بررسی تطبیقی اندیشه سنایی و مولوی در تأویل آیات مشترک «در حدیقه و مثنوی»

محورهای موضوعی : تطبیقی (با ویژگی ادبی و هنری)

طاهره زینال پور اصل ¹ , ماه نظری ²

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/03/23 تاریخ پذیرش : 1401/07/12 تاریخ انتشار : 1402/07/01

کلید واژه: تأویل, سنایی, آیات, مولوی,

چکیده مقاله :

نگارگری های عارفانه مولوی در مثنوی معنوی و سنایی در حدیقه؛ در بیان چشمۀ جوشان معرفت، از کیمیای آیات، در سیر تبدیلی واژگان، اشعاری آسمانی با معنویتی روحانی آفریده اند تا جان تشنه مشتاقان را سیراب کند. تأویل یکی از مهم ترین اصطلاحات در حوزۀ علوم قرآنی و معارف عرفانی است. طبع توانای شاعران، با غور در ژرف ساخت آیات وعبارات قرآنی و تأویل آیات، توام با ذوق شهودی، باعث شده است تا از لایه های آشکار و همگانی آیه، فراتر رفته و پیام ها و معانی ثانویه ای نغز را که از چشم ظاهربینان مغفول مانده است، از عمق دریای آیات، با مهارتی بی نظیر صید کنند تا از این رهگذر، تعالیم خویش را قوام بخشند. اهمیت این مسئله در اشعار سنایی و مولوی دارای جایگاه والایی است و شعر جولانگاه نظریات عرفانی – اعتقادی آنان است که با بسامد بالایی از تأویل آیات و احادیث بهره برده اند. با توجه به تأثیر پذیری مولوی از حکیم سنایی، در تأویل آیات، اهمیت پژوهش ضرورت می یابد. این مقاله با شیوۀ توصیفی – تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای صورت گرفته است تا اشتراک نظریات آنان با یکدیگر در تأویل آیات، سنجیده و بررسی شود.

چکیده انگلیسی:

Rumi's Masnavi and Sanaei’s Hadiqah are truly the embodiment of the alchemy of surahs and hadiths with the transformation of words leading into spiritual heavenly poems to satiate the thirsty. Interpretation, which is one of the most important terms in the field of Quranic sciences and mystical teachings, assisted the artistic sense of the poets to provoke and accept their thoughts by pondering over the verses and deepening their expressions. Intuitive taste goes beyond the obvious and universal layers of the verse, and the messages and secondary meanings of wits, which have been overlooked by the superficial eyes, are captured from the depths of the verses with unparalleled skill. The issue has a high status in the poems of Sanai and Rumi and the poetry of the mystical theories is the belief of those who have used the interpretation of verses and hadiths with high frequency. Considering the influence of Rumi on Hakim Sanai, the necessity of their theories in the interpretation of verses, has led to this research conducted in a descriptive-analytical way using library resources to compare their commonalities in the interpretation of verses.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها آتش، سلیمان (1381) مکتب تفسیر اشاری، ترجمه توفیق. ه. سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. ابن عربی، محی‌الدین (1981م) تفسیر القرآن کریم، تحقیق مصطفی غالب، دارالاندلس. ابوزید، نصرحامد (1380) معنای متن پژوهی در قرآن، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، تهران: انتشارات طرح نو. افراسیاب‌پور، علی‌اکبر (1388) شرح جامع حدیقه و شریعه‌الطریقه، تهران: انتشارات عرفان. بهاری، شهریار (1367) انسان‌شناسی نظری، تهران: نشردلیل ما. پورحسن، قاسم (1384) هرمنوتیک تطبیقی (بررسی همانندی فلسفه تاویل در اسلام وغرب)، تهران: نشر فرهنگ اسلامی. خرمشاهی، بهاء‌الدین (1373) حافظ‌نامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. خرمشاهی، بهاءالدین (1392) قرآن پژوهی (هفتاد بحث و تحقیق قرآنی)، تهران: نشر فرهنگ مشرق. دبروین، د. ت. پ. (1378) حکیم اقلیم عشق، ترجمه مهیار علوی مقدم، محمد جواد مهدوی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی. دری، زهرا (1387) شرح دشواری‌های حدیقه‌الحقیقه، تهران: انتشارات زوّار. زرقانی، سید مهدی (1380) زلف عالم‌سوز (درباره منظومه فکری سنایی غزنوی)، مشهد: نشر روزگار. زرین کوب، عبدالحسین (1361) نقد ادبی، تهران: امیرکبیر. زرین کوب، عبدالحسین (1377) با کاروان حلّه، تهران: انتشارات علمی. زمانی، کریم (1393) شرح موضوعی مثنوی معنوی (مولانا جلال الدین محمد بلخی)، تهران: نشر نی. زمانی، کریم (1395) شرح جامع مثنوی معنوی (مولانا جلال الدین محمد بلخی)، تهران: انتشارات اطلاعات. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم سنائی غزنوی (1374) حدیقه‌الحقیقه و شریعه‌ الطریقه، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران موسسه انتشارات و چاپ. شجاعی، سید اسحاق (1390) تاثیر قرآن در محتوا و ساختار مثنوی، قم: موسسه بوستان کتاب. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372) تازیانه‌های سلوک نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی، تهران: انتشارات آگاه. طباطبایی، سید محمد حسین (1372) تفسیر در قرآن، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیه. طباطبایی، سید محمد حسین (1417ق) المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات. فتوحی، محمود، محمدخانی، علی‌اصغر (1385) شوریده‌ای در غزنه، اندیشه‌ها و آثار حکیم سنایی، تهران: انتشارات سخن. فروزانفر، بدیع الزمان (1367) شرح مثنوی شریف، تهران: زوّار. کیلر، آنابل (1394) هرمنوتیک صوفیانه در تفسیر کشف‌الاسرار میبدی، ترجمۀ جواد قاسمی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. گوهرین، سید صادق (1381) شرح اصطلاحات تصوف، جلد3، تهران: زوار. معرفت، محمد‌هادی (1392) ترجمه التمهید فی علوم القرآن، جلد1، قم: موسسه فرهنگی تمهید. مولوی، جلال‌الدین محمد (1374) مثنوی معنوی، تصحیح محمد علی مصباح، تهران: انتشارات اقبال. میبدی، رشیدالدین (1389) کشف‌الاسرار و عدةالابرار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. مقالات ابراهیمی، مهدی. (1382). تاویل قرآن در مثنوی معنوی. نشریه دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز 46(189)، 39-59. اژه‌ای، تقی. (1377). تاویل ازدیدگاه مثنوی (موضوع تفسیر قرآن-تاویل قرآن). مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی اصفهان، (13-14). سلطانی، منظر (1387) نقد و تحلیل تطبیقی دیدگاه‌های تفسیری سنایی در حدیقه. پژوهش‌های ادبی، (22)، 55-80. صادقیلر، اسماعیل، ضیاء شهابی، پرویز، و علی زمانی، امیرعباس. (1397). نقش عشق در رسیدن به مقام فنا از دیدگاه مولانا (با تأکید بر مثنوی معنوی). مطالعات ادبیات تطبیقی، 12(48)، 81-102. عدالت‌فر، حمید، ساجدی‌راد، سید محسن، و آتش سودا، محمدعلی. (1401). تجلّی قرآن و حدیث در سعادت نامۀ شیخ محمود شبستری. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 14(51)، 432-454. .doi: 10.30495/dk.2021.1919832.2181 مدیری، لیلا، و مالمیر، محمدابراهیم. (1395). بررسی استعاره های تأویلی مولانا بر پایه جری و تطبیق آیات قرآن. فنون ادبی، 8(3)، 151-168. doi: 10.22108/liar.2016.21024. پایان‌نامه‌ها تولی، کیوان (1375) تأویل و تفسیر قرآن در دفتر اول مثنوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز. حسنی قهرودی، زهرا (1384) تفسیر و تاویل قرآن در دفتر چهارم مثنوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بین المللی امام خمینی. عبداللهی، حسن (1376) تفسیر و تاویل قرآن مجید در دفتر دوم مثنوی مولوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز. فرحزادی، منصوره (1384) تاویل درست از دیدگاه مولوی در مثنوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور. قربانی ریزی، زهرا (1392) تاویل در حدیقه سنایی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت دبیرشهید رجایی.

_||_

Books Abu Zayd, Nasr Hamed (2001) The meaning of textual study in the Qur'an, Trans. Morteza Kariminia, Tehran: New Plan Publications. [In Persian] Afrasiabpour, Ali Akbar (2009) Comprehensive description of Hadith and Sharia law, Tehran: Erfan Publications. [In Persian] Atash, Soleiman (2002) School of Tafsir Ashari, Trans. Tawfiq. E. Sobhani, Tehran: University Publishing Center. [In Persian] Bahari, Shahriar (1988) Theoretical anthropology, Tehran: Our reasoning. [In Persian] Dari, Zahra (2008) Description of the difficulties of Hadiqah al-Haqiqah, Tehran: Zovar Publications. [In Persian] Debroin, D. T. P. (1999) Hakim Iqlim Eshgh, Trans. Mahyar Alavi Moghadam. Mohammad Javad Mahdavi, Mashhad: Astan Quds Razavi, Islamic Research Foundation. [In Persian] Forouzanfar, Badi 'al-Zaman (1988) Sharh Masnavi Sharif, Tehran: Zavar. [In Persian] Fotuhi, Mahmoud and Mohammad Khani, Ali Asghar (2006) Shurideh in Ghazni, Thoughts and Works of Hakim Sanaei, Tehran: Sokhan Publications. [In Persian] Ghaznavi Sanai, Abolmajd Majdood Ibn Adam Ghaznavi Sanai (1999) Hadiqah al-Haqiqah and the Shari'a of Africa, edited by Modarres Razavi,Tehran: University of Tehran Publishing and Printing Institute. [In Persian] Goharin, Seyed Sadegh (2002) Description of Sufism terms, 3 volume, Tehran: Zavar. [In Persian] Ibn Arabi, Mohi-ud-Din (1981) Interpretation of the Holy Quran, research by Mustafa Ghalib, Dar al-Andalus. [In Persian] Khorramshahi, Bahauddin (2013) Quranic studies (Seventy Quranic Discussions and Research), Tehran: Farhang Mashreq Publishing. [In Persian] Khorramshahi, Baha'u'llah (1994) Hafeznameh, Tehran: Scientific and Cultural Publications. [In Persian] Killer, Annabelle (2015) Sufi Hermeneutics in the Interpretation of Kashf al-Asrar Meybodi, translated by Javad Ghasemi, Tehran: Written Heritage Research Center. [In Persian] Knowledge, Mohammad Hadi (2015) Translation of Al-Tamhid Fi Uloom Al-Quran, Volume One, Qom: Tamhid Cultural Institute. [In Persian] Meybodi, Rashid al-Din (2010) Kashf al-Asrar and Ada al-Abrar, Tehran: Tehran University Press. [In Persian] Pourhassan, Ghasem (2005) Comparative hermeneutics (Study of the similarity of the philosophy of interpretation in Islam and the West), Tehran: Islamic Culture Publishing. [In Persian] Rumi, Jalaluddin Mohammad (1995) Masnavi Manavi, edited by Mohammad Ali Mesbah, Tehran: Iqbal Publications. [In Persian] Shafiee Kadkani, Mohammad Reza (1993) The whips of criticism and analysis of Some Poems by Hakim Sanaei, Tehran: Agah Publications. [In Persian] Shojaei, Seyed Ishaq (2011) The impact of Quran on the content and structure of Masnavi, Qom: Bustan Kitab Institute. [In Persian] Tabataba Yi, Seyed Mohammad Hussein (1993) Interpretation of the Qur'an, Tehran: Dar al-Kitab al-Islamiyya. [In Persian] Tabataba Yi, Seyed Mohammad Hussein (1996) Al-Mizan Fi Tafsir Al-Quran, Beirut: Al-A'lami Institute for Press. [In Persian] Zamani, Karim (2014) Thematic description of Masnavi Manavi (Maulana Jalaluddin Mohammad Balkhi), Tehran: publication. [In Persian] Zamani, Karim (2016) Comprehensive description of the spiritual Masnavi (Maulana Jalaluddin Mohammad Balkhi), Tehran: Information Publications. [In Persian] Zarghani, Seyed Mehdi (2001) Zulf Alam Sooz (About the intellectual system of Sanai Ghaznavi), Mashhad: Rozgar Publishing. [In Persian] Zarrinkoob, Abdul Hussein (1361) Literary criticism, Tehran, Amirkabir. [In Persian] Zarrinkoob, Abdul Hussein (1998) With Hilla caravan, Tehran: Scientific Publications. [In Persian] Articles Ebrahimi, M. (2003). Interpretation of the Qur'an in the spiritual Masnavi. Journal of Tabriz School of Literature and Human Sciences 46(189), 39-59.[In Persian] Edalatfar, H., Sajedi Rad, S. M., & Atash Soda, M. A. (2022). Manifestation of Quran and Hadith in Saadatnameh of Sheikh Mahmoud Shabestari. Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 14(51), 432-454. doi: 10.30495/dk.2021.1919832.2181.[In Persian] Ejei, T. (1998). Interpretation from the point of view of Masnavi (subject of Qur'anic interpretation - Qur'anic interpretation). Journal of the Faculty of Literature and Humanities Isfahan, (13-14). [In Persian] Modiri, L., & Maalmir, M. E. (2016). An investigation on Mowlana’s interpretive metaphors based on Jary and collation of Qoranic verses. Literary Arts, 8(3), 151-168. doi: 10.22108/liar.2016.21024.[In Persian] Sadeghilor, I., Zia Shahabi, P., & Ali Zamani, A. A. (2019). The Role of Love in Attaining Annihilation from Rumi’s Viewpoint (Focusing on Mathnavi Ma'navi). Comparative Literature Studies, 12(48), 81-102.[In Persian] Soltani, Manzar (2008). Comparative Critique and Analysis of Sanai Interpretive Views in Hadith. Literary Research.(22),55-80. [In Persian] Theses Abdullahi, Hassan (1997) Tafsir and interpretation of the Holy Qur'an in the second book of Malawi Masnavi, master's thesis, Shiraz University. [In Persian] Farahzadi, Mansoureh (2004) Correct interpretation from Maulvi's point of view in Masnavi, Master's thesis, Payam Noor University. [In Persian] Ghorbanirizi, Zahra (2012) Interpretation in Sanai Garden, Master's Thesis, Tarbiat University of Shaheed Rajaee. [In Persian] Hosni Kahrodi, Zahra (2004) Tafsir and interpretation of the Qur'an in the fourth book of the Masnavi, master's thesis, Imam Khomeini International University. [In Persian] Tavali, Keyvan (1996) Taweel and Tafsir of the Qur'an in the First Book of the Masnavi, Master's Thesis, Shiraz University. [In Persian]