بازپژوهی ماهیت اسقاط حق در فقه و حقوق

محورهای موضوعی : فقه

احمد رضا حسن خانی ¹ , سیدابوالقاسم نقیبی ² , سید محمد صدری ³ , احمد باقری ⁴

1 - دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، مرکز تهران، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی، مرکز تهران، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
4 - استاد گروه فقه و حقوق اسلامی ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1398/02/14 تاریخ پذیرش : 1399/04/01 تاریخ انتشار : 1400/09/01

کلید واژه: حق, قاعده فقهی, اسقاط, حقوق قابل اسقاط,

چکیده مقاله :

اصل قابلیت اسقاط حق از جمله اصول پذیرفته شده در حقوق خصوصی است. هر صاحب حقی می تواند با امعان نظر در اصل حاکمیت اراده (ماده 10 قانون مدنی) و قاعده تسلیط (ماده 30 قانون مدنی) در قالب یک عمل حقوقی نسبت به اسقاط حق خود مبادرت نماید؛ مگر این‌که اسقاط مزبور، مخالف با قواعد و قوانین امری، نظم عمومی و اخلاق حسنه باشد. در آموزه های فقهی گزاره الحقُّ قابلٌ لِلإسقاط از جمله گزاره های کلی است که می توان از آن به عنوان یک قاعده فقهی یاد نمود. در خصوص ماهیت اسقاط حق و کیفیّات آن نظریات گونه گونی مطرح گردیده است امّا در نهایت می توان اذعان نمود که حق چه در معنای سلطنت باشد و چه ملکیت یا نوع و مرتبه ای از آن، صاحب حق مالک و مسلط بر آن می باشد و اقتضای این امر، توانایی و قدرت صاحب حق بر إعمال انواع تصرّفات در حق است که از جمله این تصرفات اسقاط حق است. این پژوهش درصدد واکاوی ماهیت اسقاط حق و پذیرش آن به عنوان یک قاعده فقهی با دقّت نظر در نظریات فقهان و حقوقدانان می باشد که در نوع خود تحقیقی نو به حساب می آید.

چکیده انگلیسی:

The principle of possibility of waiving the legal right is one of the accepted principles in private law. Any owner of light may, without considering the principle of the rule of will (Article 10 of the Civil Code) and the rule of absolute authority (domination) (Article 30 of the Civil Code), waive his/her right in form of a legal exercise; Unless such a waiving is contrary to the rules and regulations of the matter, public order and good morals. In the jurisprudential teachings, the proposition “al-haqq qābilun lil-isqāt” is one of the general propositions that can be mentioned as a jurisprudential rule. Various theories have been put forward as to the nature of waiving the legal rights and its qualities, however finally it can be claimed that the right, whether it means absolute authority (domination) or property or a type and degree of it, the owner of the right is the owner and dominator on it. The necessity of this matter is the ability and power of the owner to make all kinds of taking right, including waiving the right. This innovative study investigates the nature of waiving the legal right and its acceptance as a jurisprudential rule by carefully considering the theories of jurists.

منابع و مأخذ:

1- قرآن کریم

2- آملی، محمد تقی (1413). المکاسب والبیع، تقریر: ابحاث الاستاذ الاعظم آیة الله العظمى المیرزا محمد حسین الغروی النائینی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

3- ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین (1403). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة. تصحیح: مجتبی عراقی. قم: سید الشهداء.

4- ابن فارس، احمد بن فارس زکریا (1404). معجم مقاییس اللغه. تحقیق: عبدالسلام محمد هارون. بی جا: مکتبه الاعلام الاسلامی.

5- ابن منظور (1405). لسان العرب. قم: نشر ادب الحوزه.

اراکی، محمدعلی (1415). کتاب البیع. قم: موسسه الامام الصادق(ع)

اصفهانی،محمد حسین (1419). حاشیه المکاسب. تحقیق:شیخ عباس محمد آل سباع القطیفی. بی جا: چاپخانه علمیه

همو، الاجارة (1409). قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

اصفهانی، محمد تقی (بی تا). رساله الضابط بین الحق و الحکم. تهران: چاپ سنگی.

امامی، سید حسن (1366). حقوق مدنی. تهران: کتاب فروشی اسلامیه.

أنصاری، شیخ مرتضی (1415). المکاسب. تحقیق: لجنة تحقیق تراث الشیخ الأعظم. قم: المؤتمر العالمی بمناسبة الذکرى المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأنصاری.

ایروانی، محمد باقر(1417). دروس تمهیدیّة فی القواعد الفقهیّة. قم: دار الفقه للطباعة والنشر.

بحر العلوم، سید محمد (1403). بلغة الفقیه. شرح وتعلیق: سید محمد تقی آل بحر العلوم. تهران: مکتبة الصادق.

تسخیری، محمدعلی (1426). القواعد الاصولیه و الفقهیه علی مذهب الامامیه. تهران: مجمع عالمی تقریب بین المذاهب الاسلامیه.

تبریزی، شیخ جواد (1374). ارشاد الطالب. قم: مؤسسه اسماعیلیان.

توحیدی، محمد علی (1378). مصباح الفقاهة. تقریر ابحاث سماحة آیة الله العظمى سید أبو القاسم موسوی خوئى. نجف: مطبعه حیدریه.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر( 1378). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. تهران: کتابخانه گنج دانش.

همو، ترمینولوژی حقوق (1380). تهران: کتابخانه گنج دانش.

همو، مکتب های حقوقی در حقوق اسلام (1370). تهران: کتابخانه گنج دانش.

جوادی آملی، عبد الله (1385). حق و تکلیف در اسلام. قم: مرکز چاپ و انتشارات اسراء.

حائری شاه باغ، سید علی (1376). شرح قانون مدنی ایران. تهران: گنج دانش.

حجت کوه کمری، سید محمد (1409). البیع. مقرّر: شیخ ابوطالب التجلیل التبریزی. قم: مؤسسه نشر اسلامی.

حسینی، سید عبدالرحیم (1387). رساله ای در باب حق و حکم. تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

حکیم، سید محسن (1384). مستمسک العروة الوثقى. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

خوانساری، موسی (1418). منیة الطالب فی شرح المکاسب(تقریرات میرزا محمدحسین نائینی). قم: مؤسسة النشرالاسلامی.

خمینی، سید روح الله (1410). البیع. قم: مؤسسه اسماعیلیان.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). مفردات الفاظ قرآن. محقق: صفوان عدنان الداودی. دمشق: دار القلم الدار الشامیة.

رحمانی، امیر (۱۳۹۱). بررسی فقهی مدیریت در روابط زن و شوهر. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی(وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی).

زبیدی، مرتضی (1414). تاج العروس. تحقیق: علی شیری. بیروت: دارالفکر.

سبزواری، سید عبدالاعلی (بی تا). مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام. قم: دار التفسیر.

صفری فروشانی، نعمت الله (1374). رساله حق و حکم و شرح حال شیخ محمد هادی تهرانی. مجله نامه مفید. 4

صدر، سید محمد (1416). ماوراء الفقه. بیروت: دارالاضواء.

صفایی، سید‌حسین (1383). دورة مقدماتی حقوق مدنی قواعد عمومی قراردادها. تهران: نشر میزان.

طاهری، مسعود و انصاری، محمدعلی(1384) دانشنامه‌ حقوق خصوصی. تهران: انتشارات محراب فکر.

طریحی، فخرالدین (1408). مجمع البحرین. تحقیق: السید احمد الحسینی. بی جا: مکتب النشر الثقافه الاسلامیه.

طوسی، محمد بن حسن (1387). المبسوط فی فقه الامامیه. تحقیق: محمد باقر بهبودی. طهران: مکتبه مرتضویه.

عاملی، زین الدین بن علی(شهید الثانی) (1410). الروضه البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: انتشارات داوری.

همو، مسالک الأفهام (1413). قم: مؤسسه المعارف الاسلامی.

عاملى، محمد بن مکى(شهید اول) (بی تا). ‌القواعد و الفوائد. محقق/ مصحح: سید عبد الهادى حکیم‌. قم: کتابفروشى مفید.

عبدی، یاسر؛ اصغری آقمشهدی، فخر الدین(1395). تحلیل فقهی فروش کالاهای متروکه توسط گمرک در حقوق ایران، 44، 99-114

فروغی، سید علیرضا (1391). آثار و ویژگی های حق از دیدگاه فقه امامیه و قانون مدنی. دو فصلنامه علمی- پژوهشی دانش حقوق مدنی. 1.

فیومی، احمد بن محمد (1425). المصباح المنیر. قم: دارالهجره.

قدیمی، روح الله؛ داورزنی، حسین(1392). ابراء در حقوق پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق. فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، 31، 103-118

قزوینی، علی (1414). صیغ العقود و الایقاعات. قم: انتشارات شکوری.

کاتوزیان، ناصر (1382). مقدمه‌ی علم حقوق. تهران: شرکت سهامی انتشار.

کلینی، أبی جعفر محمد بن یعقوب (1367). الفروع من الکافی. تصحیح: علی أکبر غفاری. تهران: دار الکتب الاسلامیة.

گرجی، ابوالقاسم(1364). حق و حکم و فرق میان آنها. فصلنامه مطالعات حقوقی و قضایی. 1.

مامقانی، ملا عبد الله بن محمد حسن (1350). نهایه المقال فی تکمله غایه الامال. قم: مجمع الذخائر الاسلامیه.

مجلسی، محمد باقر(1403). بحار الأنوار. تحقیق: السید إبراهیم المیانجی، محمد الباقر البهبودی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

محقق حلی، جعفر بن حسن (1409). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. تهران: انتشارات استقلال.

محقق داماد یزدی، سید مصطفی (1406). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

محمدزاده رهنی، محمد رضا؛ ستایش مهر، شکوفه(1393). اعراض از ملک از دیدگاه فقه امامیه و حقوق موضوعه، 36، 73-84

مدرس اصفهانی، میرمحمد تقی (بی تا). رساله الضابط بین الحق و الحکم. تهران: چاپ سنگی.

مدرسی، سید محمد رضا (1393). البیع، بررسی گسترده فقهی بیع. قم: دارالتفسیر.

مصطفوى، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌. تهران‌: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌.

مصطفوی، سید محمد کاظم (1417). مائة قاعدة فقهیة معنى و مدرکا و موردا. قم: مؤسسة نشر اسلامی.

مکارم شیرازی، ناصر (1411). القواعد الفقهیه. قم: مدرسه امام امیر المومنین.

مولودی قلایچی، محمد (1379). اسقاط حقی که هنوز ایجاد نشده است. مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی. 47.

نجفی، شیخ محمد حسن (1981). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

همدانی، رضا بن محمد هادی (1420). حاشیة المکاسب. تصحیح محمدرضا انصاری قمی. قم: ناشرمحمد رضا انصاری قمی.

هاشمى شاهرودى، محمود (1385). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السّلام. قم: مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى.

یزدی، سید محمد کاظم (1378). حاشیه المکاسب، قم: موسسه اسماعیلیان

1-The Holy Qur’an.

2-Amoli, Mohammad Taqi. (1992). Al-Makasib wa Al-Bay’. Qom: Islamic Publishing Foundation.

3-Ibn Abi Jumhūr, Muhammad ibn Zayn al-Din. (1938). Awālī Al-Li’ālī. Qom: Sayed al-Shuhadā’.

4-Ibn Fāris, Ahmad ibn Fāris Zakarīyā. (1984). Mu'jam Maqāyīs al-lughah. Research: Abdul Salam Mohammad Haroon. Np: Maktab al-A'lām al-Islamī.

5-Ibn Manzūr. (1984). Lisān al-Arab. Qom: Publication of Seminary Literature.

6-Araki, Mohammad Ali. (1994). Kitāb al-Bay'. Qom: Imam Al-Sadiq (AS) Institute.

7-Isfahani, Mohammad Hussein. (1998). Hāshīyat Al-Makāsib. Np: Ilmīyah Printing House.

8-Isfahani, Mohammad Hussein. (1988). Al-Ijārah. Qom: Islamic Publishing Foundation.

9-Isfahani, Mohammad Taghi. (nd). Risālat al-Dābit bayn al-Haq wal-Hukm. Tehran: Lithography.

10-Emami, Seyed Hassan. (1987). Civil Rights. Tehran: Islamic Bookstore.

11-Ansari, Sheikh Murtaza. (1994). Al-Makāsib. Qom: Al-Mu'tamar Al-Ālamī bi Munāsibat al-Dhikrā al-Ma’wīyah al-Thānīyah li-Mīlād al-Sheikh Al-Ansārī.

12-Iravani, Mohammad Baqir. (1996). Durūsun Tamhīdīyah fi al-Qawā’id al-Fiqhīyah. Qom: Dar al-Fiqh.

13-Bahr al-‘Ulūm, Sayed Muhammad. (1983). Balaghat al-Faqīh. Explanation and commentary: Sayed Muhammad Taqi Al-Bahr Al-‘Ulūm. Tehran: Sadegh Library.

14-Taskhīrī, Mohammad Ali. (2005). Al-Qawā’id al-‘Usūlīyah wal-Fiqhīyah ‘alā Madhhab al-Imāmīyah. Tehran: World Assembly of Approximation between Islamic Schools.

15-Tabrizi, Sheikh Javad. (1995). Irshād Al-Tālib. Qom: Ismaili Institute.

16-Tawhīdī, Muhammad Ali. (1378). Misbāh al-Fiqh. Najaf: Heydarīyah Printing House.

17-Jafarī Langaroudī, Mohammad Ja'far. (1999). Extensive in Legal Terminology. Tehran: Ganj-e-Danesh Library.

18-Jafarī Langaroudī, Mohammad Ja'far. (2001). Legal Terminology. Tehran: Ganj-e-Danesh Library.

19-Jafarī Langaroudī, Mohammad Ja'far. (1991), Law Schools in Islamic Law. Tehran: Ganj-e-Danesh Library.

20-Javadi Amoli, Abdullah. (2006). Right and Duty in Islam. Qom: Esraa’ Publishing Center.

21-Hā’irī Shahbagh, Sayed Ali. (1997). Description of Iranian Civil Law. Tehran: Ganj-e-Danesh Library.

22-Hojjat Kouh Kamarei, Sayed Mohammad. (1988). Al-Bay'. Comments by: Sheikh Aboutālib Al-Tajlīl Al-Tabrīzī. Qom: Islamic Publishing Institute.

23-Hosseini, Sayed Abdul Rahim. (2008). A Treatise on Right and Sentence. Tehran: International Publishing Company.

24-Hakim, Sayed Mohsen. (2005). Mustamsak al-‘Urwat al-Wuthqā. Beirut: Dar 'Ihyā’ Al-Turāth Al-Arabī.

25-Khansārī, Musa. (1997). Munyat al-Tālib fī Sharh al-Makāsib (lectures by Mirza Mohammad Hussein Nā’īnī). Qom: Islamic Publishing Foundation.

26-Khomeini, Sayed Rouhollah. (1989). Al-Bay'. Qom: Ismaili Institute.

27-Rāghib Isfahānī, Hussein bin Muhammad. (1991). Mufradāt Al-FAz al-Qur’an. Researcher: Safwān Adnān Al-Dāwūdī. Damascus: Dar al-Qalam al-Dar al-Shāmīya.

28-Rahmani, Amir. (2012). Jurisprudential Study of Management in Marital Relations. Qom: Institute of Islamic Sciences and Culture (affiliated to the Islamic Propagation Office).

29-Zubaydī, Mortadā. (1993). Tāj al-‘Arūs. Research: Ali Shiri. Beirut: Dar al-Fikr.

30-Sabzevārī, Sayed Abdul Ali. (nd). Muhadhab al-Ahkām fī Bayān Halāl wal-Harām. Qom: Dar al-Tafsīr.

31-Safari Foroushani, Nematullah. (1995). Treatise on Right and Sentence and the Biography of Sheikh Mohammad Hadi Tehrani. Journal of Nam-e Mofīd, 4.

32-Sadr, Sayed Muhammad. (1995). Māwarā’ al-Fiqh. Beirut: Dar Al-Azwā’.

33-Safaei, Seyed Hossein. (2004). Introductory Course in Civil Law and General Rules of Contracts. Tehran: Mizan Publishing.

33-Taheri, Masoud and Ansari, Mohammad Ali. (2005), Encyclopedia of Private Law. Tehran: Mehrab-e Fekr Publications.

34-Turayhī, Fakhreddin. (1987). Majma' al-Bahrayn. Research: Al-Sayed Ahmad Al-Husseini. Np: Islamic Culture Publishing House.

35-Tūsī, Muhammad ibn Hassan. (2008). Al-Mabsūt fī Fiqh al-Imāmīyah. Research: Mohammad Baqer Behboodi. Tehran: Mortazavieh School.

36-‘Āmelī, Zayn al-Din bin Ali. (second martyr) (1989). Al-Rawdat al-Bahīyah fī Sharh al-Lum'at al-Demāshqīya. Qom: Davari Publications.

37-‘Āmelī, Zayn al-Din bin Ali. (second martyr) (1992), Masālik al-Afhām. Qom: Islamic Knowledge Institute.

38-‘Āmelī, Muhammad ibn Makkī. (nd). Al-Qawā’id wal-Fawā’id. Researched/Editor: Sayed Abdul Hadī Hakīm. Qom: Mofid Bookstore.

39-Foroughi, Seyed Alireza. (2012). Effects and characteristics of law from the perspective of Imami jurisprudence and civil law. Two Quarterly Journal of Civil Law Knowledge, 1.

40-Fayūmī, Ahmad ibn Muhammad. (2004). Al-Misbāh al-Munīr. Qom: Dar al-Hijra.

41-Qazwīnī, Ali. (1993). Sīyagh al-‘Uqūd wal-Īqā'āt. Qom: Shakoori Publications.

42-Katouzian, Nasser. (2003). Introduction to Law. Tehran: Enteshar Co.

43-Kulaynī, Abi Ja'far Muhammad ibn Ya'qūb. (1988). Al-Furū' min al-Kāfī. Edit: Ali Akbar Ghaffārī. Tehran: Dar al-Kutub al-Islāmīyah.

44-Gorgi, Abolghasem. (1985). Right and Sentence and the Difference between Them. Quarterly Journal of Legal and Judicial Studies, 1.

45-Māmqānī, Mullah Abdullah bin Muhammad Hassan. (1350). Nahāyat al-Maqāl. Qom: Majma' al-Dhakhā’ir al-Islāmīyah.

46-Majlisī, Muhammad Bāqir. (1983). Bihār al-Anwār. Research: Sayed Ibrahim Al-Mīanjī, Muhammad Al-Bāqir Al-Behbūdī. Beirut: Dar 'Ihyā’ al-Turāth al-Arabī.

47-Mohaqeq Hillī, Ja'far ibn Hassan. (1988). Sharā’I’ al-Islam fī Masā’il al-Harām wal-Halāl. Tehran: Esteghlal Publications.

48-Mohaghegh Damad Yazdi, Seyed Mostafa. (1985). Rules of Jurisprudence. Tehran: Islamic Sciences Publishing Center.

49-Modarres Isfahani, Mir Mohammad Taghi. (nd). Risālat al-Dābit bayn al-Haq wal-Hukm. Tehran: Lithography.

50-Modarressi, Sayed Mohammad Reza. (2014). Al-Bay', an Extensive Jurisprudential Study of al-Bay'. Qom: Dar al-Tafsīr.

51-Mustafawī, Hassan. (1989). Al-Tahqīq fī Kalemāt al-Qur’an al-Karīm. Tehran‌: Ministry of Culture and Islamic Guidance ‌.

52-Mustafawī, Sayed Muhammad Kāzim. (1996). Mā’ia Qā'ida Fiqhīyah. Qom: Islamic Publishing Institute.

53-Makarem Shirazi, Nasser. (1990). Al-Qawā’id al-Fiqhīyah. Qom: Imam Amir Al-Momenin Library.

54-Moloudi Qalaichi, Mohammad. (2000). Waiving a right that has not yet been created. Journal of the Faculty of Law and Political Science, 47.

55-Najafi, Sheikh Mohammad Hassan. (1981). Jawāhir al-Kalām fī Sharh Sharā’I’ al-Ahkām. Beirut: Dar 'Ihyā’ al-Turāth al-Arabī.

56-Hamedani, Reza bin Mohammad Hadī. (1999). Hāshīyat Al-Makāsib. Edited by Mohammad Reza Ansari Qomi. Qom: Mohammad Reza Ansari Qomi.

57-Hashemi Shahroudi, Mahmoud. (2006). The Culture of Jurisprudence According to the School of Ahl al-Bayt (AS). Qom: Institute of the Encyclopedia of Islamic Jurisprudence.

58-Yazdī, Sayed Muhammad Kāzem. (1999). Hāshīyat al-Makāsib, Qom: Ismaili Institute.