تحول بازار تهران بعد از انقلاب اسلامی؛ تحلیل اجتماعی سیاست‌های شهری

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

معصومه احمدی ¹ , فاطمه دوستی ² , سیدابوالحسن ریاضی ³

1 - دکتری سیاستگذاری فرهنگی، مؤسسۀ مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی، تهران، ایران (نویسندۀ مسئول)
2 - استادیار گروه شهرسازی، واحد تهران جنوب، دانشگاه ازاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه مطالعات اجتماعی، مؤسسۀ مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/04/22 تاریخ پذیرش : 1402/07/17 تاریخ انتشار : 1403/03/31

کلید واژه: &laquo, بازار تهران&raquo, , &laquo, نهاد اجتماعی&raquo, , &laquo, مراکز خرید مدرن&raquo, , &laquo, سیاست‌های شهری&raquo, , &laquo, دورۀ بعد از انقلاب&raquo, ,

چکیده مقاله :

بازار تهران یکی از نهادهای سنتی و بومی جامعۀ ایرانی به شمار می‌آید. در دورۀ پهلوی، نظام سیاسی ایران، به‌اتکای نوعی ایدئولوژی مدرنیستی، سیاست‌های تضعیف‌کنندۀ بازار تهران را در پیش گرفت اما با وقوع انقلاب اسلامی انتظار می‌رفت که در پرتو ایدئولوژی‌ نظام جمهوری اسلامی که بر نوعی مدرنیتۀ بومی تأکید داشت، بازار راه تقویت و احیا را بپیماید؛ براین‌ساس، این مقاله به مطالعۀ پیامدهای سیاست‌های شهری بر وضعیت و جایگاه بازار در شهر تهران در دورۀ بعد از انقلاب پرداخته است. در این مطالعه، از ترکیبی از روش مصاحبه با متخصصان و مطالعۀ اسنادی استفاده شده است و داده‌ها، با استفاده از تحلیل محتوا تحلیل و تلخیص شده‌اند. سیاست‌‌های شهری اجراشده و تأثیرگذار بر بازار تهران، ذیل سه مقولۀ اصلی انتقال کارکردهای بازار تهران به مراکز تجاری، تقویت کارکرد گردشگری بازار تهران و حفظ و احیای بازار تهران بررسی شده‌اند. برآیند کلیِ این سیاست‌‌ها، تضعیف بازار در اکثر کارکردها و تشدید روند تبدیل بازار تهران از یک نهاد اجتماعی چندکارکردی به نهادی صرفاً تجاری بوده است.

چکیده انگلیسی:

Tehran Bazaar is one of the traditional and local institutions of Iranian society. During the Pahlavi period, Iran's political system, relying on a kind of modernist ideology, undertook policies that weakened Tehran's Bazaar, but with the occurrence of the Islamic Revolution, it was expected that in the light of the ideology of the Islamic Republic system, which emphasized a kind of local modernity, the Bazaar would take the path of strengthening and revitalization. Therefore, this article studies the consequences of urban policies on the status and position of the Bazaar in Tehran in the post-revolutionary period. In this study, a combination of interviews with experts and document study was used, and the data were analyzed and summarized using content analysis. Urban policies implemented and affecting Tehran Bazaar have been examined under the three main categories of "Transferring the functions of the Tehran Bazaar to commercial centers", "Strengthening the tourism function of the Tehran Bazaar and "Protecting and revitalizing the Tehran Bazaar". The overall result of these policies has been to weaken the Bazaar in most functions and to intensify the process of transforming the Tehran Bazaar from a multifunctional social institution to a purely commercial institution.

منابع و مأخذ:

- اکبری، سارا (1393). بررسی تأثیر پیوند بازار با ساخت قدرت بر تحول جایگاه سیاسی و اجتماعی بازار در دوره جمهوری اسلامی (1384-1357). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
- آذری، نرگس (1392). تجربۀ مدرنیته به روایت فضاهای تجاری شهر تهران. تهران: انتشارات تیسا.
- اسفندیاری، مهسا (1394). بررسی تأثیرات سیاسی اجتماعی اصلاحات ارضی دهۀ 1340 ه.ش. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبائی.
- اسلیتر، دن و تونیکس، فرن (1386). جامعه بازار. ترجمه حسین قاضیان. تهران، نشر نی.
- آهور، ایران (1392). از بازار تا مگامال: تحلیل فضاهای تجاری-تفریحی و فراغتی. تبریز: انتشارات فروزش.
- بهار، مهری (1380). «تغییر فرهنگی-اجتماعی و توسعۀ نهادی در ایران، مورد تجربی بازار». پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی، سال اول، شمارۀ 3: 102-77.
- بیدار، مینا؛ پاکزاد، جهانشاه و کاظمی، عباس (1398). «تعامل جنسیت و فضا در بازار تهران؛ موردپژوهی: فضاهای سبزه‌میدان و مشیرخلوت». فصلنامۀ علمی-پژوهشی معماری و شهرسازی، سال 29، شمارۀ 85: 76-55.
- پنج طرح ساماندهی که نتوانست بازار تهران را نجات دهد. خبرگزاری ایسنا. 11/5/1398، برگرفته از https://www.isna.ir/news/98051105600/
- چیت‌ساز، محمدعلی و همکاران (1396)، «بررسی جامعه‌شناختی بازار شهر و تأثیر تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بر کارکرد بازار در سه دهه اخیر 80-60». مطالعات جامعه‌شناختي شهري، سال 7، شماره 24: 156-133.
- حائری مازندرانی، محمدرضا (1394). «گفتگو دربارۀ مرکز تاریخی تهران». دوماهنامۀ شهرنگار، شمارۀ 74-73: 110-102.
- حبیبی، حسن (1389). سرگذشت بازار تهران و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر. پژوهش گروهی. تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
- حجت، مهدی و صدرهاشمی، هاجر (1393). «پروندۀ منطقۀ 12؛ ظرفیت‌های بافت تاریخی؛ گفت‌وگو با دکتر مهدی حجت». اقتصاد شهر، شمارۀ 22: 33-28.
- حسین‌زاده فرمی، مهدی و معتمدی، ضحی (1390). «تأملی در بازار: مطالعۀ تحولات بازار در دهۀ اول پس از انقلاب اسلامی». فصلنامۀ مطالعات انقلاب اسلامی، سال 8، شمارۀ 26: 198-169.
- حسینی قومی، مژگان (1395). «بررسی تغییرات ساخت اجتماعی (ساخت رابطه‌ای): مطالعۀ جامعه‌شناختی پیوندهای شبکه‌ای بازار تهران». جامعه‌شناسی کارکردی، دورۀ 27، شمارۀ 4: 170-153.
- حیدرزاده، کامبیز، «خوب و بد ساخت یکی از بزرگ‌ترین مجتمع‌‌های تجاری دنیا در ایران/سونامی ساخت «مال» در ایران، فرصت یا تهدید؟». مصاحبه. روزنامۀ فرصت امروز. 22/2/1395. منتشرشده در www.forsatnet.ir/u/p5zRY6ov
- خاتم، اعظم (1383). «بازار و مرکزیت شهر». نشریۀ گفتگو، شمارۀ 41: 141-127.
- رزاقی، علی‌رضا و درخشانی، نجلا (1396). «تاب‌آوری کالبدی و عملکردی در بازار تاریخی تهران». نشریۀ مرمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت‌های تاریخی، فرهنگی)، سال 7، شمارۀ 13: 151-135.
- ریاضی، ابوالحسن (1395). «از بازار تا مال، حکایت یک دگردیسی». مصاحبه. فصلنامۀ روایت، شمارۀ 7.
- زهیری، علیرضا (1379). عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک. قم: دفتر نشر معارف.
- سروش، سمیرا. پتک سرمایه‌گذاری این‌بار بر سر دلگشا خورد. جوان‌آنلاین. 17/7/1389. منتشرشده در http://www.javann.ir/001k3o
- سلطان‌زاده، حسین (1365). مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: نشر نی.
- سلیمی یکتا، پروین و همکاران (1398). «بررسی بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده منطقه 12 شهر تهران با تأکید بر رویکرد بازآفرینی». فصلنامۀ نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال 11، شمارۀ 2: 166-149.
- سوئدبرگ، ریچارد و گرانووتر، مارک (1395)، جامعه‌شناسی اقتصادی: ساخت اجتماعی و کنش اقتصادی. ترجمه علی‌اصغر سعیدی. تهران: انتشارات تیسا.
- سینائی، وحید و اکبری، سارا (1399). «بررسی مناسبات دولت و بازار در دهۀ نخست جمهوری اسلامی ایران (1368-1357)». دوفصلنامۀ پژوهش سیاست نظری، شمارۀ 27: 111-83.
- شعبانی، امامعلی و کامیاب، جمال (1391). «سیاست شهری در تاریخ معاصر ایران (1320-1299 ه.ش) با تأکید بر فضاهای عمومی شهر تهران». باغ نظر، سال 9، شمارۀ 23: 92-83.
- شورچه، محمود (1399). «سیاست شهری: مفاهیم، زمینه‌ها و تحولات». جستارهای شهرسازی، دوره دوم، شماره 9: 100-80.
- ضوابط و مقررات طرح تفصیلی یکپارچه شهر تهران (1398). معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران.
- طرح تفصیلی منطقه 12 تهران؛ تجدید ساختار مرکز تاریخی (1385). مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
- طرح راهبردی-ساختاری توسعه شهر تهران؛ طرح جامع تهران (1385). سامانه جامع مصوبات شورای اسلامی شهر تهران؛http://laws.tehran.ir/Law/TreeText/1015
- عباس‌زادگان، مصطفی و آذری، عباس (1388). «بررسی نقش فضایی بازار در ساختار شهرهای ایرانی (با بهره‌گیری از روش چیدمان فضا)، نمونه‌های موردی: تهران، تبریز، کرمان». فصلنامۀ آبادی، سال 19، شمارۀ 64.
- عباسی، زهرا و همکاران (1393). «تدوین اصول و معیارهای تدوین ادراک فضایی در معماری بازارهای سنتی». نشریۀ مدیریت شهری، شمارۀ 39: 316-291.
- عزیزی فرد، عبدالرضا و همکاران (1399). «تحلیلی بر نقش سیاست‌های دولت و مجاورت بازار بر تغییرات کارکردی و زوال محله‌های شهری (مطالعه موردی: محله سیروس شهر تهران)». دوفصلنامۀ جغرافیای اجتماعی شهر، دورۀ 7، شمارۀ 2: 259-239.
غفاری، علی؛ دوستی، فاطمه؛ بهزادفر، مصطفی و وریج کاظمی، عباس (1397). «تولید فضاهای همگانی معاشرت‌پذیر در محله؛ بافت میانی شهر تهران». صفه، شمارۀ 28: 84-69.
- فاضلی، نعمت‌الله و دیگران. گفتگو. «انسان شهری، تنها در برابر سلطه مصرف». روزنامه شهروند.17/3/1394. منتشر شده در https://shahrvand-newspaper.ir/news:nomobile/main/33494/
- فرخ زنوزی، عباس (1394). «تجربیات مداخله در بافت‌های تاریخی». دوماهنامۀ شهرنگار، شمارۀ 74-73: 118-111.
- فرخ زنوزی، عباس. «همۀ مأموریت‌های یک طرح». خبر آنلاین.14/10/1387. منتشرشده در hamshahrionline.ir/xD4W
- قاسمی، ایرج و همکاران (1391). «پیامد نوپردازی در سازمان فضایی و عملکرد بازار تهران». نشریۀ مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ 10: 14-5.
- کاظمی، عباس و احمدی، معصومه (1389). «بازارهای سنتی و مال‌ها در خاورمیانه با تأکید بر ایران». فصلنامۀ جامعه، فرهنگ و رسانه، سال 8، شمارۀ 32: 33-11.
- کاظمی، عباس و امیرابراهیمی، مسرت (1400). مگامال‌ها و مجتمع‌های بزرگ تجاری در تهران؛ مطالعه‌ای جامعه‌شناختی. تهران: انتشارات مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
- کاظمی، عباس؛ شهابی، محمود. «افول حضور جوانان در مگامال‌ها- بررسی توسعه مراکز خرید در سه دهه اخیر». مصاحبه. روزنامۀ ایران. 26/12/1394. منتشرشده در http://iran-newspaper.com/newspaper/page/6176/204/122540/1/irannewspaper
- کریمی، سمیه (1387). بازار تهران؛ مطالعه انسان‌شناسی اقتصادی. تهران: نشر افکار.
- کشاورزیان، آرنگ (1383 الف). «بازار تهران، تداوم یا دگرگونی؟». گفتگو، شمارۀ 14: 36-11.
- کشاورزیان، آرنگ (1383 ب). «در جست‌وجوی مفهومی برای بازار». گفتگو، شماره 42: 168-141.
- کشاورزیان، آرنگ. «بازار هنوز نمرده است»، مصاحبه. خبرآنلاین.22/12/1392. منتشرشده در khabaronline.ir/news/344124
- ماهنامۀ بورس، دورۀ اول، شمارۀ 25. شهریور 1344: 100-1.
- محمد مرادی، اصغر (1390). «حفاظت و مدیریت بازارهای سنتی ایران». معماری و شهرسازی ایران، دورۀ 2، شمارۀ 1: 60-53.
-هادی زنوز، بهروز (1397). «برنامه عملیاتی بازآفرینی شهری در مقیاس محلات». هفت شهر:77-88.
- معمارزاده، مهدی(1395). مصاحبه. آیا بازار بزرگ تهران در حال نابودی است؟ سایت کارناوال. منتشرشده در https://www.karnaval.ir/blog/tehran-grand-bazaar-dying
- نوذری، حمزه (1389). «ضرورت بازنگری در گونه‌شناسی جامعه‌شناسی اقتصادی». مجله علوم اجتماعی دانشکده ادبیات‌وعلوم‌انسانی فردوسی مشهد، سال شانزدهم، شماره اول: 321-289.
- ودیعی، کاظم (1351). «بازار در بافت نوین شهری». یغما، سال 25، شمارۀ 1 (پیاپی 283): 19-9.
- ورشوی، سمیه و همکاران (1397). «مروری انتقادی بر تحقیقات جامعه‌شناسی بازار در ایران: در جست‌وجوی حک‌شدگی». مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 7، شماره 1: 82-53.
- Azad armaki, Marzieh (2014). "The Synchronic Continuity of the Traditional Bazaar- Traditional and Modern Bazaar: Tajrish and Ghaem Shopping Center".Journal of Socio-Cultural Change,Vol. 1,No. 1
- Bazrafkan K & Khorrami Rouz, R (2015).“Analysis of Bazaars and Shopping Centers as Urban Spaces Via Space Syntax Software (Case Studies: Iranian Bazaars and Tehran Shopping Centers)”, International Journal of Architecture and Urban Development,Vol.5. No.2
Beckert, J. (1996). "What is sociological about economic sociology? Uncertainty and the embeddedness of economic action". Theor Soc, Vol. 25, 803–840.
- Çetin, M; Gadola, F.B & Cheol, S,M (2011)."Relationship Between Shopping Behaviors & its Spatial Configuration in AL-Khobar; Malls versus Souqs". International Journal of Civil & Environmental Engineering IJCEE-IJENS, Vol 11. No. 01.
- Dutta, Urna (2008).Sociology of Consumerism: a Study of Select Malls in Kolkata, Jawaharlal Nehru University, School of Social Sciences.
- Erkip, Feyzan & Ozuduru, B. H (2015)."Retail Development in Turkey: An Account after Two Decades of Shopping Malls in the Urban Scene".Progress in Planning, 102 (5), PP. 1-33.
- Guner Aktas, G (2012).“Interior Space Organizations of Shopping Centers that Forms with Public Social and Cultural Changes”. International Journal of Energy and Environment,Issue.2, V.6. PP: 284-291.
- Keshavarzian, Arang (2007). Bazaar and State in Iran: The Politics of the Tehran Marketplace. Cambridge.
Lefebvre, Henri (1991). The Production of Space, translated by David Nicholson, Smith Blackwell Publishers, Oxford.
Pierre, J. 1999. “Models of Urban Governance: The Institutional Dimension of Urban Politics.” Urban Affairs Review 34 (3): 372–396.10.1177/10780879922183988