن

-       گل‌محمدی، احمد (1396). جهانی‌شدن فرهنگ، هویت، چاپ هشتم، تهران، نشر ني.

-       گیدنز، آنتونی (1389). جامعه­شناسی، ترجمه: ترجمه حسن چاوشیان، ویرایش چهارم، تهران: نشر نی.

-       گیدنز، آنتونی (1384). پیامدهای مدرنیت، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز.

-       گیدنز، آنتونی (1383). چکیده آثار آنتونی گیدنز / ویراستار: فیلیپ کسل؛ ترجمه حسن چاوشیان، تهران: ققنوس

-       مرشدی، ابوالفضل (1401). جامعه ایرانی در منازعه سنّت و تجدّد: گسست در عین تداوم. تداوم و تغییر اجتماعی،1(2): 217-228.

-       موحد علوی، علی­رضا (1394). نفوذ فرهنگی، رویکرد تعامل­گرایانه مبتنی بر دیپلماسی نظام سلطه، ویژگی­ها و راهکارهای مقابله. مطالعات عملیات روانی، (42)، 91-102.

-       منصوری­نیا، ا؛ فغانی­ماکرانی، خ و آقااحمدی، ق (1398). اولویت‌بندی و اعتباربخشی مدل جهت‌گیری انتخاب‌های ممکن فراروی کنشگران در نظریه حسابداری فرهنگی. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 8(31)، 202-185.

-       موسوی­سرشت، سیدمعین و بابایی­فرد، اسداله. (1401). بازآفرینی هویت فرهنگی قومی در میان مردم عرب خوزستان. توسعه اجتماعی، 16(3)، 63- 92.

-       وطنی، سونیا و ساعی، منصور (1394). بررسی رابطه بین میزان بهره­مندی از رسانه­های نوین (اینترنت) و میزان پایبندی نسل جوان به ارزش­های اجتماعی. علوم اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی شوشتر، 9 (3)30، 173- 206.

-       عظیمی­هاشمی، مژگان (1373). عام­گرایی و عوامل مؤثر بر آن، پایان­نامه کارشناسی ارشد پژوهشگری اجتماعی، دانشگاه شهید بهشتی تهران.

-       هریسون، لارنس و هانتینگتون، ساموئل (1388). اهمیت فرهنگ، ترجمه: انجمن توسعه مدیریت ایران، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر

-       همیلتون، ملکم (1390). جامعه­شناسی دین. ترجمه محسن ثلاثی. چاپ سوم. تهران: نشر ثالث.

-       Berry, John W; Kalin, Rudolf & Taylor, Donald M (1976). "Multiculturalism and Ethnic Attitudes in Canada: A Summary of a National Survey". Ministry of State for Science and Technology.Ottawa.

-       De Blasio, G., Scalise, D., & Sestito, P. (2021). Universalism vs. particularism: a round trip from sociology to economics. Review of Social Economy, 79(2), 286-309.

-       Chen, Chao C. Gaspar, Joseph P. Friedman, Ray. Newburry, William. Nippa, Michael C. Xin, Katherine. Parente, Ronaldo. (2017). Paradoxical Relationships Between Cultural Norms of Particularism and Attitudes Toward Relational Favoritism: A Cultural Reflectivity Perspective. Journal Journal of Business Ethics volume 145, pages 63–79.

-       Caves, Roger. W. (2004). Encyclopedia of the City. New York. Routledge.

-       Georgiou, M. (2005). Diasporic media across Europe: Multicultural societies and the universalism–particularism continuum. Journal of ethnic and migration studies, 31(3), 481-498.

-       Giddens, A. (2006). Sociology (5th ed). Cambridge: Polity Press.

-       Ingelhart, Ronald and Abramsion Paul E. (1999). "Measuring Postmaterialism", American Political Science Review, Vol. 93, No. 3, PP 665-677

-       Ma, L. & McLean Parks, J. (2007). Rules or relationships: Scale development of universalism versus particularism as individual values. In IACM 2007 Meetings http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1111663

-       Mayer, A. E. (2018). Cultural particularism as a bar to women’s rights: Reflections on the Middle Eastern experience. In Women's rights, human rights (pp. 176-188). Routledge.

-       McCain, Stewart. (2015). Speaking like a State? Cultural Imperialism, linguistic Particularism and local officialsin the Napoleonic Enquiry into the Patois, 1800-12. French History, 29(4): 510-529.

-       Owen, T. (2007). Culture of Crime Control: THROUGH A POST-FOUCAULDIAN LENS, Quoted in Internet Journal of Criminology. (3). 1-13.

-       Paramore, K. (2020). Liberalism, Cultural Particularism, and the Rule of Law in Modern East Asia: The Anti-Confucian Essentialisms of Chen Duxiu and Fukuzawa Yukichi Compared. Modern Intellectual History, 17(2), 527-542.‏

-       Pendenza, M. (2017). Societal cosmopolitanism: the drift from universalism towards particularism. Distinktion: Journal of Social Theory, 18(1), 3-17.

-       Peterson, Robert. D. Wunder, D. F., & Mueller, H. L. (1999). Social problems: Globalization in the twenty-first century: New Jerecy: Prentice Hall.

-       Robertson,Roland. (1992). Globalization: social Theory and Global Culture. London: Sage.

-       Rotondi, V., & Stanca, L. (2015). The effect of particularism on corruption: Theory and empirical evidence. Journal of Economic Psychology, 51, 219-235. https://doi.org/10.1016/j.joep.2015.09.008

-       SOREK, T. (2013). Calendars, Martyrs, and Palestinian Particularism under British Rule. Journal of Palestine Studies, 43(1), 6-23.

-       Strate, Lance (1999). "The varieties of cyberspace: Problems in definition and delimitation". Western Journal of Communication. 63(3): 382–412.

-       T;dh, John W; Kalin, Rudolf & Taylor, Donald M (1976). "Multiculturalism and Ethnic Attitudes in Canada: A Summary of a National Survey". Ministry of State for Science and Technology.Ottawa.

-       Tompkins, Donald. Galbraith, Diane., & Tompkins, Patricia. (2010). "Universalism, Particularism and cultural self-awareness: a comparison of American and Turkish university students". Journal of International Business and Cultural Studies. 3(10). 26-46.

-       Zygadło, P. (2018). Cultural Particularism and Intercultural Communication: The Case of Chinese Face. IAFOR Journal of Cultural Studies. 3 (2): 65-78.

 

COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

 

 

---

[1]  دانشجوی دکتری گروه جامعه­شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران                                                

 [e-mail]

[2]  دانشیار گروه جامعه­شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران (نویسندۀ مسئول).                     

[e-mail]

[3]  استادیار گروه جامعه­شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران [e-mail] تاریخ وصول 11/5/1402                                                                        تاریخ پذیرش5/9/1402        

 

[4] . Cultural Pluralism

[5] . Cultural Particularism

[6] . Globalization

[7] .De Blasio

[8] .Paramore

[9] . Zygadło

[10] .Ramzy, M. I.

[11] . Pendenza

[12] . Chen

[13] . McCain

[14] .Rotondi & Stanca

[15] .SOREK

[16] . Tompkins

[17] . Ma & McLean

[18] .Georgiou

[19] . Berry

[20] . Pattern variables

[21] . Peterson

[22] . Taylor

[23] . cultural generalism

[24] . Anthony Giddens

[25] . Robertson

[26] . Traditionalism

[27] .Rene Guenon

[28] .Tim Owen

[29] . Kolmogrov-Smirnov (KS)

[30] . Fornell-Larcker

[31]  Cronbach's Alpha

[32] . ritualistic

[33] . consequential

[34] . ideological

[35] .experimental

[36] . intellectual

[37] . Strate, Lance

[38] . Caves, R.W

[39]  Ingelhart

[40] . Commuality Cros Vality (CV com)

---