نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در تقویت تاب‌‌آوری اجتماعی شهرها(مورد پژوهش: سیلاب در ایلام)

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

طیبه اکبری ¹ , محمود رضایی ² , پاکزاد آزادخانی ³

1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
3 - استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری و معماری، مؤسسه آموزش عالی باختر ایلام، ایلام، ایران

تاریخ دریافت : 1402/06/11 تاریخ پذیرش : 1402/09/19 تاریخ انتشار : 1402/12/01

کلید واژه: شهر ایلام, سرمایۀ اجتماعی,  فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا), تاب‌‌آوری اجتماعی شهر, سوانح طبیعی سیلاب,

چکیده مقاله :

تمرکز جمعیت، صنایع، خدمات و زیرساخت‌‌ها در شهرها سبب شده تا چالش‌‌های شهرنشینی از قبیل سوانح طبیعی- همچون سیلاب‌‌ها- موضوع جدی‌‌تری برای پژوهش‌‌های شهری و میان‌رشته‌ای فناوری و جامعه‌‌شناسی به‌حساب آید. بهره‌‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) به‌‌عنوان راهبردی در افزایش تاب‌‌آوری اجتماعی و کاهش مخاطرات، در جوامع مطرح شده است. در این مقاله جایگاه این فناوری در مدیریت سیلاب در شهرهای ایران با استفاده از روش کیفی مورد پرسش قرار گرفته است. هدف، اولویت‌‌بندی راهبردها و ابعاد به‌کارگیری این فناوری است. با هدف کاربردی شدن پژوهش، مطالعۀ موردی سیل در شهر ایلام صورت گرفت. جامعۀ آماری پژوهش را ساکنان شهر و متخصصان حوزه مسائل شهری و مدیریت بحران تشکیل می‌‌دهد. اطلاعات نخست از طریق مرور متون کتابخانه‌‌ای سپس ابزار مصاحبه عمیق میدانی با ساکنین (12 نفر)، سیل‌‌زدگان (سه نفر) و متخصصان (15 نفر) به روش نمونه‌‌گیری هدفمند تا حد اشباع گردآوری شد. جهت تحلیل اطلاعات، با تکنیک دلفی یعنی استفاده از آرای خبرگان (15 نفر) راهبردها در دو دور به ترتیب تکمیل و ارزیابی- اولویت‌‌بندی و جهت تأییدپذیری بیشتر، یافته‌‌ها با ابزار مشاهده هدفمند موردی و تحلیل سوات (SWOT) بازبینی شدند. در دور سوم، اجماع نهایی خبرگان در اولویت راهبردها و نسبت آن با ابعاد فاوا حاصل شد. نتایج نشان داد که رسیدن به بالاترین جایگاه فناوری در تاب‌‌آوری شهری با تقویت سرمایۀ اجتماعی ممکن است. راهبردهایی که در اولویت دوم قرار گرفتند به ترتیب شامل کاهش آسیب‌‌پذیری، افزایش توسعۀ جامعه و کیفیت زندگی هستند و راهبردهای گسترش دسترسی و عدالت اجتماعی، بهبود حکمروایی و پاسخگویی جوامع، افزایش دانش فنی و خلاق و سرانجام ایجاد شهرهای انتقالی در اولویت‌‌های بعدی هستند؛ بنابراین کارآیی فناوری در شهرها بدون ابعاد اجتماعی به‌ویژه قومی – قبیله‌‌ای و هوش مکان پرسش‌‌پذیر است.

چکیده انگلیسی:

The urban challenges such as natural disasters including floods, have been considered as prominent issues for the urban researches and also the interdisciplinary researches in terms of technology and sociology, due to the concentration of population, industries, services and infrastructures in the cities. Using information and communication technology (ICT) as a strategy to increase social resilience and to reduce risks has been proposed in societies. In this article, the role of this technology in flood management in Iranian cities has been questioned through the Qualitative method. The goal is to prioritize the strategies and aspects of the use of this technology. In order to apply the research, a case study concerning the flood in Ilam was carried out. The statistical population of the research consists the city residents and the specialists of the urban issues and crisis management. The information was gathered through the extensive literature as well as in-depth field interviews with residents(12 people)floodvictims(three people)and experts(15 people)untilsaturationvia purposefulsampling.Inordertoanalyzetheinformationwith Delphitechnique, i.e., usingthe opinionsof experts(15 people),the strategieswerecompleted,evaluatedandprioritizedfor twotimes; laterforfurtherverifiabilitythefindingswerereviewedwithcaseobjectiveobservationandSWOTanalysis. Inthetirhdturn,thefinal consensusof theexpertswasreachedon thepriorityof strategiesand its relation to ICT components. Itwas found that reaching the highest positionof technology in urban resilience would be probable by strengthening "social capital”.The strategiestaking the secondrank areincludingthereduction of vulnerability,theincreaseof communitydevelopmentandqualityoflife, respectively; besides, the strategies for expanding access and social justice, improving governance and community accountability, increasing technical and creative knowledge, and finally creating transitional cities are in the lower priorities. Therefore, the effectiveness of technology in cities without social dimensions, especially ethnic-tribal and location intelligence, is questionable.

منابع و مأخذ:

• اردلان، داریوش؛ ابراهیمی‌پور، مرضیه و وحید، آرش. (1399). مقایسه تطبیقی مدیریت سیلاب در ایران و اروپا با رویکرد تاب‌آوری شهری. کنفرانس بین‌المللی مهندسی عمران، معماری، توسعه و بازآفرینی زیرساخت‌های شهری در ایران، تهران.


• ابراهیمی کیاپی، هادی. (1401). بررسی وضعیت آستانه تحمل و تاب‌آوری جامعه از نظر شهروندان ساروی و راهکارهای افرایش تاب‌آوری در شرایط بحرانی. فصلنامه علمی مطالعات قدرت نرم، 12 (1): 235-257.


• آروین، محمود. (1398). ارزیابی اثرات دلبستگی مکانی بر میزان تاب‌آوری اجتماعی در شهرها (مطالعۀ موردی: منطقه 12) کلان‌شهر تهران. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 10 (38): 77-88.


• آزادخانی، پاکزاد؛ حسین‌‌زاده، جعفر و صیدی، روح‌الله. (1399). شناسایی و تعیین پهنه‌‌های مناسب مخاطرات محیطی مؤثر در توسعۀ کالبدی شهر ایلام. مخاطرات محیط طبیعی، 9 (23): 19-40.


• بهرامی، فرشاد؛ آل هاشمی، آیدا و متدین، حشمت‌‌اله. (1398). رودخانه‌های شهری و تفکر تاب‌آوری در برابر آشوب سیل، مجله منظر، 11 (47): 60-73.


• پرتوی پروین، بهزادفر مصطفی و شیرانی زهرا. (1395). طراحی شهری و تاب‌آوری اجتماعی؛ بررسی موردی: محله جلفا اصفهان. نامه معماری و شهرسازی، 9 (17): 99-116.


• پورحسن‌‌زاده، محمدحسین و احمدی، قادر. (1399). سنجش و ارزیابی تاب‌‌آوری کلان‌شهر شیراز با رویکرد کاهش خطرپذیری در برابر مخاطرات طبیعی. فصلنامه جغرافیا (برنامه‌‌ریزی منطقه‌‌ای). 10 (2): 1-14.


• پیران پرویز، اسدی، سعیده و دادگر نیکو. (1396). بررسی نقش تاب­آوری اجتماعی در موفقیت فرآیند بازسازی (مطالعۀ موردی: جوامع روستایی درب آستانه و باباپشمان پس از زلزله سال ۱۳۸۵ دشت سیلاخور، استان لرستان). مسکن و محیط روستا. ۳۶ (۱۵۷): ۸۷-۱۰۰


• تقوایی، مسعود؛ حسینی‌‌خواه، حسین و علیزاده اصل، جبار. (1394). استراتژی توسعۀ شهری با تأکید بر توانمندسازی محلات شهری، مطالعۀ موردی: محله اکبرآباد یزد. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 5 (15): 125-142.


• حسینی، علی؛ یدالله‌‌نیا، هاجر؛ محمدی، منصوره و شکاری، سعید. (1399). تحلیل تاب‌‌آوری اجتماعی بر اساس شاخص‌‌های سرمایۀ اجتماعی در شهر تهران. فصلنامه شهر پایدار، 3 (1): 19-39


• حیدری، شاهین. (1388). در جستجوی هویت شهری ایلام. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.


• خالدی، شهریار؛ قهرودی تالی، منیژه و فرهمند، قاسم. (1398). سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری مناطق شهری در برابر سیلاب‌های شهری (مطالعۀ موردی: شهر ارومیه). فصلنامه توسعۀ پایدار محیط جغرافیایی، 1 (2): 1-15.


• رضایی، محمود. (1383). نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در طراحی شهری با توجه به مفاهیم نوین شهرسازی مطالعه موردی: شهر تهران. رساله دکتری شهرسازی، به راهنمایی فرشاد نوریان، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.


• رضایی، محمود. (1397). سیر پیشرفت و گرایش طرح‌‌های شهری جمهوری اسلامی ایران (پروژه­های اجرا شده تهران از 1360 تا 1395 ). فصلنامه برنامه‌ریزی توسعۀ شهری و منطقه‌ای، 35-66.


• رضایی، محمود. (1399). مردم: «فرا معیار درونی» موفقیت طرح­ها (مرور سه دهه و نیم طرح­های شهری تهران از دهه 1360 شمسی). معماری و شهرسازی آرمانشهر، 13(31): 241-252.


• رضایی، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی و حسینی، سیدمصطفی. (1394). سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی اجتماع­های شهری در برابر زلزله (مطالعۀ موردی: محله­های شهر تهران). پژوهش­های جغرافیای انسانی (پژوهش­های جغرافیایی)، 47(4)، 609-623.


• رکن‌‌الدین افتخاری، عبدالرضا؛ قدیری، محمود؛ پرهیزکار، اکبر و شایان، سیاوش. (1388). تحلیلی بر دیدگاه‌‌های نظری آسیب‌‌پذیری جامعه نسبت به مخاطرات طبیعی. برنامه‌‌ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی)، 13 (1 (پیاپی 60))، 29-62.


• رمضان‌‌زاده لسبویی، مهدی؛ عسگری، علی و بدری، سیدعلی. (1393). زیرساخت‌‌ها و تاب‌‌آوری در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب منطقه مورد مطالعه: مناطق نمونه گردشگری چشمه کیله تنکابن و سردآبرود کلاردشت. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. 1 (1): 35-52.


• زیاری، کرامت‌‌الله؛ ابراهیمی‌‌پور، مرضیه؛ پورجعفر، محمدرضا و صالحی، اسماعیل. (1399). تبیین راهبردهای افزایش تاب‌‌آوری کالبدی در برابر سیلاب مطالعۀ موردی: رودخانه چشمه کیله شهر تنکابن. فصلنامه شهر پایدار، 3 (1): 89-105.


• خبرگزاری شبستان. (1398). همه خسارت‌های سیل به ایلام/ از کشاورزی و عشایر تا راه و مسکن. 8 اسفند 1398، ساعت 12:43.news/x9FzK


• علیزاده، حمید. (1392). تاب­آوری شناختی (بهزیستی روانی و اختلال­های رفتاری)، تهران: انتشارات ارسباران.


• غفاری نسب، اسفندیار و ایمان، محمدتقی. (1392). مبانی فلسفی نظریه سیستم‌‌های پیچیده. فصلنامه روش‌‌شناسی علوم انسانی، 19 (76): 41-59.


• قاسمی، الهام؛ کریمی، شاهین؛ میثمی، ضحی؛ معینیان، بهاره و توسلی، بهزاد. (1398). فرامطالعۀ اسناد ایران و جهان در ارتباط با اهداف و راهبردهای حل چالش تغییرات اقلیمی، نهمین کنفرانس بین‌‌المللی توسعۀ پایدار و عمران شهری.


• کارگر، بهمن و رحیم، سرور. (1395). شهر، حاشیه، امنیت. تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی.


• کتابچی، عماد و رسائی‌‌پور، مریم. (1397). تاب‌‌آوری شهری: ارائۀ مدلی مفهومی از برنامه‌‌ریزی و مدیریت شهری. معماری‌‌شناسی، 1 (1): 1-11.


• کرم، امیر. (1389). نظریه‌‌ی آشوب، فراکتال (برخال) و سیستم‌‌های غیرخطی در ژئومورفولوژی. فصلنامه جغرافیای طبیعی، 3 (8): 67-82.


• منافلویان، ساناز؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات و بهزادفر، مصطفی. (1399). شناسایی و بررسی وضعیت موجود تغییرات اقلیمی و چالش‌‌های آن در تاب‌‌آوری بوم‌‌شناسانه. فصلنامه جغرافیا (برنامه‌‌ریزی منطقه‌‌ای)، 10 (3): 447-462.


• مهندسین مشاور شرق­آیند. (1397). تحلیل وضعیت فرهنگی و سرمایه اجتماعی استان. سازمان مدیریت و برنامه­ریزی استان ایلام: برنامه آمایش استان ایلام.


• نامجویان، فرخ؛ رضویان، محمدتقی و سرور، رحیم. (1396). تاب‌‌آوری شهری چارچوبی الزام‌‌آور برای مدیریت آینده شهرها. جغرافیای سرزمین، 14 (55): 81-95.


• نظم‌‌فر، حسین و پاشازاده، اصغر. (1397). ارزیابی تاب‌‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعۀ موردی: شهر اردبیل). مجله آمایش جغرافیایی فضا، 8 (27): 101-116.


• نوریان، فرشاد و رضایی، محمود. (1385). از فکر تا اجرا: برنامه مداخله مردم محله در برنامه‌ریزی و طراحی شهری با به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات. نشریه هنرهای زیبا دانشگاه تهران، 28(شماره ۲۸)، ۳۵ - ۴۴.


• یزدانی‌‌پرایی، زهرا. (1396). شهرهای تاب‌‌آور: راه‌‌حلی برای سازگاری با اثرات تغییر اقلیم. شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی، مرور سیاستی، شماره پیاپی 1100339، شنبه 17 تیرماه 1396.


• Alfieri, L., Bisselink, B., Dottori, F., Naumann, G., Roo, A., Salamon, P., Feyen, L. (2016). Global projections of river flood risk in a warmer world. Earth’s Future, 171-182.


• Alshehri, S. A., Rezgui, Y., & Li, H. (2015). Delphi-based consensus study into a framework of community resilience to disaster. Natural Hazards, 75, 2221-2245.


• Boeri, A., Longo, D., Gianfrate, V., & Lorenzo, V. (2017). Resilient communities. Social infrastructures for sustainable growth of urban areas a case study. A. Boeri, et al., Int. J. Sus. Dev. Plann, 12(2), 227-237.


• Fang, J., Hu, J., Shi, X., & Zhao, L. (2019). Assessing disaster impacts and response using social media data in China: A case study of 2016 Wuhan rainstorm. International Journal of Disaster Risk Reduction, 34, 275–282.


• Foster, S., & Iaione, C. (2016). The city as a commons. Yale Law & Policy Review, 34(2): 281-307.


• (2017). Understanding the IPCC Special Report on 1.5°C. Produced in collaboration with CICERO, Norway, with contributions from the Tyndall Centre, UK.


• Loo, B. P. Y., & Leung, K. Y. K. (2017). Transport resilience: The occupy central movement in Hong Kong from anther perspective. Transportation Research Part A: Policy and Practice, 106, 100–115.


• Mariani, L. (2018, 04 04). Urban Resilience Hub. Retrieved from urbanresiliencehub.org: http://urbanresiliencehub.org/what-is-urban-resilience/


• Martey, M. (2017). Is There an App for That?’ Tapping into Mobile Technology to Facilitate Urban Climate Change Resilience in Nairobi. Division of Risk Management and Societal Safety: Faculty of Engineering, Lund University.


• Nik, V., & Moazami, A. (2021). Using collective intelligence to enhance demand flexibility and climate. Applied Energy, 281.


• Parkouhi, S. V., & Ghadikolaei, A. S. (2017). A resilience approach for supplier selection: Using Fuzzy Analytic Network Process and grey VIKOR techniques. Journal of Cleaner Production, 161, 431-451.


• Saravi, S., Kalawsky, R., Joannou, D., Rivas Casado, M., Fu, G., & Meng, F. (2019). Use of Artificial Intelligence to Improve Resilience and Preparedness Against Adverse Flood Events. Water, 11(973), 1-16.


• Shafique, K., & Warren, C. (2018). Empowerment and legitimization of effected communities in post-disaster reconstruction. Procedia Engineering, 212, 1171-1178.


• Sitinjak, E., Meidityawati, B., Ichwan, R., Onggosandojo, N., & Aryani, P. (2017, November 27-29). Enhancing Urban Resilience through Technology and Social Media: Case Study of Urban Jakarta. 7th International Conference on Building Resilience; Using scientific knowledge to inform policy and practice in disaster risk reduction, pp. 222–229.


• Spath, L., & Scolobig, A. (2017). Stakeholder empowerment through participatory planning practices: The case of electricity transmission lines in France and Norway. Energy Research & Social Science, 23, 189-198.


• Straub, A., Gray, B., Ritchie, L., & Gil, D. (2020). Cultivating disaster resilience in rural Oklahoma: Community disenfranchisement and relational aspects of social capital. Journal of Rural Studies, 73, 105-113.


• Suran, S., Pattanaik, V., & Draheim, D. (2020). Frameworks for Collective Intelligence. ACM Computing Surveys (CSUR), 1 - 36.


• Wang, B., Loo, B., Zhene, F., & Xie, G. (2020). Urban resilience from the lens of social media data: Responses to urban flooding in Nanjing, China. Cities, 106.


• Wu C (2016) Moving from urban sociology to the sociology of the city. Am Sociol 47:102–114.


• Xu, W., Zhong, M., Hong, Y., & Lin, K. (2020). Enhancing community resilience to urban floods with a network structuring model. Safety Science, 127, 104699.


• Zhang, J. (2017). Evaluating regional low-carbon tourism strategies using the fuzzy Delphi-analytic network process approach. Journal of Cleaner Production, 141, 409-419.