بررسی ساختار و پلان چهارتاقی‌های ساسانیان در ناحیه اصفهان و نحوه استقرار آنها با استناد به تصاویر ماهواره‌ای
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخیغلامرضا صادقی 1 * , محمد اقبال چهری 2 , مریم کلبادی نژاد 3
1 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه باستان شناسی/دانشکده علوم انسانی/دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز/تهران/ایران
3 - استادیار گروه باستان شناسی/دانشکده علوم انسانی/دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز/تهران/ایران
کلید واژه: ساسانیان, اصفهان , آتشکده, چهارتاقی, عکسهای هوایی و ماهواره ای.,
چکیده مقاله :
اصفهان با داشتن شرایط زیست‌محیطی و آب‌وهوای مناسب از دیرباز زیستگاه مورد توجه جوامع بشری بوده است. از جمله آثار مهم باستان‌شناختی و در عین حال بحث انگیزی که در ناحیه اصفهان قرار گرفته اند، چهارتاقی‌ها و آتشکده‌های دورۀ ساسانی هستند. بررسی نحوة استقرار چهارتاقی‌های این منطقه می تواند کمک زیادی به سایر پژوهش‌های تاریخی و باستان‌شناسی و باستان‌شناختی مربوط به یک منطقه بنماید. پیشرفت چشمگیر علم باستان‌شناسی بی گمان به واسطه استفاده مناسب از دانش روز و به کارگیری سایر علوم بوده است. عکسهای هوایی و ماهواره‌ای و سنجش از راه دور یکی از این دانش‌هاست که باستان‌شناسی توانسته از آن بهره‌های فراوانی ببرد. دراین پژوهش سعی بر آن است تا علاوه بر بررسی فاصله چهارتاقی‌ها تا آبادی، فاصله تا محل زراعت، فاصله تا منابع آب و دامنه کوه و موقعیت استقرار آنهاو ... به مطالعه عناصر و ویژگیهای معماری و بررسی تزیینات و مصالح به کار رفته در چهارتاقی‌های شاخص این منطقه مانند چهارتاقی نیاسر، شیرکوه، نطنز، قلعهدار وخرمدشت و دلایل وفور آنها در این منطقه در مقایسه با سایر مناطق در دوره ساسانی پرداخته شود. همچنین، به مطالعۀ این ابنیه با استفاده از عکسهای هوایی و ماهواره‌ای از نظر موقعیت استقرار یا در ارتباط با پدیده‌های طبیعی و غیر طبیعی مجاور نیز دقت شده است.
Isfahan Province, with its favorable environmental conditions, has long been a significant habitat for human communities. Among the important and controversial archaeological sites in this region are the Sasanian-era Chahartaqs (four-arched structures) and fire temples. Investigating the settlement patterns of these Chahartaqs can significantly contribute to historical and archaeological research related to this area. The remarkable progress in archaeology has undoubtedly been achieved through the effective use of modern knowledge and interdisciplinary approaches. Technologies such as aerial and satellite imagery, as well as remote sensing, have played a crucial role in advancing this field. This study aims to examine the distance of Chahartaqs from settlements, agricultural lands, water sources, and mountain ranges, as well as their architectural elements, decorations, and construction materials. Notable Chahartaqs in the region, such as those in Niasar, Shirkooh, Natanz, Qaleh-Dar, and Khorramdasht, are analyzed in detail. Additionally, the reasons for the abundance of these structures in Isfahan Province compared to other regions during the Sasanian period are explored. The research also utilizes aerial and satellite imagery to study the positioning of these structures in relation to natural and artificial phenomena in their vicinity. By integrating traditional archaeological methods with modern technologies, this study sheds light on the spatial distribution, architectural features, and environmental context of Sasanian Chahartaqs in Isfahan Province, offering new insights into their historical and cultural significance.
اعتماد مقدم، علیقلی (1355). آیین و رسم¬های ایران باستان بر بنیاد شاهنامه فردوسی. تهران: اداره کل نگارش وزارت فرهنگ وهنر.
اعظم¬واقفی، حسین (1396). میراث فرهنگی نطنز، آثار و اسناد تاریخی، آداب و رسوم، جلد اول. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
باغ شیخی، میلاد، اسماعیلی جلودار، محمداسماعیل، خسروزاده، علیرضا ، شیخ زاده بیدگلی، مهدی ، حاجی محمدعلیان، علمدار ، (1398). محوطه یادمانی شیرکوه نایین، نشانه ای نو در مطالعات دوران ساسانی فلات مرکزی. مطالعات ایرانی، ۱۸(35).35-7.
باغ¬شیخی، میلاد، اسماعیـلی جلودار، محمـد اسماعیـل، خسروزاده، علیرضا، حاجی¬محمدعلیان، علمدار (1398). درآمدی بر شناخت¬شناسی سفال¬های ساسانی و اسلامی محوطۀ شیرکوه نائین، فلات مرکزی ایران. مطالعات باستان¬شناسی پارسه، ۳(10)، 107-87. http://dx.doi.org/10.30699/PJAS.3.10.87
بلاذری، ابوالحسن احمدبن¬یحیی(1337). فتوح البلدان. ترجمۀ محمد توکل. تهران: نقره.
پیرنیا، حسن (1378). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
پیرنیا، کریم (1362). معماری مساجد ایرانی راهی به¬سوی ملکوت. هنر، (3)،151-136.
تقوی¬نژاد دیلمی، محمدرضا(1366). معماری، شهرسازی و شهرنشینی ایران در گذر زمان.چاپ دوم. تهران: فرهنگسرا.
جاوری، محسن، باغ¬شیخی، میلاد (1399). مقایسۀ تطبیقی معماری آتشکده و پایه آتشدان ساسانی مکشوفه از محوطۀ ویگل و هراسگان با سایر بناهای مذهبی ساسانی. پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران، ۱۰( 27)، 1۳۵-1۵۰. https://doi.org/10.22084/nb.2020.22433.2199
حاجی¬محمدعلیان، علمدار(1386).گزارش بررسی باستان¬شناختی منطقۀ پاکوه نائین. اصفهان: بایگانی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری .
حاجی¬محمدعلیان، علمدار (1387). محوطۀ تاریخی سپرو نائین. گلستان هنر، (14).
حاجی¬محمدعلیان، علمدار(1390). بررسی باستان-شناختی چهارطاقی¬های دوره ساسانی استان اصفهان. پایان¬نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اصفهان: دانشکده حفاظت، مرمت اشیاء و ابنیه تاریخی.
حمزه اصفهانی، حمزه بن¬حسن(1346). تاریخ پیامبران و شاهان (تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیا. ترجمه جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
خسروزاده، علیرضا. (1393).بررسی تحولی زیستگاهای انسانی دشت فارسان از دوران پیش تاریخ تا دوران اسلامی. شهرکرد: دانشگاه شهرکرد.
دریایی، تورج (1381). سقوط ساسانیان. ترجمۀ منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی حسینک¬لو. تهران: تاریخ ایران.
دهخدا، علی اکبر (1372). لغت¬نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.
رضائی¬نیا، عباسعلی(1397). ملاحظاتی دربارۀ ساختار معماری و کاربری چهارتاقی نیاسر.پژوهش¬های باستان-شناسی ایران، ۸(17)،160-141. https://doi.org/10.22084/nbsh.2018.14355.1628
رفیعی¬مهرآبادی، ابوالقاسم (1352). آثار ملی اصفهان. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی «101».
سیرو، ماکسیم (1357). راه¬های باستانی ناحیۀ اصفهان و بناهای وابسته به آنها. ترجمۀ مهدی مشایخی. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی.
شاه¬حسینی، نورالدین (1381). طرح مرمت و احیاء آتشکده شیرکوه نائین (خلاصه پایان‌نامه). اثر، ۲۴(35)،3۲۸-3۳۰.
طبری، محمدبن جریر (1375). تاریخ طبری یا تاریخ الرّسل و الملوک. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
فون دراوستن، هانس هنینگ، نومن، رودلف (1373). تخت¬سلیمان. برگردان فرامز نجدسمیعی. تهران: سازمان میراث¬فرهنگی کشور.
گدار، آندره (1371). آثار ایران. ترجمۀ ابوالحسن سرومقدم. مشهد: بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس.
گدار، آندره (1371). آثار ایران. ترجمۀ ابوالحسن سرومقدم. مشهد: بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس.
گلدار، فاطمه (1388). چهارطاقی ساسانی جستجوی کالبد و معنا. رسالۀ کارشناسی¬ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، گروه تاریخ معماری و مرمت ابنیه و بافت¬ها.
گیرشمن، رمان (۱۳۷۹). سیلک کاشان.ترجمۀ اصغر کریمی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
لباف¬خانیکی، میثم (1393). گزارش فصل اول گمانه¬زنی و گزارش کاوش باستان¬شناسی به منظور شناسایی ماهیت معماری و کاربری بنای سنگی بازه¬هور. مشهد: ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی و پژوهشکدۀ باستان¬شناسی.
محمدی¬فر، یعقوب، علمدار، علیان ، عادله، دینلی (1391). مطالعه و گونه شناسی چهارطاقی‌های استان اصفهان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی. (8)، 1۲-1۸.
مرادی غیاث¬آبادی، رضا (1387). چهارتاقی¬های ایران، تهران: انتشارات ایران¬شناسی.
مسعودی، علی¬بن¬حسین (1387). مروج¬الذهب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
معین، محمد (1363). فرهنگ فارسی. تهران: امیر کبیر.
منصوری، سیدامیر، جوادی، شهره (1398). سه¬گانۀ منظر ایرانی. تهران: پژوهشکدۀ نظر.
میرزایی، علی اصغر (1388). کارکرد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آتشکده¬ها در عصر ساسانی. پژوهش¬های علوم تاریخی، (2)،137-123.
نامجو، عباس (1392). بناهای چهارتاقی ایران. تهران: جهاد دانشگاهی.
نراقی، حسن (1348). آثار تاریخی شهرستان¬های کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
Azarnoush, M. (1994). The Sasanian Manor House at Hajiabad Iran. Monografie di Mesopotamia III. Florence: Casa Editrice le Lettere.
Boucharlat, R., & Lecomte, O. (1987). Les périodes sassanides et islamiques (Vol. 6). Editions Recherche sur les civilisations.
Boyce, M. (1975). “On the Zoroastrian temple cult of fire”. American oriental society, 95(3), 454-465.
Davoudzadeh, M. (1972). Geology and petrology of the area north of Nain, Central Iran. Geological Survey of Iran (No. 1, p. 89). Report.
https://www.google.com/search?client=firefox; (25/8/2024).
Huff, D. (1974). Sasanian Char-Taqs in fars. In Proceedings of the IIIRD Annual Symposium on Archaeological Research held in Iran. Tehran: Muzeh-e Iran-e Bastan. Tehran: Iranian Centre for Archaeological Research.
Vanden Berghe, L. (1977). Les chahar taqs du Pusht-i Kuh Luristan. Iranica Antiqua Leiden, 12, 175-196.