ارائه مدل مؤلفه‏ های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

میرزا علی شیدانه مرید ¹ , مهدی شریفی ² , سید محمود معینی ³

1 - دکتری معماری، گروه معماری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران.
2 - استادیار، گروه معماری، واحد خرم‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم‌آباد، ایران.
3 - استادیار، گروه معماری، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران.

تاریخ دریافت : 1400/09/09 تاریخ پذیرش : 1401/06/27 تاریخ انتشار : 1403/11/05

کلید واژه: مسکن, معماری, آپارتمان, معاصر,

چکیده مقاله :

توجه به کمیت و عدم توجه به کیفیت و تهی بودن مسکن آپارتمانی از معنا، عدم ارتباط معنادار، بین فرهنگ معماری مسکن ایرانی اسلامی و معماری مسکن آپارتمانی تقلیدی، وارداتی غربی، باعث گسست هویت، پیوند معماری مسکن ایرانی اسلامی، با گذشته‌ی درخشان تاریخ معماری این سرزمین شد. بنابراین این پژوهش با سوءال: مؤلفه‏‏های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر کدامند؟ و با هدف ارائه مدل مؤلفه‏های تاثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران. انجام گردید. این تحقیق بروش کمی _کیفی (ترکیبی: Mixed Method) بصورت همزمان و در سه فاز مکمل هم انجام شد. اهم مؤلفه‏های تحصیل شده تاثیر گذار در معماری مسکن آپارتمانی معاصر پس از ادغام و پایش 33 مورد بود که در جدول شماره 6 بخش تاثیرگذاری زیاد آن، نشان داد: 12% مؤلفه‏ها در معماری مسکن آپارتمانی معاصر و 88% در معماری مسکن سنتی تاثیرگذار بوده است. و اخص مؤلفه‏ها که به‌عنوان موئلفه های نهایی (مدل) معرفی شدند با درصد اهمیت آنها به‌عنوان یک مدل ارزشمند اسلامی، عبارتند از: آسایش و امنیت 98%، محرمیت 96%، کرامت انسانی94%، عبودیت و بندگی 94%، حریم خصوصی 92%، ایمنی، استحکام و استواری 92%، تواضع و فروتنی 90%، عوامل زیستی پایدار 90%، خلاقیت 88%، فعالیت پذیری 82%. در بررسی تطبیقی نتایج این پژوهش و شش مقاله در خصوص مسکن مهر، مؤلفه‏های بدست آمده از نتایج پژوهش حاضر جامعیت مادی و معنوی کامل‌تری دارند. در بخش بررسی آسیب‌شناسی معماری مسکن آپارتمانی معاصر بعلت کم رنگ شدن و فقدان مؤلفه‏های تاثیرگذار ، معماری فضاهای مختلف آپارتمانی آسیب جدی دیده‌اند. کاربرد این پژوهش می‌تواند در برنامه‌ریزی وزارت راه و شهر سازی، وزارت کشور و شهرداری‌ها و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، سازمان نظام مهندسی کشور، برای کنترل، نظارت و هدایت، به‌عنوان الگویی برای مسکن اسلامی در شهر و روستا باشد. پیشنهاد می‌گردد پژوهشگران آینده همین تحقیق را بارویکرد کتاب‌های مقدس آسمانی دیگر در سایر نقاط جهان انجام و نتایج آن را با این پژوهش مقایسه کنند.

چکیده انگلیسی:

Attention to quantity and failure to pay attention to quality as well as voidness of apartment housing of meaning, lack of meaningful relationships between Islamic-Iranian housing architecture culture and the imitated Western-styled apartment housing have caused disruption of the identity and link between the Islamic-Iranian housing architecture and the bright history of architecture of this land. Thus, this research was carried out with the question: What are the Qur’anic approach-based components affecting contemporary apartment housing? Moreover, the goal was to present a model of Qur’anic approach-based components affecting the contemporary apartment building architecture in Tehran. This quantitative and qualitative method (which involves a mixed method) was performed concurrently in three complementary phases. The most important components affecting the contemporary apartment housing architecture were 33 cases which Table 6 shows that 12% of those components have affected the contemporary housing architecture, and 88% affected the traditional housing architecture. Meanwhile, the most specific components by the percentage of their importance as a valuable Islamic model were introduced as the final components of the [model] as they included peace and security (98%), intimacy (96%), human dignity (94%), servitude (94%), privacy (92%), safety, strength and firmness (92%), humiliation (90%), bio-sustainable factors (90%), creativity (88%), and dynamism and activity (82%). A comparative review of the research results and six papers on urban housing revealed that the components derived from the present research were both materially and spiritually comprehensive. As for the contemporary apartment housing architecture pathology, various apartment spaces in architecture have suffered serious damages due to diminishing role and loss of effective components.

 

Extended Abstract 

Introduction

In the face of the twentieth century’s modern architecture, changing identity developments in housing architecture gave rise to new housing types worldwide. These types were also different from the previous traditional models. Views and perspectives of architecture theorists such as Le Corbusier, Mies van der Rohe, Wright, and Philip Johnson, and theories debated at the Bauhaus School and the Athenian Chart, directly and indirectly, contributed to these changing Western contemporary housing developments. These changes were imitated in the late Qajar and early Pahlavi I and II eras and were imported to Iran. In the meantime, the population growth and migration to cities affected the housing models, which included culture and social relations, economy, politics and technology, thus disrupting the spatial hierarchy and undermining house privacy and diminishing flexibility, eventually leading to house exteriority. Construction of apartments without regard for the religious culture became commonplace, and house spatial organization did change. This led to the diminishing role of effective Quranic components and human values in houses. It is thus pivotal to do the present study and to identify and use the model of effective Qur’anic components within the contemporary apartment housing architecture. This topic was chosen due to the diminishing role of human dignity in contemporary apartments. No human-made product or structure can be sought to not have been affected by or otherwise affected the culture.

 

Methodology

This research was quantitative and qualitative, which falls under mixed methods. It was carried out in three complementary phases: the first phase involved a review of the literature, the Qur’an and library books; the second phase involved the Delphi method, and the third phase was a qualitative analysis of the interviews. Tools to measure and analyze the data in the interview section include a researcher-developed questionnaire, manual compression and survey of data, and scoring of final data by the experts as shown on a 5-point Likert scale, in addition to statical and mathematical operations and means and percentages.

 

Results and discussion

Consistent with a comparative study, results of 6 academic contributions on the examination of Maskan Mehr apartment Housing characteristics in cities of Shiraz, Baharan neighborhood of Sanandaj, Khorramabad, Zanjan, Shirin Shahr of Ahvaz, and one single contribution on the development of guidelines to remove the problems suggested that residents were not pleased with living in those apartment complexes, citing lack of quality of the materials, improper monitoring, lack of access to urban services and infrastructure and minimum construction costs, as being physical and material factors, to be factors which caused dissatisfaction among the residents. This present study has used the Qur’an to derive comprehensive material and spiritual factors. The most important components affecting the contemporary apartment housing architecture were 33 cases Table 6 shows that 12% of those components have affected the contemporary housing architecture, and 88% affected the traditional housing architecture. Meanwhile, the most specific components by the percentage of their importance as a valuable Islamic model were introduced as the final components of the [model] as they included peace and security (98%), intimacy (96%), human dignity (94%), servitude (94%), privacy (92%), safety, strength and firmness (92%), humiliation (90%), bio-sustainable factors (90%), creativity (88%), and dynamism and activity (82%). The model components derived from this research reveal the latent angles of the loss or diminishing role of religious indicators within the depth of the contemporary apartment housing architecture structure, with the Qur’anic value indicators becoming undermined and rendering ineffective in all architectural spaces of the apartment over the past 100 years ago.

 

Conclusion

The components which were designated as the final components of the model were security (98%), intimacy (96%), human dignity (94%), servitude (94%), privacy (92%), safety, strength and firmness (92), humiliation (90%), bio-sustainable factors (90%), creativity (88%), and dynamism and activity (82%). This research can be applicable for planning by the Ministry of Road and Urban Development, Ministry of the Interior, Municipalities and the Islamic Revolution Housing Foundation, and National Engineering System Organization and serve as a model for the control, monitoring and direct measures for the contemporary Tehran housing architecture.

منابع و مأخذ:

1- [Imam] Ja'far al-Sadiq A. (1980). Tawheed al Mufaddal. Translated by Mohammad Baqir Majlisi. Tehran: Faqih Publications. [In Persian].
2- Ardalan, N., & Bakhtiar, L. (2012). Sense of unity - The role of tradition in Iranian architecture. Tehran: Alam Memar Publication. [In Persian].
3- Asefi, M., & Imani, E. (2016). Redefining the ideal contemporary Iranian-Islamic housing design patterns with qualitative assessment of traditional houses. Islamic Architecture Research Quarterly, 11(4). URL: http://jria.iust.ac.ir/article-1-486-fa.html. [In Persian].
4- Ayazi, S. M. H. (2015). Valuable buildings in Tehran with commercial, residential, and public valuation. Dimond Publications. [In Persian].
5- Bahrampour, A. (2012). The Holy Qur'an, Tehran: Avaye Quran Publications. [In Persian].
6- Barati, N. (2003). Recognizing the concept of home in the Persian language and culture. Journal of Soil, 8. [In Persian].
7- Bemanian, M. R., & Zandi, M. (2017). Iranian housing and lifestyle. Tehran: avvaloakhar publications. [In Persian].
8- Burckhardt, T. (2017). Sacred Art. Translation: Jalal Sattari. Tehran: Soroush Publications.
9- Bushland, G. (1958). Boston Poe cs of space.
10- Culayni Mhw, S. E. (2005). Kitab al-Kafi. Qom: eslamiyeh Publications.
11- Daneshpour, A., Shahryari, S., & Panahi, F. (2022). Investigating factors affecting the association of the concept of identity in the architecture and urban planning of Shiraz. Scientific Quarterly Journal of Urban Planning and Research, 13(48), 1-16.
12- Dehkhoda. (1996). Dehkhoda Dictionary. Publications: University of Tehran
13- Dejhkam, J. (1994). Government and Housing Problems. The first seminar on the housing policy process, University of Tehran.
14- Diba, D. (1999). Inspiration and perception of the basic concepts of Iranian architecture. Culture of Islamic Architecture and Urbanism Journal, 1(1).
15- Guenon, R. (1999). The Crisis of the Modern World, Translation: Ziauddin Dehshiri. Tehran: Amir Kabir Publications.
16- Haeri, M. R. (2009). House, culture, nature, the study of historical and contemporary houses. Tehran: Road, Housing & Urban Development Research Center.
17- Hashemi, R. (1996). House and Architect. Abadi journal, 23 (10), 2-8.
18- Heidegger, M. (2007). Being and Time, First Edition. Ghoghnoos Books.
19- Javadi Amoli, A. (1987). Thematic interpretation of the Qur'an. Tehran: Raja Cultural Publishing Center.
20- Mohammadi Rey Shahri, M. (2005). Mizan al-Hikmeh. Darolhadith pub.
21- Moin, M. (1992) Persian Dictionary. Tehran: Amirkabir Publications.
22- Moztarzadeh, H., & Hojjati, V. (2011). Feature optimal housing and the pathology of its problems in Iran, National Iranian Housing Conference, Islamic Azad University, Shiraz Branch.
23- Naghizadeh, M. (2011). The ideal city of Islam or the atmosphere of the good life. Tehran: Shahr.
24- Nahj ol-Balaghe, translated by Mohammad Dashti (2000). First edition. Qom: Mashour Publications.
25- Noghrehkar, A. H. (2010). Theoretical foundations of architecture. Tehran: Payame Noor University Press.
26- Nurberg, S. (2016). Christian. Architecture: meaning and place, Nowruz Borazjani. Tehran: Parham Naghsh pub.
27- Pirnia, M. K. (2007). Stylistics of Iranian Architecture. Tehran: Soroush Danesh pub.
28- Pour Mohammadi, M. (2000). Housing planning. Tehran: Samt organization. [In Persian].
29- Rezaei Gorgani, A.R. & Amir Fakhrian, M. (2022). Analysis of satisfaction with the residential environment and its impacts on urban depreciation (Case study: Samen district of Mashhad). Scientific Quarterly Journal of Research and Urban Planning, 12(47), 131-148. https://doi.org/10.30495/jupm.2020.3958. [In Persian].
30- Salaripour, A. A., Ghiathund Mohammad Khani, S., & Shaban Kala Chahi, S. (2022). Evaluation of the quality of life of residents of Mehr housing (case study: Rasht city). Scientific-Research Quarterly of Urban Planning and Research, 13 (48), 102-87. https://doi.org/10.30495/jupm.2022.4269. [In Persian].
31- Soroush Nia, R., Mofidi Shemirani, S.M., & Etisam, I. (2022). Examining the characteristics of contemporary multi-floor housing design in relation to local architectural patterns under hot and dry climates (Case study: Local housing in Kerman). Scientific Quarterly Journal of Research and Urban Planning, 12(47), 319-338.
32- The Holy Quran. Translated by Mehdi Elahi Ghomshei F. (1998). Qom: Al-Hadi Qom. [In Persian].
33- Valizadeh, B. (2001). Performance evaluation of Housing in urban zones of East Azerbaijan. Islamic Azad University, Tabriz Branch. [In Persian].
34- Zarghami, I., & Ashraf Sadat, S. (2016). Features of Iranian and Islamic architecture in residential complexes. Tehran: Tarbiat Modares University. [In Persian].

متن کامل:



 

Journal of Research and Urban Planning Summer 2024. Vol 15, Issue 57 ISSN (Print): 2228-5229 ISSN (Online): 2476-3845 https://jupm.marvdasht.iau.ir/

 

Research Paper

Presenting a Model of Qur’anic Approach Components Affecting the Tehran’s Contemporary Apartment Housing Architecture

 

Mirza Ali Sheidaneh Morid: Phd Architecture, Department of Architecture, Borujerd Branch, Islamic Azad University, Borujerd, Iran. 

Mehdi Sharifi¹: Assistant professor, Department of Architecture, Khorramabad Branch, Islamic Azad University, Khorramabad, Iran. 

Seyed Mahmoud Mmoeini: Assistant professor, Department of Architecture, Malayer Branch, Islamic Azad University, Malayer, Iran. 

 

Abstract

ARTICL EINFO

Attention to quantity and failure to pay attention to quality as well as voidness of apartment housing of meaning, lack of meaningful relationships between Islamic-Iranian housing architecture culture and the imitated Western-styled apartment housing have caused disruption of the identity and link between the Islamic-Iranian housing architecture and the bright history of architecture of this land. Thus, this research was carried out with the question: What are the Qur’anic approach-based components affecting contemporary apartment housing? Moreover, the goal was to present a model of Qur’anic approach-based components affecting the contemporary apartment building architecture in Tehran. This quantitative and qualitative method (which involves a mixed method) was performed concurrently in three complementary phases. The most important components affecting the contemporary apartment housing architecture were 33 cases which Table 6 shows that 12% of those components have affected the contemporary housing architecture, and 88% affected the traditional housing architecture. Meanwhile, the most specific components by the percentage of their importance as a valuable Islamic model were introduced as the final components of the [model] as they included peace and security (98%), intimacy (96%), human dignity (94%), servitude (94%), privacy (92%), safety, strength and firmness (92%), humiliation (90%), bio-sustainable factors (90%), creativity (88%), and dynamism and activity (82%). A comparative review of the research results and six papers on urban housing revealed that the components derived from the present research were both materially and spiritually comprehensive. As for the contemporary apartment housing architecture pathology, various apartment spaces in architecture have suffered serious damages due to diminishing role and loss of effective components.

Received:2021/11/30 Accepted:2022/09/18 PP:175-188       Use your device to scan and read the article online         Keywords: Architecture, Dwelling, Apartment, Contemporary

Citation: Sheidaneh Morid, M.A., Sharifi, M., Mmoeini, S.M. (2024). Presenting a Model of Qur’anic Approach Components Affecting the Tehran’s Contemporary Apartment Housing Architecture, Journal of Research and Urban Planning, 15(57), 175-188. DOI: 10.30495/jupm.2022.29477.4072

 

 

---

[1]  . Corresponding author: Mehdi Sharifi, Tel: [phone] Email: [e-mail]

 

 

Extended Abstract

 

 

Introduction

In the face of the twentieth century’s modern architecture, changing identity developments in housing architecture gave rise to new housing types worldwide. These types were also different from the previous traditional models. Views and perspectives of architecture theorists such as Le Corbusier, Mies van der Rohe, Wright, and Philip Johnson, and theories debated at the Bauhaus School and the Athenian Chart, directly and indirectly, contributed to these changing Western contemporary housing developments. These changes were imitated in the late Qajar and early Pahlavi I and II eras and were imported to Iran. In the meantime, the population growth and migration to cities affected the housing models, which included culture and social relations, economy, politics and technology, thus disrupting the spatial hierarchy and undermining house privacy and diminishing flexibility, eventually leading to house exteriority. Construction of apartments without regard for the religious culture became commonplace, and house spatial organization did change. This led to the diminishing role of effective Quranic components and human values in houses. It is thus pivotal to do the present study and to identify and use the model of effective Qur’anic components within the contemporary apartment housing architecture. This topic was chosen due to the diminishing role of human dignity in contemporary apartments. No human-made product or structure can be sought to not have been affected by or otherwise affected the culture.

 

Methodology

This research was quantitative and qualitative, which falls under mixed methods. It was carried out in three complementary phases: the first phase involved a review of the literature, the Qur’an and library books; the second phase involved the Delphi method, and the third phase was a qualitative analysis of the interviews. Tools to measure and analyze the data in the interview section include a researcher-developed questionnaire, manual compression and survey of data, and scoring of final data by the experts as shown on a 5-point Likert scale, in addition to statical and mathematical operations and means and percentages.

 

Results and discussion

Consistent with a comparative study, results of 6 academic contributions on the examination of Maskan Mehr apartment Housing characteristics in cities of Shiraz, Baharan neighborhood of Sanandaj, Khorramabad, Zanjan, Shirin Shahr of Ahvaz, and one single contribution on the development of guidelines to remove the problems suggested that residents were not pleased with living in those apartment complexes, citing lack of quality of the materials, improper monitoring, lack of access to urban services and infrastructure and minimum construction costs, as being physical and material factors, to be factors which caused dissatisfaction among the residents. This present study has used the Qur’an to derive comprehensive material and spiritual factors. The most important components affecting the contemporary apartment housing architecture were 33 cases Table 6 shows that 12% of those components have affected the contemporary housing architecture, and 88% affected the traditional housing architecture. Meanwhile, the most specific components by the percentage of their importance as a valuable Islamic model were introduced as the final components of the [model] as they included peace and security (98%), intimacy (96%), human dignity (94%), servitude (94%), privacy (92%), safety, strength and firmness (92%), humiliation (90%), bio-sustainable factors (90%), creativity (88%), and dynamism and activity (82%). The model components derived from this research reveal the latent angles of the loss or diminishing role of religious indicators within the depth of the contemporary apartment housing architecture structure, with the Qur’anic value indicators becoming undermined and rendering ineffective in all architectural spaces of the apartment over the past 100 years ago.

 

Conclusion

The components which were designated as the final components of the model were security (98%), intimacy (96%), human dignity (94%), servitude (94%), privacy (92%), safety, strength and firmness (92), humiliation (90%), bio-sustainable factors (90%), creativity (88%), and dynamism and activity (82%). This research can be applicable for planning by the Ministry of Road and Urban Development, Ministry of the Interior, Municipalities and the Islamic Revolution Housing Foundation, and National Engineering System Organization and serve as a model for the control, monitoring and direct measures for the contemporary Tehran housing architecture.

 

 

مقاله پژوهشی

ارائه مدل مؤلفه‏های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران

 

میرزاعلی شیدانه مرید: دکتری معماری، گروه معماری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران. 

مهدی شریفی¹: استادیار، گروه معماری، واحد خرم‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم‌آباد، ایران.

سید محمود معینی: استادیار، گروه معماری، واحد ملایر، دانشگاه آزاد اسلامی، ملایر، ایران. 

 

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت:09/09/1400 تاریخ پذیرش:27/06/1401 شماره صفحات:188-175   از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به‌صورت آنلاین استفاده کنید   واژه‌های کلیدی: معماری، مسکن، آپارتمان، معاصر.

توجه به کمیت و عدم توجه به کیفیت و تهی بودن مسکن آپارتمانی از معنا، عدم ارتباط معنادار، بین فرهنگ معماری مسکن ایرانی اسلامی و معماری مسکن آپارتمانی تقلیدی، وارداتی غربی، باعث گسست هویت، پیوند معماری مسکن ایرانی اسلامی، با گذشته‏ی درخشان تاریخ معماری این سرزمین شد؛ بنابراین این پژوهش با سؤال: مؤلفه‏‏های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر کدم‌اند؟ و باهدف ارائه مدل مؤلفه‏های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران. انجام گردید. این تحقیق بروش کمی _کیفی (ترکیبی: Mixed Method) به‌صورت هم‌زمان و در سه فاز مکمل هم انجام شد. اهم مؤلفه‏های تحصیل شده تأثیرگذار در معماری مسکن آپارتمانی معاصر پس از ادغام و پایش 33 مورد بود که در جدول شماره 6 بخش تأثیرگذاری زیاد آن، نشان داد: 12% مؤلفه‏ها در معماری مسکن آپارتمانی معاصر و 88% در معماری مسکن سنتی تأثیرگذار بوده است؛ و اخص مؤلفه‏ها که به‏عنوان مؤلفه‌های نهایی (مدل) معرفی شدند با درصد اهمیت آن‌ها به‏عنوان یک مدل ارزشمند اسلامی، عبارت‌اند از: آسایش و امنیت 98%، محرمیت 96%، کرامت انسانی 94%، عبودیت و بندگی 94%، حریم خصوصی 92%، ایمنی، استحکام و استواری 92%، تواضع و فروتنی 90%، عوامل زیستی پایدار 90%، خلاقیت 88%، فعالیت پذیری 82%. در بررسی تطبیقی نتایج این پژوهش و شش مقاله در خصوص مسکن مهر، مؤلفه‏های به‌دست‌آمده از نتایج پژوهش حاضر جامعیت مادی و معنوی کامل‏تری دارند. در بخش بررسی آسیب‏شناسی معماری مسکن آپارتمانی معاصر به علت کم‌رنگ شدن و فقدان مؤلفه‏های تأثیرگذار، معماری فضاهای مختلف آپارتمانی آسیب جدی دیده‏اند. کاربرد این پژوهش می‏تواند در برنامه‏ریزی وزارت راه و شهرسازی، وزارت کشور و شهرداری‏ها و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، سازمان نظام‌مهندسی کشور، برای کنترل، نظارت و هدایت، به‏عنوان الگویی برای مسکن اسلامی در شهر و روستا باشد. پیشنهاد می‏گردد پژوهشگران آینده همین تحقیق را با رویکرد کتاب‏های مقدس آسمانی دیگر در سایر نقاط جهان انجام و نتایج آن را با این پژوهش مقایسه کنند

 

استناد: شیدانه مرید، میرزاعلی؛ شریفی، مهدی و معینی، سید محمود (1403)، ارائه مدل مؤلفه‏های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 15(57)، 175-188. DOI:  10.30495/jupm.2022.29477.4072 DOR:

 

 

---

[1]  . نویسنده مسئول: مهدی شریفی، تلفن: [phone]، پست الکترونیکی: [e-mail]،

 

 

مقدمه

تهران بزرگ‌ترین شهر کشور و جزء کلان‌شهرهای بزرگ جهان نیز است. تا حدود 874 ه.ش. شهری نبوده و تا دویست سال پیش جزء شهرهای مهم کشور محسوب نمی­شده است. شهر تهران از آغاز قاجاریه تاکنون پایتخت ایران بوده است (2015 Ayazi,). مسکن در لغت فارسی به معنی محل سکونت و جایی که در آن آرامش است، مسکن یعنی تشکیل‌دهنده، آرام‌کننده، دارویی که موجب آرامش و تخفیف آلام روحی می­شود (Moin, 1992). مسکن به معنای جای باش و خانه، منزل، بیت جای سکونت و مقام، آرامگاه، مقر، جایگاه و نشیمن آمده است (Barati, 2003). مسکن به معنای منزل، بیت، خانه .(Dehkhoda, 1996) مفهوم خانه، به­عنوان ظرف وجود انسان، ارزشی هم پای مظروف خود می­یابد. به قولی، هر فضایی که بتوان در آن به‌واقع مسکن گزید. مفهوم خانه را از آن خود می­کند. خانه، مکان تأمل و تعامل روح و جسم انسان است و به نقل از باشلار به ما این امکان را می‌دهد که با آرامش در خیالات خود غرق شویم (Hashemi,1996). سکونت‌گاه در قرآن با عبارتی مانند بیت: ...مِنْ بُيُوتِكُمْ (نحل 80)، دیار، دار، مسکن: ...وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً (الصف 12)، المعاد: إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ (فجر 7)، عمارت: وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ (توبه 19) یاد می‏شود. در قرآن واژه مسکن به معنی جایی که در آن دعوت به آرامش باشد، آمده است: و الله جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سکنا (نحل 80). (علت انتخاب آیات، برای تبیین معانی خانه بوده که محل تأمین نیازهای مادی و معنوی انسان است). تغییر و تحولات الگوهای هویتی در معماری مسکن در مواجهه با معماری مدرن در قرن بیستم باعث شد، گونه­های جدید از مسکن در جهان ارائه گردد؛ که با مدل‏های سنتی پیشین متفاوت بود، عقاید و نظریه‏های معمارانی چون لوکوربوزیه، میس وندروهه، رایت، فلیپ جانسون و نظریه‏های مطرح‌شده در مدرسه با هاوس و منشور آتن به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر این تغییر و تحولات و دگرگونی‏ها در خانه‏های معاصر غرب بی‌تأثیر نبود. این تغییرات در اواخر دوره قاجار و پهلوی اول و در ادامه پهلوی دوّم به‌صورت تقلیدی وارد ایران شد و رشد جمعیت و مهاجرت به شهرها بر الگوی مسکن که شامل فرهنگ، روابط اجتماعی، اقتصاد، سیاست و تکنولوژی بود تأثیر گذاشت و موجب بر هم ریختن سلسله‌مراتب فضایی و خدشه‏دار شدن محرمیت در خانه‏ها و کمرنگ شدن انعطاف‌پذیری در خانه و افزایش برونگرایی در خانه شد، آپارتمان‌سازی بدون توجه به فرهنگ دینی رواج یافت و سازمان فضایی خانه­ها را تغییر داد و مؤلفه‏های تأثیرگذار قرآنی و ارزش‌های انسانی در خانه‏ها کمرنگ و از بین رفت، لذا ضرورت و اهمیت دارد تا پژوهش حاضر انجام شود و مدل مؤلفه‏های تأثیرگذار قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر شناسایی و بکار گرفته شوند (Bemaniyan & Zandi, 2017). دلایل انتخاب این موضوع، کم‌رنگ شدن کرامت انسانی در آپارتمان‏های معاصر است. ارزش‌های انسانی و مؤلفه‏های تأثیرگذار قرآنی در خانه‏های آپارتمانی کاهش پیداکرده است. توجه به باطن خانه و معنویات جای خود را به‌دقت به ظواهر و نماسازی داده است. گویی که مسکن آپارتمانی معاصر، خاصه تهران، تنها پوسته‌ای جهت سرپناه است نه مکانی برای آرامش روح و روان ساکنین (Zarghami & Ashrafosadat, 2016). علت انتخاب آپارتمان و تحقیق در تحصیل مدل مؤلفه‏های تأثیرگذار قرآنی و دینی در آپارتمان در این پژوهش، تهی شدن مسکن دائم (آپارتمان) از معنویات و اصول و ضوابط دینی و توجه به مادی­گرایی و ظواهر و عدم توجه به محل رشد جسم و جان آدمی که در این مکان می­خواهد به مقام خلیفه‌اللهی بر اساس قرآن برسد. مسکن اسلامی دارای جنبه­های روانی و تعاملی است که در آن فرد ناخودآگاه به ترکیب رفتار-مکان می‏پردازد. حیات انسان در ابعاد مختلفی قابل‌بررسی است که هر بعد آن نیز نیازهای خاص خود را دارد. به‌اجمال برای حیات انسان سه بعد روحانی، نفسانی و جسمانی قابل‌تصور است، به‌تناسب این سه ساحت از حیات، نیازهای انسان نیز تحت سه مقوله­ی نیازهای مادی یا فیزیولوژیکی (مثل خوراک، پوشاک و مسکن و امثال آن‌ها). نیازهای نفسانی (مثل آزادی، حب ذات و سایر نیازهای روانی) و نیازهای روحانی (مثل ارتباط با مبدأ هستی و جنبه­های معنوی و مرتبط با ماوراءالطبیعه) تقسیم‏بندی می‏شوند (Naghizade, 2011). مسکن و عوامل مربوط به آن نیز نباید صرفاً به‌عنوان سرپناه و فقط پاسخگوی نیازهای مادی انسان مطمع نظر قرار گیرند، بلکه توجه به آن دسته از ویژگی­های کیفی مسکن که تأمین‌کننده‌ی نیازهای روانی و معنوی انسان هستند نیز ضرورت دارد. به‌این‌ترتیب مهم‌ترین موضوعی که در ارتباط با مسکن بایستی موردتوجه قرار گیرد، انسان است و انسان به‌تبع طبیعت ثلاثه خویش، متشکل از بدن، نفس و روح است و به‌طور اجمال تمرکز بر جنبه مادی حیات نه‌تنها نخواهد توانست انسان را به منزل مقصود برساند، بلکه او را متوقف و زمین‌گیر خواهد کرد (Javadi Amoli, 1987). در دهه­های اخیر به دلیل افزایش جمعیت، تلاش­های بسیاری برای تأمین مسکن انجام پذیرفته، ولی آنچه عموماً نادیده گرفته‌شده جنبه­های کیفی بناها در کنار فزونی کمی آن‌هاست (Asefi & Imani, 2016). هیچ ساخته و حتی فرآورده انسانی را نمی‏توان سراغ گرفت که از فرهنگ تأثیر نپذیرفته یا بر آن اثر نگذارد. ازاین‌رو بررسی خانه در ادوار گذشته و تحلیل ویژگی­های مربوط به نوع مصارف و فضاهای مختلف خانه­های سنتی می­تواند ارزش‌های کیفی مشترکی را نشان دهد و معیارهایی برای تأمین کیفیت مسکن کشور باشد (Asefi and Imami, 2016). در یک‌صد سال اخیر (از سال 1300 ه ش به بعد)، با توجه به تهی شدن معماری مسکن آپارتمانی معاصر، از ارزش‏ها و مؤلفه‏های والای انسانی قرآنی، آپارتمان، بیشتر به‌عنوان سرپناه محسوب شده تا یک مسکن مطلوب اسلامی، بنابراین این پژوهش سعی دارد، مؤلفه‏های تأثیرگذار قرآنی در راستای معماری مسکن آپارتمانی را شناسایی و تبیین و به‌عنوان مدل جدیدی ارائه نماید. این تحقیق الگویی (مدل) را معرفی خواهد کرد تا با بکار بستن آن‌ها در معماری مسکن آپارتمانی معاصر، کرامت انسانی کمرنگ شده و یا از بین رفته بر اساس ارزش‌های قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی حفظ و پایدار گردد.

سؤال پژوهش

مؤلفه‏های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر کدم‌اند؟

هدف پژوهش

ارائه مدل مؤلفه‏های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران می‏باشد.

 

پیشینه و مبانی نظری پژوهش

ارزش‌های انسانی در معماری مسکن از دیدگاه صاحب‌نظران

هایدگر با زاویه نگاه یک فیلسوف به مسئله سکونت نگاه می‎کند و باوجود شباهت­هایی که در ظاهر اندیشه­اش با اندیشه دینی و سنتی دارد. مبنای اندیشه‏اش بر هیچ پیش‌فرض دینی یا عرفانی بنانهاده نشده است (Hideger, 2007). لذا باوجود شباهت‏های ظاهری در مبانی فکری، تفاوت‏های اساسی با اندیشه مطرح‌شده در تحقیق حاضر دارد. شولتز در اندیشه‏های معمارانه‏اش متأثر از نوع نگاه و فلسفه هایدگر است. نگاه شولتز به مفهوم سکونت نگاهی تمثیلی و معناگرا به حدی که کمتر وارد واقعیت شده است. همان‌گونه که از نام کتابش پیداست مفهوم سکونت را در معنایی تمثیلی بررسی می‏کند. این آثار و نمونه‏های مشابه آن در دانشگاه‏های معماری و ادبیات "هایدگر" در اندیشه امروز یک فیلسوف، مقاله شناخته می‏شود. لیک باید در بنیادهای نگاه این اندیشمندان با نگاهی ژرف‏تر بازنگری کرد. بخصوص در دورانی که به تعبیر (Guenon, 1999) دوران در هم آمیختن حقیقت و سایه‏های کاذب آن به شکلی معکوس است. مسکن که مکانی فیزیکی و سرپناه است، جزء نیازهای اساسی خانوارهای امروزی بود (Valizadeh, 2001)؛ و شامل کلیه خدمات و تسهیلات ضروری موردنیاز برای بهزیستی خانوار و بهداشت افراد است (PourMohammadi, 2000). طبق تعریف دومین اجلاس اسکان بشر در سال 1996، مسکن سرپناهی مناسب یعنی آسایش، فضا، امنیت و مالکیت، پایداری سازه‏ای، روشنایی، تهویه و سیستم گرمایشی و سرمایشی، زیرساخت­های اولیه، کیفیت زیست‌محیطی، مکان و قابل‌دسترس ازنظر کار و تسهیلات اولیه مناسب است (Dejhkam, 1994). حجت در سال 1387 هویت را زاییده سه عنصر جغرافیا، تاریخ و باورها می‏داند و نقره‌کار در سال 1396: شرایط نامناسب سکونت در همه عرصه‏های زندگی، مشکلات و مسائل را بزرگ‌تر جلوه می‏کنند و کم‏تر حل‌شدنی می‏نمایانند (Danesh pour et al., 2022). شروع مسکن اجتماعی در اروپا نشاءت گرفته از سه عامل مهم بود، جنبش ضد فرهنگی در سال‏های 1960-1950 میلادی که عامل افزایش تقاضا برای زندگی شهری گردید، گرایش و جانب‌داری جامعه از مجموعه مسکونی کم تراکم با ارتفاع کم در مقیاس کوچک و فشارهای جدیدی که در پی تغییرات اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی بر خانواده‏ها وارد شد (Soroush Nia et al., 2022). واژه سکونت، مفهوم گسترده‌تری از مسکن دارد و مسکن چیزی بیش از سرپناه صرفاً فیزیکی است و کلیه خدمات و تسهیلات عمومی لازم برای بهتر زیستن را شامل می‏شود. این عنصر با اشتغال، سلامت، آموزش، جرم و بسیاری از جنبه‏های دیگر مردم همپوشانی دارد. همچنین رضایت‌مندی از آن نشان ارتقاء و توسعه پایدار جامعه می‏باشد (Rezaei & Amir Fakhreyan, 2022).

 

جدول 1- تعریف مسکن از دیدگاه صاحب‌نظران

مسکن	صاحب‌نظران
کل معماری را می‏توان در سه سطح؛ استفاده عملی، معنایی و ترکیبی تعبیر کرد. در استفاده عملی، خانه فضایی است که بتوان تمام فعالیت‏های خانگی را بی‌دردسر در آن انجام داد. در حالت معنایی خانه فضایی را تأمین می‏کند که مردم بتوانند از حرص ولع، بیگانگی و تنش‏های زندگی شهری رهایی یابند و در ترکیب، خانه ابتدایی‌ترین نوع معماری است که در آن روابط میان عناصر معماری می‏تواند ترکیب شود (Bemaniyan & Zandi, 2017).	تویوایتو
هر فضایی که بتوان در آن به‌واقع مسکن گزید، مفهوم خانه را از آن خود می‏کند. خانه قبل از هر چیز فضا و مکانی درونی است. درونی بودن آن در رابطه با بیرون آن، معنا و ارزش می‏یابد. برای کودک، حتی محقرترین و ساده‌ترین خانه، تجلی نخستین تصور ممکن از عالم است؛ نخستین تصور از غیر خود که او را در پناه خود نگه می‏دارد (Hashemi,1996).	گاستون باشلار
لکوربوزیه: خانه پوششی است که در تطابق برخی از شرایط، رابطه صحیحی را بین محیط خارج و پدیده‏های زیستی انسان برقرار می‏سازد. در خانه باید یک فرد و یا خانواده زندگی کنند، یعنی هر که بخواهد راه برود، دراز بکشد، ببیند و فکر کند. بورکهارت: تعادل و توازن، کمال وحدت (Burckhardt,2017)	لکوربوزیه و تیتوس بورکهارت

منبع: (Bemaniyan & Zandi, 2017)

 

مسکن مطلوب و معیارهای آن

منظور از مسکن به­عنوان یکی از اصلی­ترین و ابتدایی­ترین نیازهای انسان صرفاً یک سرپناه نیست. مفهوم سکونت فراتر از استقرار در یک چهاردیواری است. مسکن از ابعاد گوناگونی برخوردار است که از آن جمله ابعاد اقتصادی، روان‌شناختی، کالبدی و غیره را می­توان نام برد (Moztarzade & Hojjati, 2011). گاستون باشلار می­نویسد: «آدمی پیش از افکنده شدن به جهان در گهواره خانه نهاده شده است» (Bechelard, 1958). در خانه، آشنایی با جهان بی‏واسطه صورت می­پذیرد. می­توان گفت خانه مکانی است که وقوع زندگی روزمره را در خود گرفته است. شولتز در کتاب معماری معنا و مکان می­گوید: محیط تنها در صورتی به محیط اجتماعی بامعنایی مبدل می­شود که به فضا فرمی بدهد که آن‌ها محتوای لازم را دارا شوند. برای نمونه، این معمار است که خانه را به‌گونه‌ای که امنیت و آرامش را فراهم آورد طراحی می­کند (Sholtez, 2016). معیارهای مسکن مطلوب به این محدود نمی­گردد که سرپناه و حافظ انسان در برابر شرایط نامساعد جوی و گزند حیوانات و احتمالاً آسیب هم نوعانش باشد. بلکه عوامل کلی مطلوبیت مسکن و معیارهای مسکن مطلوب به ترتیب عبارت‌اند از: اقلیم، آسایش، امنیت، روانی، زیبایی، انطباق با تکنولوژی روز، فرهنگ (Bemaniyan & Zandi, 2017) و ایمنی، امنیت، آرامش، دنجی، محرمیت، انعطاف‌پذیری (Moztarzade & Hojjati, 2011).

 

جدول 2- اصول معماری ایرانی از دیدگاه صاحب‌نظران

داراب دیبا	شکل‏گیری فضا بر اساس تنوع­های هندسی غنی و محکم و سلسله‌مراتب زمانی و مکانی ـ درون‌گرایی ـ تداوم فضایی و پیوستگی مکان ـ محورهای خطی یا مرکزی ـ شفافیت ـ وقار و استواری ـ نظام هندسی حساب‌شده و منسجم ـ محوربندی ویژه ـ مرکزیت ـ حصول مفصل رابطه اتصال‌دهنده برش­های فضایی میان تداخل سطوح ـ بهزیستی با طبیعت ـ مصالح منطبق با محیط (Diba, 1999).
محمد کریم پیرنیا	مردم‏واری ـ پرهیز از بیهودگی ـ نیارش ـ خودبسندگی ـ درون‌گرایی (Pirnia, 2007).
نادر اردلان	بینش نمادین ـ انطباق محیطی ـ الگوی مثالی باغ بهشت ـ مقیاس انسانی ـ مشارکت اجتماعی ـ نظام فضایی مثبت ـ مکمل بودن ـ نوآوری در فنون ساختمان (Ardalan & Bakhtiar, 2012).

منبع: (Bemaniyan & Zandi, 2017)

توضیح و تحلیلی کوتاه در خصوص جدول 1 و 2: معماران و فلاسفه غربی در جدول 1 تعاریفی که از خانه و معماری آن دارند بیشتر توجه به جسم انسان است. درحالی‌که معماران ایرانی اصول معماری مبتنی بر جسم و جان آدمی را در سلسله‌مراتب اجزای معماری خانه بیان کرده‌اند.

معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران

به آن دسته از خانه‏هایی که تا سال 1300 شمسی ساخته‌شده‌اند خانه‏های تاریخی و خانه‏هایی که پس از سال 1340 شمسی به‌صورت تک‌واحدی و یا آپارتمانی ساخته‌شده‌اند و تعداد آن‌ها رو به افزایش است، "واحد مسکونی" و خانه‏های معاصر نیز می‏گویند .(Haeri, 2009)

 

ارزش‌های انسانی از دیدگاه قرآن در معماری مسکن ایرانی اسلامی

ارزش‌های انسانی از دیدگاه قرآن

خلیفة الله: انسان خلیفه خدا بر روی زمین است: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ...(بقره 30) و: وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ (انعام 165). ظرفیت علمی: تمامی اسماء را خدا به آدم آموخت، او را به همه حقایق آشنا ساخت: وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا... و: قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ... (بقره، 31-33). فطرت الهی: او فطرتی خدا آشنا دارد. در عمق وجود خویش به خدا آگاهی دارد: وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى... (اعراف، 172). جسم و جان: در انسان علاوه بر عناصر مادی عنصری ملکوتی و الهی وجود دارد: الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ؛ و: ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ (سجده، 7 و 9). موجود برگزیده: آفرینش انسان حساب‌شده است. تصادفی نیست: ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى (طه، 121). آزادی: انسان شخصیتی مستقل و آزاد دارد، امانت‌دار خداست: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ... (احزاب، 72) کرامت ذاتی: او از یک کرامت ذاتی و شرافت زایی برخوردار است: وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ... (اسراء، 70). اهمیت و علت اشاره به آیات الهی: آیات ذکر شده منتخب آیاتی است که: جایگاه انسان و ارزش‌های وی و کرامت انسانی را در پیشگاه خداوند و در قرآن کلام الهی نشان می‏دهد (Elahi Ghomshei, 1998).

 

ویژگی‏های خانه درآیات قرآن کریم

ان اول بیت وضع للناس للذی مبارکاً (آل عمران، 96). همانا اولین خانه‏ای که برای مردم قرار داده‌شده همان است که در مکه می‏باشد و فرخنده است؛ و الله جعل لکم من بیوتکم سکنا (نحل، 80). خداوند خانه‏هایتان را برای شما مایه آرامش کرد؛ و لیس البران تأتو البیوت من ظهورها و لکن البر من اتقی و اتوالبیوت من ابوابها (بقره، 189) .نیکو نیست که از پشت خانه‏ها بدان وارد شوید. بلکه نیکوکار کسی است که پرهیزکاری کند و از درهای خانه به آن درآید (حریم امن). یا ایهاالذین آمنو لا تدخلو بیوتاً غیر بیوتکم حتی تستأنسو تسلمو علی اهلها (نور، 27). به خانه‏هایی که خانه شما نیست داخل نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل خانه سلام کنید. اهمیت و علت انتخاب آیات قرآنی: آیات ذکر شده، اهمیت خانه و آداب ورود به خانه و حریم‎های انسانی را از دیدگاه قرآن نشان می‏دهد و رعایت آن‌ها در خانه الزامی است.

 

 

جدول 3- آیات قرآنی که در آن‌ها به مفهوم محرمیت اشاره‌شده است

سوره مبارکه (علت انتخاب آیات: به محرمیت و حریم که از مؤلفه‌های مهم انسانی قرآنی است و رعایت آن در خانه الزامی است اشاره‌شده است).	مفاهیم برداشتی از آیات قرآنی
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ؛ و: فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ و الله بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ (نور 27 و 28). حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ... (نساء 23)؛ و الله جعل لکم من بیوتکم سکنا (نحل 80) (Bahram pour, 2012) .	حفظ حریم و محرمیت و توجه به قلمرو خصوصی خانه
وَإِنْ مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَدِيدًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا (اسراء 58) (Bahram pour, 2012) .	محرمیت گفتاری و محرمیت رفتاری در خانه
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (نور 62) (Bahram pour, 2012) .	اجازه گرفتن هنگام ورود به خانه و حریم خصوصی دیگران (محرمیت رفتاری) و حفظ حریم­ها برای تعاملات اجتماعی ما بین زنان و مردان

منبع: (Bemaniyan & Zandi, 2017)

 

 اصول و معیارهای مسکن مطلوب از دیدگاه قرآن

خدا لازم الوجودی است که همه‌چیز در آن جای می­گیرد، اما خود در چیزی جای نمی­گیرد (Culayni, 2005). مکان مطلوب اسلام جایی است که هم مفهوم فلسفی مکان را داشته باشد و هم مفهوم عرفانی مکان را بیان می­کند.

 

جدول 4- اصول و معیارهای مسکن مطلوب از دیدگاه قرآن

سوره / آیه  (Bahram pour, 2012)	تفسیر آیه  (Bahram pour, 2012)	معیارهای مسکن مطلوب  (Bemaniyan & Zandi, 2017)
وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ (نمل/ 88)	- پیروی انسان از خدای خود و خلق هنر جاودانه- به کمال رساندن هنر به وسیله بهره‌گیری از تعالیم الهی	- پرهیز از اشراف متقابل خانه و ایجاد محرمیت. - پرهیز از هر نوع مزاحمت هم‌جواری بین خانه­ها و فضاهای عبوری و عمومی.- جداسازی کامل با مفصل‌بندی‌های متعدد و مناسب مانند هشتی، راهرو ... - ایجاد آرامش، امنیت و سکون مناسب در مقابل سایر فضاهای شهری
وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ (الرحمن/ 7) الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا (فرغان/ 2)	بهره‌گیری از هندسه و تناسبات به‌کاررفته در نظام آفرینش در جهت به کمال رساندن هنر	- عرصه بندی فضاهای مختلف داخلی. - تقسیمات و تناسبات دل‌نشین نماها در طول خود، بر محور مرکزی آن تأکید می­ورزند.- محوربندی و ارزش‌گذاری فضاهای داخلی - داشتن هندسه اعجازآفرین که حرکت از کثرت و تنوع را به مرکزیت وحدت تداوم می­بخشد.- نظم در طراحی - هم‌آوایی بدنه­ها با هندسه فضاهای عبوری و راه­ها، نهرها
وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ (اعراف/ 180)	بهره‌گیری از زیبایی ذاتی در خلق هنر و ایجاد اثر روحانی و معنوی	- پرهیز از هر نوع خودنمایی و تظاهر و اسراف در خانه سازی و رعایت حد اعتدال و نیاز - ایجاد فضاهای مناسب برای عبادت و پذیرایی از مهمان- ایجاد فضاهای زیبا و مزین به تزیینات انتزاعی - دور از چشم بودن دستشویی و آبریزگاه­ها

منبع: (Bemaniyan & Zandi, 2017)

علت انتخاب آیات قرآنی در جدول 4

درآیات قرآنی جدول 4 خداوند به خلاقیت، نظم، میزان، استحکام، حرکت، علم، پایداری، اعتدال، زیبایی، کمال و... در ساخت جهان و اداره‌ی آن اشاره‌کرده است؛ و این اصولی است پایدار که به‌کارگیری آن‌ها در خانه موجب آرامش و آسایش، کرامت انسانی، امنیت و... خواهد شد.

 

برخی ویژگی‏های خانه شایسته در احادیث امامان معصوم (ع)

 توصیه به‌گزینش همسایگان پیش از گزینش جای خانه، توصیه به حریم داشتن خانه، پرهیز از اشراف متقابل خانه‌ها، پرهیز از هر نوع مزاحمت هم‌جواری بین خانه‏ها و فضاهای عبوری و عمومی توصیه‌هایی در مورد وسعت خانه، ارتباط با طبیعت، ارتفاع خانه، جهت‌گیری خانه، نور در خانه، تزئینات در خانه، استحکام و ایمنی خانه، پرهیز از هر نوع خودنمایی (MohamadiReyshari, 2005). ضرورت ایجاد فضاهای مناسب برای عبادت، پذیرایی از مهمانان، فضای شستشو حمام ((Noghrekar, 2010.

 

مسکن مطلوب از منظر احادیث

 

جدول 5- اصول و معیارهای مسکن مطلوب از دیدگاه احادیث

منبع حدیث	احادیث مربوطه	تفسیر	استنباط
شگفتی­های آفرینش ترجمه مفضل، ص 46 از امام صادق (ع) (Majlisi, 1980)	آدمی نیز چون کسی است که این خانه با تمام امکانات، گیاه حیوان، آب‌وخاک را به او داده­اند.	به کمال رساندن هنر دینی به وسیله بهره‌گیری از تعالیم الهی برای خلق خانه­های دقیق باظرافت هنری خاص.	خانه باید مانند یک اثر هنری با رعایت ضوابط خاص مانند موجودیتی متفاوت از فضای بیرون باشد و محل آرامش افراد گردد.
نهج‌البلاغه، حکمت 371، از حضرت علی (ع) (Dashti, 2000)	هر کس به‌اندازه‌ای که او را کفایت می­کند، قناعت کند.	پرهیز از هر نوع خودنمایی و تظاهر و اسراف در خانه سازی	از مهم‌ترین اصول اخلاقی پرهیز از بیهودگی و رعایت اعتدال است.

منبع: (Bemaniyan & Zandi, 2017)

 

مسکن مهر از دیدگاه مقالات

پوراحمد و دیگران در سال 1398 پژوهشی تحت عنوان "ارزیابی مقدار رضایت­مندی ساکنان از مسکن مهر (نمونه موردی: مجتمع وحدت شهر شیراز)" انجام دادند. نتایج نشان داد که پاسخ‌گویان از کل 7 شاخص رضایت نداشته و آن را بد ارزیابی کرده­اند. زندی و دیگران در سال 1396 در پژوهشی بانام "مسکن مهر، معضلات، چالش­ها و راهکارها (مسکن مهر بهاران سنندج)" ابتدا بامطالعه ویژگی­های مسکن ایران و جهان شاخص­هایی برای آن استخراج کرده و این شاخص­ها در مسکن مهر بررسی‌شده‌اند. درنهایت بر اساس نتایج به‌دست‌آمده و بررسی نقاط ضعف مسکن مهر سنندج، راهکارهایی از قبیل بهبود وضعیت ساخت و نوع مصالح مورداستفاده، نظارت بر کار پیمانکاران و ... برای ارتقای پروژه­های مسکن مهر ارائه‌شده است. مسعودی راد و دیگران در سال 1396 مقاله­ای بانام "ارزیابی سیاست مسکن مهر با توجه به شاخص­های پایداری (خرم‌آباد)" ارائه کردند. نتایج نشان می‎دهد که شاخص پایداری مسکن (ترکیبی از ابعاد چهارگانه پایداری) که تأثیر مهمی در مقدار کارایی مسکن مهر دارد در نمونه موردنظر کمتر از میانگین است. بهمنی و قائد رحمتی در سال 1395 در مقاله‌ای تحت عنوان "ارزیابی مسکن ازنظر شاخص­های کیفی مسکن مناسب (مسکن مهر زنجان) به ارزیابی میزان مسکن مهر با شاخص­های کیفی (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیر بنایی- کالبدی) مسکن مناسب پرداختند که نتیجه آن مشخص شد مسکن مهر 22 بهمن زنجان رضایت­مندی ساکنان را در پی نداشته است. ملکی و دیگران در سال 1395 در پژوهشی تحت عنوان "سنجش رضایت­مندی شهروندان از کیفیت سکونتی طرح مسکن مهر (شیرین شهر اهواز)" با تعیین شاخص­های کالبدی و مسائل اجتماعی و قومیتی و بررسی تأثیر آن بر کیفیت سکونتی، نشان دادند که سطح رضایت در اکثر شهروندان متوسط و پایین‌تر از آن است. خلیلی و دیگران در سال 1394 در پژوهشی تحت عنوان "ارزیابی سیاست­های مسکن مهر در ایران و بررسی راهکارهایی برای بهبودی آن"نقاط ضعف سیاست­های مسکن مهر را دریافته و راهکارهایی برای تدوین شرایط مسکن مطلوب ارائه دادند (Salaripour et al., 2022). مقالات بررسی‌شده (6 مقاله) نشان می­دهد در طراحی و ساخت مسکن مهر شاخص­های مادی ضعیف و شاخص­های معنوی که کرامت انسانی را شامل می­گردد رعایت نشده است.

 

روش پژوهش

این تحقیق کمی – کیفی (ترکیبی: Mixed Method) به‌صورت هم‌زمان و در سه فاز مکمل یکدیگر انجام خواهد شد. فاز اوّل: به‌صورت مرور متون و قرآن و کتب کتابخانه‏ای. فاز دوّم: بروش دلفی (مصاحبه با صاحب‌نظران). فاز سوّم: تحلیل کیفی مصاحبه­ها. ابزار سنجش و تحلیل داده­ها در بخش مصاحبه­ها، پرسشنامه محقق ساخته که ازنظر پایایی و روایی و شکلی و محتوایی مورد تأیید صاحب‌نظران بود. ادغام کدهای حاصل از مرور متون و مصاحبه‏ها و فشرده‌سازی و پایش داده­ها، دستی و تجربی انجام گردید. انتخاب و امتیازبندی داده­های نهایی توسط صاحب‌نظران و در طیف لیکرت 5 درجه­ای (یک کمترین و 5 بالاترین امتیاز) و همچنین عملیات ریاضی و میانگین و درصد در جداول انجام شد و مدل نهایی ده‌گانه مؤلفه‌های تأثیرگذار و میزان درصد تأثیر هرکدام از مؤلفه‌ها بر معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران در دو نمودار دایره‌ای و ستونی نمایه گردید.

 

یافته‌ها

بررسی نظرات نخبگان

 مصاحبه باده نفر از صاحب‌نظران (اساتید و فیلسوفان و معماران) حوزه و دانشگاه در دی و بهمن‌ماه 1399 در تهران پیرامون سؤال پژوهش و پاسخ به سؤال پژوهش در حد اشباع و پایش و پردازش و فشرده‌سازی کدهای حاصله از مصاحبه­ها انجام گردید، از مطالعات میدانی و مصاحبه با صاحب‌نظران کدهای ارزش‌های انسانی قرآنی در راستای معماری مسکن آپارتمانی معاصر و سنتی به دست آمد؛ که به خاطر محدودیت حجم مقاله اشاره‏ای کوتاه به تعدادی از نتایج کدهای حاصل از مصاحبه‏ها در حلقه­ی ده نفره می‏شود. مصاحبه‏کنندگان به ترتیب شماره: 1-تکریم مهمان، عدالت، تزئینات کاربردی، پرهیز از اسراف، اقلیم، تواضع و فروتنی و ... 2-کرامت انسانی، خلیفة اللهی، اشرف مخلوقات، دیگر خواهی، محرمیت و ... 3- امنیت، آسایش، دوستی، مناظر طبیعی، مقیاس انسانی و ... 4- پرهیز از اشراف، زیبایی، فطرت، سنت‏ها، خلاقیت، قضاوت، وجه الهی، ماندگاری، آرامش و ... 5- عبادت، انذار و بشارت، حرمت و حریم و ... 6- پرهیز از خودنمایی و لغو گویی، عزت‌نفس، حیا و ... 7- بصیرت، قدرت شناخت، خلق کردن، مقاومت، نماز، توسل به خدا، علم، دانایی، یاد خدا، یاد مرگ، قناعت و ... 8- تجلی فرهنگ قرآنی، خلوت، نیاز، اسماء الهی، فضیلت، کمال، قناعت، صرفه‌جویی، نور و ... 9- انعطاف‌پذیری، تعادل، شفافیت، تنوع‌پذیری و ... 10- تعلق‌خاطر، ایمنی، سازگار با محیط، طبیعت، حریم خصوصی، تناسبات و ... روش تجزیه‌وتحلیل دستی و تجربی انجام‌شده است. به‌طوری‌که پس‌ازآنجام مصاحبه‏ها و پیاده نمودن کدها (ارزش‌های انسانی قرآنی)، با روش تجربی و دستی کدهای تکراری و مشابه ادغام و سپس با چند بار مرور روی کدها و فشرده‏سازی، کدهای حاصله با کدهای حاصل از مرور متون ادغام و فشرده‌سازی انجام و تعداد سی‌وسه کد استخراج گردید؛ که میزان تأثیرگذاری آن‌ها طبق جدول 6 در معماری سنتی و آپارتمانی معاصر موردبررسی قرار گرفت.

 

شاخصه‏های شناخته‌شده کلیدی برآمده از قرآن، متون و مصاحبه­ها با صاحب‌نظران و متخصصان و میزان تأثیرگذاری آن‌ها در معماری مسکن سنتی و آپارتمانی معاصر- تهران

 

جدول 6- تأثیرگذاری ارزش‌های انسانی قرآنی در معماری مسکن سنتی و معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران، حاصل از: قرآن، مرور متون و منابع و مصاحبه‏ها با صاحب‌نظران و متخصصین

ردیف	شاخصه‏های ارزش‌های انسانی – قرآنی "نتایج مصاحبه‏ها و مرور متون"	میزان تأثیرگذاری در معماری مسکن آپارتمانی معاصر			میزان تأثیرگذاری در معماری مسکن سنتی
		زیاد	متوسط	کم	زیاد	متوسط	کم
1	کرامت انسانی			*	*
2	تواضع و فروتنی		*		*
3	امنیت			*	*
4	آسایش	*			*
5	آرامش			*	*
6	محرمیت			*	*
7	عبودیت و بندگی			*		*
8	پرهیز از بیهودگی			*	*
9	حریم خصوصی (صوتی، بصری، فضایی)			*	*
10	تکریم مهمان		*		*
11	سلسله‌مراتب فضایی		*		*
12	تأمین نیازهای مادی	*			*
13	تأمین نیازهای معنوی		*		*
14	پرهیز از اسراف		*		*
15	استحکام	*			*
16	امانت‌داری			*	*
17	هم‌جواری با همسایگان		*		*
18	تزئینات	*			*
19	عدم اشراف		*		*
20	زیبایی			*	*
21	آب و گیاه (طبیعت)			*	*
22	خلوت		*		*
23	قناعت			*		*
24	شفافیت		*				*
25	عزت‌نفس			*	*
26	پرهیز از خودنمایی، تکبر، زورگویی		*			*
27	خلاقیت			*	*
28	حیا		*		*
29	تقسیمات و تناسبات			*	*
30	یادآور اسماء ا...			*	*
31	نظم		*		*
32	روابط اجتماعی			*	*
33	عوامل زیستی پایدار		*			*

منبع: (یافته‏های تحقیق نویسندگان، 1401)

نتایج و یافته­های جدول 6

جدول 6 مجموعه­ای فشرده و پالایش‌شده (سی‌وسه شاخص) از تعداد کثیری از شاخصه­های تأثیرگذار با رویکرد قرآنی (مرور متون و مصاحبه­ها) بود که ازنظر صاحب‌نظران گذشت و پس از محاسبات ریاضی (میانگین) نتایج آن، نشان می­دهد: میزان تأثیرگذاری زیاد شاخصه‏های ارزش‌های انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران، 12 درصد و میزان تأثیر همان شاخصه‏ها در معماری سنتی تهران، 88 درصد می‏باشد. معنای این نتایج این است علیرغم ضعیف بودن بعضی از شاخصه­ها در معماری سنتی مانند شفافیت و اغراق در تفاخر (خصوصاً در تزیینات و.) در اکثر شاخص­ها تأثیر آن‌ها در معماری سنتی بیشتر است؛ و معماری آپارتمانی معاصر تقلیدی وارداتی غربی تقریباً تهی از این مؤلفه‏های باارزش انسانی- قرآنی شده است.

 

نتایج یافته­های منتخب نخبگان حاصل از پرسشنامه در جدول 5 درجه‏ای لیکرت

 حلقه‏ی ده نفره نخبگان از میان سی‌وسه شاخص جدول 6، ده شاخص و مؤلفه‏ تأثیرگذارتر در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران را انتخاب نموده (علت انتخاب مؤلفه‏ها در آپارتمان، برای تحصیل مدلی قرآنی و تأثیرگذار است تا در معماری آپارتمان­های معاصر بکار گرفته شود و جایگاه مسکن را در رشد مادی و معنوی و کرامت انسانی تثبیت نماید؛ و صاحب‌نظران با توجه به تجارب علمی و قرآنی نسبت به انتخاب و تعیین مؤلفه‏های نهایی اقدام نمودند) و پس از نمره دهی نتایج ذیل حاصل شد. مدل مؤلفه‏‏های تأثیرگذار انسانی–قرآنی در راستای معماری مسکن آپارتمانی معاصر در این بخش از جمع و پالایش ارزش‌های انسانی – قرآنی حاصل از منابع و مرور متون و روش دلفی (مصاحبه با متخصصین) و فشرده‌سازی و تعیین مؤلفه‏های نهایی ده‌گانه حاصل گردید. پس‌ازآن مؤلفه‏های ده‌گانه نهایی در جدول پنج‌درجه‌ای طیف لیکرت برای ارزیابی ازنظر متخصصین ده نفره گذشت و میانگین نمرات و در صد تأثیر هریک از کدها، محاسبه و مشخص شد. بدین ترتیب مدل نهایی مؤلفه‏‏های تأثیرگذار انسانی- قرآنی بر معماری مسکن آپارتمانی معاصر در دو نمودار نمایه شد. مدل نمودار ده‌گانه دایره‏ای مؤلفه‏‏های تأثیرگذار انسانی-قرآنی حاصل از این پژوهش را تبیین و نشان می‏دهد؛ و مدل نمودار ستونی تأثیر هریک از مؤلفه‏ها را به درصد در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تبیین و ارائه می‏کند. به‌طوری‌که مؤلفه‏ آسایش و امنیت با 98% امتیاز بالاترین اهمیت و فعالیت پذیری با 82% امتیاز پایین‏ترین اهمیت را در معماری مسکن آپارتمانی معاصر به خود اختصاص داده‏اند؛ و سایر مؤلفه‏‏های تأثیرگذار انسانی قرآنی به ترتیب محرمیت 96%، عبودیت و بندگی 94%، کرامت انسانی 94%، ایمنی، استحکام، استواری 92%، حریم خصوصی 92%، تواضع و فروتنی 90%، عوامل زیستی پایدار 90%، خلاقیت 88%، میزان تأثیر را در معماری مسکن آپارتمانی معاصر در این پژوهش کسب کرده‌اند. این مدل در نوع خود دارای عناصر فیزیکی و معنوی است و به عبارتی دارای عناصر ثابت و متغیر است. عناصر ثابت و ماندگار آن با فطرت انسان‏ها و رسیدن آن‌ها به کمال و خلیفه الهی انسان مرتبط است و عناصر متغیر آن نیز با پیشرفت علم و دانش و تکنولوژی می‏تواند تغییر کند بدون اینکه آسیبی به ارزش‌های دیگر وارد نماید. به‌کارگیری این مؤلفه‏‏های ارزشی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر به معنی بازگشت به خویشتن خویش است. بازگشت به فرهنگ ایرانی اسلامی که موجب اعتلای معماری و انسان بر اساس کتاب آسمانی قرآن است.

 

جدول 7- پرسشنامه: نمرات متخصصان به هر مؤلفه ‏در پرسشنامه مرحله دوم روش دلفی (جدول لیکرت 5 نمره‌ای)

ردیف	متخصصین مؤلفه‏ها	الف	ب	پ	ت	ث	ج	چ	ح	خ	د
1	تواضع و فروتنی	5	4	4	5	4	5	4	5	4	5
2	محرمیت	5	5	5	4	5	5	4	5	5	5
3	امنیت و آسایش	5	5	4	5	5	5	5	5	5	5
4	حریم خصوصی	5	4	4	4	5	5	4	5	5	5
5	عوامل زیستی پایدار	4	5	4	5	4	4	4	5	5	5
6	عبودیت و بندگی	5	4	5	4	5	4	5	5	5	5
7	کرامت انسانی	4	5	5	5	5	4	5	5	5	4
8	ایمنی، استحکام، استواری	4	4	5	5	5	4	4	5	5	5
9	خلاقیت	4	5	4	5	4	4	5	4	4	5
10	فعالیت پذیری	4	4	4	5	4	3	4	4	4	5

منبع: (یافته‏های تحقیق نویسندگان، 1401)

توضیح تکمیلی جدول 7: این جدول لیکرت پنج نمره‌ای (کمترین نمره یک و بیشترین نمره پنج) و مؤلفه‌های منتخب نهایی که ازنظر صاحب‌نظران ده نفره (از الف تا د) در این پژوهش گذشته و نمرات آن‌ها وارد گردیده است.

 

جدول 8- یافته‏های حاصل از پرسشنامه مرحله دوم روش دلفی (جدول لیکرت 5 نمره‌ای)

ردیف	مؤلفه‏­های نهایی انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر	جمع نمرات	میانگین نمرات M	ارزش میانگین نمرات (درصد) M*5/100
1	تواضع و فروتنی	45	5/4	%90
2	محرمیت	48	8/4	%96
3	امنیت و آسایش	49	9/4	%98
4	حریم خصوصی	46	6/4	%92
5	عوامل زیستی پایدار	45	5/4	%90
6	عبودیت و بندگی	47	7/4	%94
7	کرامت انسانی	47	7/4	%94
8	ایمنی، استحکام، استواری	46	6/4	%92
9	خلاقیت	44	4/4	%88
10	فعالیت پذیری	41	1/4	%82

منبع: (یافته‏های تحقیق نویسندگان، 1401)

 

توضیح تکمیلی جدول 8: این جدول ادامه­ی محاسبات ریاضی جدول 7 است که نتیجه آن میانگین نمرات و درصد تأثیرگذاری هر یک از مؤلفه‏های انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر، در این پژوهش است (مؤلفه‏های نهایی ده‌گانه توسط صاحب‌نظران از میان سی‌وسه مؤلفه جدول 6 انتخاب‌شده‌اند)

 

مدل نهایی مؤلفه‏های تأثیرگذار انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی تهران

 

شکل 1- مدل نهایی: مؤلفه‏های تأثیرگذار انسانی قرانی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر (منبع: یافته‏های تحقیق نویسندگان، 1401)

 

 

شکل 2- نمودار اهمیت مؤلفه‏های تأثیرگذار انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر (منبع: یافته­های تحقیق نویسندگان، 1401)

 

نتایج مدل نهایی شکل (1) و (2)

همان‌گونه که روند پژوهش نشان می­دهد مدل نهایی تحصیل شده شامل ده مؤلفه‏ انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران می­باشد (شکل 1) که حاصل جمع و فشرده­سازی و پایش شاخصه­های مرور متون و مصاحبه­های میدانی بر اساس پرسشنامه محقق ساخته و طیف لیکرت پنج امتیازی با نظر صاحب‌نظران معماری و قرآنی انجام و نتیجه حاصل‌شده است؛ و بر اساس میانگین نمرات صاحب‌نظران (جدول 7 و 8) در هر شاخص، میزان درصد اهمیت و تأثیرگذاری هرکدام از مؤلفه‏ها (شاخص­ها) در معماری مسکن آپارتمانی معاصر نمایه گردیده است (شکل 2). به‌کارگیری این مدل ارزشمند اسلامی در معماری آپارتمان­ها، نهضتی نوین در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران می­باشد.

 

تحلیلی محتوایی بر نتایج شکل‏های (1) و (2)

شکل (1) مدل نهایی مؤلفه‏های تأثیرگذار انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر است که نتیجه­ی جدول 7 و 8 می­باشد به‌صورت نمودار دایره­ای نمایه و تحصیل شده‌اند؛ و پاسخ به سؤال و هدف پژوهش است. در شکل (2) بر اساس نمرات به‌دست‌آمده از جدول 7 و 8 میزان در صد اهمیت و تأثیرگذاری هر یک از مؤلفه‏های ده‌گانه مدل نهایی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر، حاصل و نمایه گردیده­اند. با توجه به اینکه معدل در صد تأثیرگذاری مؤلفه‏های مدل نهایی (معدل یا میانگین مؤلفه‏­ها = مجموع درصد مؤلفه‏ها/تعداد مؤلفه‏ها-درصد 6/91=10/916 درصد) نود یک و شش‌دهم درصد می­باشد و از طرفی مؤلفه ‏امنیت و آسایش با 98 درصد و مؤلفه‏ فعالیت پذیری با 82 درصد به ترتیب بیشترین و کمترین تأثیرگذاری را در این پژوهش در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران کسب کرده‌اند؛ بنابراین این مجموعه به‌هم‌پیوسته و درهم‌تنیده شده است. چنانچه مؤلفه‏های این مدل در معماری آپارتمانی معاصر تهران بکار گرفته شوند تحولی نوین در معماری آپارتمانی و سپس در سبک زندگی آحاد جامعه اسلامی، درنهایت انسان­هایی با شاخصه­های قرآنی در آپارتمان­ها پرورش می­یابند؛ که یکی از اهداف جامعه­ی در تراز ایرانی اسلامی است.

بر اساس مؤلفه­های مدل استخراجی تحصیل شده از این پژوهش، استیلای فرهنگ تقلیدی غربی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر در یک‌صد سال اخیر، سبک زندگی دینی را در کشور خصوصاً تهران تغییر داد، شکل و محتوای خانه و آپارتمان معاصر از ارزش‌های انسانی قرآنی تهی گردید، به‌طوری‌که بر اساس این پژوهش شاخصه­های دینی از دیدگاه صاحب‌نظران فقط دوازده درصد در آپارتمان­های معاصر تأثیرگذار بوده است، بنابراین در جدول 9 ذیل، آسیب‌شناسی در معماری مسکن اپارتمان­های معاصر بر اساس مؤلفه‏های مدل حاصل‌شده از این پژوهش تبیین می‏گردد.

 

آسیب‌شناسی معماری مسکن آپارتمانی بر اساس مدل استخراج‌شده حاصل از این پژوهش

 

جدول 9- آسیب‌شناسی فقدان و یا کمرنگ شدن مؤلفه‏های حاصل از مدل این پژوهش در معماری مسکن آپارتمانی معاصر

ردیف	مؤلفه‏های حاصل از مدل استخراج‌شده از این پژوهش	آسیب‌شناسی در بخش­ها و فضاهای مختلف معماری مسکن آپارتمان­های معاصر عدم وجود یا کم‌رنگ بودن عوامل و فضاهای ذیل در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران
1	امنیت و آسایش	کیفیت و اندازه فضاهای اصلی، هویت کالبدی و هیبت بیرونی، اندازه و کیفیت فضاهای سرویس‌دهنده، کیفیت فضاهای بازی کودکان، انعطاف‌پذیری و قابلیت تغییر فضا، میزان روابط همسایگی، کیفیت و اندازه فضاهای (پیش ورودی، سر در، لابی و...)، روشنایی و نورپردازی فضاهای مشاع، جنس مصالح و جزییات اجرایی.
2	محرمیت	حرمت و احترام مهمان و تفکیک فضای او از نامحرم، حفظ حریم اهل خانه با تفکیک فضاهای خصوصی و عمومی، عدم اشراف فضاهای عمومی و خصوصی به یکدیگر مثل اشراف پذیرایی به آشپزخانه و خواب‏ها به یکدیگر. رعایت سلسله‌مراتب فضایی.
3	عبودیت و بندگی	فضایی آرام برای عبادت و بندگی و خلوت با خداوند
4	کرامت انسانی	رعایت سلسله‌مراتب فضایی از ورودی آپارتمان تا پذیرایی و آشپزخانه، خواب­ها، سرویس بهداشتی و حمام، دعوت‌کنندگی در فضای ورودی، عدم اشراف فضاهای عمومی و خصوصی به یکدیگر. حفظ حرایم در تمام سطوح فضایی. حرمت اهل خانه. تزئینات کاربردی و مناسب. روشنایی متناسب با فضاها.
5	ایمنی، استحکام و استواری	کاربرد مصالح و جنس مناسب، ایمنی و پایداری ساختمان مجتمع‏های مسکونی آپارتمانی، بکار گیری تکنولوژی­های جدید برای ایمنی و استحکام و استواری ساختمان.
6	حریم خصوصی	رعایت حریم­های بصری (اشراف) و صوتی و شنیداری و حوزه­بندی مناسب فضایی و کاربرد مصالح برای عایق صوتی. رعایت حریم فضایی برای روابط اجتماعی با خویشاوندان و همسایگان و میهمان و حفظ حریم­های اهل خانه. کیفیت طراحی داخلی و عرصه بندی خصوصی و عمومی (اشراف). آرایش مناسب آپارتمان­ها نسبت به یکدیگر.
7	تواضع و فروتنی	هماهنگی با اقلیم، استفاده از مصالح بوم آورد، پرهیز از بیهودگی، فضاهای چند کارکردی، حذف فضاهای غیرضروری. ابعاد متعادل فضاها، تزئینات متناسب و کاربردی
8	عوامل زیستی پایدار	تهویه طبیعی، نورگیری متناسب طبیعی فضاها، ارتباط فضای سبز و آپارتمان و مجتمع‏های مسکونی، الگوبرداری از طبیعت.
9	خلاقیت	توجه به اصول معماری ایرانی اسلامی، توجه به باطن آپارتمان و معنویت، سلسله‌مراتب فضایی، رعایت حقوق دیگران، بومی کردن آپارتمان با توجه به فرهنگ ایرانی اسلامی، توجه به هویت ایرانی اسلامی، رعایت حریم­ها برای مهمان و اهل خانه با فضاسازی مناسب، ارتباط با طبیعت، رعایت قلمروها در خانه و فضاهای خصوصی و عمومی، رعایت مقیاس انسانی.
10	فعالیت پذیری	ارتباط مناسب آپارتمان و مجتمع‏های مسکونی با سرانه­های خدماتی، آموزشی، تجاری و... در محله و سلسله‌مراتب شهری و فعالیت­های اجتماعی، ارتباط مناسب با تجمع­های مجتمع آپارتمانی و محله‏ای، ارتباط با طبیعت، رعایت سلسله‌مراتب فضایی، ارتباط همسایگی.

(منبع: یافته‏های تحقیق نویسندگان، 1401)

تحلیلی بر نتایج و یافته‏های جدول 9

 همان‌گونه که در جدول آسیب‌شناسی ملاحظه می­شود بخش‏های مختلف فضاهای زندگی در آپارتمان­های معاصر دچار آسیب گردیده است؛ که اثر مخرب این آسیب­ها در جسم و روح و روان آدمی و در ارتباطات نسل­های انسانی طی یک‌صد سال اخیر اتفاق افتاده است؛ و علت آن کمرنگ شدن و یا حذف ارزش‌های انسانی قرآنی در خانه­ها و بومی نشدن آپارتمان­ها در بدو ورود به کشور بوده است. لذا در قالب ورود تکنولوژی و استفاده از این سوغات غربی تقلیدشده، اکثر ارزش‌های انسانی در خانه­ها به ضد ارزش تبدیل گشته­اند؛ بنابراین ضروری است بازگشتی به فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی و ارزش‌های به‌دست‌آمده در این پژوهش گردد و با بکار بستن آن‌ها در آپارتمان­های معاصر تهران و بلکه کشور شاهد نهضتی نوین در معماری مسکن آپارتمانی معاصر باشیم.

ارزش‌های انسانی قرآنی و مؤلفه‏‏های تأثیرگذار در معماری مسکن تا قبل از سال 1300 ه. ش. در خانه‏های سنتی، در ایران- تهران که توسط مردم ساخته می‏شد. نیازهای مادی و معنوی آن‌ها را تأمین می‏کرد. با ورود معماری مدرن تقلیدی غریی به‌تدریج آپارتمان‏ها جایگزین خانه‏ها شد و ارزش‌های انسانی قرآنی در آپارتمان‏ها کمرنگ و یا از بین رفت. در بررسی تطبیقی، نتایج شش مقاله علمی پژوهشی بررسی‌شده در مقاله سالاری پور و دیگران در سال 1401، مجله علمی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری مرودشت، در خصوص ویژگی­های مسکن آپارتمانی، مسکن مهر در شهرهای شیراز، بهاران سنندج، خرم‌آباد، زنجان، شیرین شهر اهواز و یک مقاله تدوین راهکارها برای رفع مشکلات، نشان داد که ساکنین از زندگی در آن مجتمع‏های آپارتمانی مسکن مهر رضایت ندارند و در نتایجی، عدم کیفیت مصالح، عدم نظارت صحیح، عدم دسترسی به خدمات شهری و زیرساخت­ها و حداقل هزینه­های ساخت که همگی غالباً ویژگی‏ها و عوامل فیزیکی و مادی هستند موجب نارضایتی ساکنین قلمداد نموده­اند. درصورتی‌که پژوهش حاضر انجام‌شده بر اساس قرآن، مؤلفه‏های جامع‌ومانع را به دست آورده که عوامل مادی و معنوی را شامل می‏شود. در این پژوهش برای رسیدن به مدل نهایی مناسب مؤلفه‏های تأثیرگذار قرآنی بر معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران، مؤلفه‏های تأثیرگذار به‌دست‌آمده از روش دلفی (مصاحبه‏ها با حلقه ده نفره صاحب‌نظران) و مرور متون، دسته‏بندی و ادغام و جمع شدند. سی‌وسه کد نهایی از حاصل جمع آن‌ها به دست آمد (جدول 6) که پس از بررسی و تحلیل محتوا مشخص شد، میزان تأثیرگذاری زیاد شاخصه‏های ارزش‌های انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران 12 درصد و میزان تأثیر همان شاخصه‏ها در معماری سنتی تهران 88 در صد می‏باشد. نکته­ای که قابل تبیین است اینکه در معماری آپارتمانی معاصر با توجه به پیشرفت تکنولوژی و علم، بیشتر به رفع نیازهای مادی انسان توجه شده و به بعد معنوی انسان که شامل، روح و روان و آرامش و قرار انسان می‏شود، توجه نشده است. در بخش آسیب‌شناسی و کمرنگ شدن ارزش‌های انسانی قرآنی در معماری آپارتمان‏های معاصر، غلبه فرهنگ غربی در آپارتمان‏های معاصر گاها زندگی مردمان این سرزمین را متلاشی نموده است. به‌طور مثال: در آپارتمان‏های معاصر، اغلب، حریم‏ها شکسته و محرمیت‏ها کمرنگ، افراط‌وتفریط در بکار بردن عناصر معماری و رنگ و نور و... همچنین کمرنگ شدن روابط اجتماعی و افزایش خودنمایی، از طریق افراط در کاربرد تزئینات و کمرنگ شدن وجود طبیعت و فضای سبز و... قابل‌مشاهده است. در ادامه پژوهش، حلقه‏ی ده نفره نخبگان، از میان سی‌وسه شاخص جدول شماره 6. ده شاخص و مؤلفه تأثیرگذار در معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران را انتخاب نمودند. پس‌ازآن، مؤلفه‏های ده‌گانه نهایی در جدول پنج‌درجه‌ای طیف لیکرت برای ارزیابی ازنظر متخصصین ده نفره گذشت و میانگین نمرات و در صد تأثیر هریک از کدها، محاسبه و مشخص شد. بدین ترتیب، مدل نهایی مؤلفه‏های تأثیرگذار انسانی- قرآنی بر معماری مسکن آپارتمانی معاصر در دو نمودار نمایه شد. مدل نمودار ده‌گانه دایره‌ای، مؤلفه‏های تأثیرگذار انسانی-قرآنی حاصل از این پژوهش را تبیین و نشان می‏دهد. مدل نمودار ستونی تأثیر هریک از مؤلفه‏ها را به در صد در معماری مسکونی آپارتمانی معاصر، تبیین و ارائه می‏کند. به‌طوری‌که مؤلفه آسایش و امنیت با 98% امتیاز، بالاترین اهمیت و فعالیت پذیری با 82% امتیاز، پایین‏ترین اهمیت را در معماری مسکن آپارتمانی معاصر، به خود اختصاص داده‏اند. سایر مؤلفه‏‏های تأثیرگذار انسانی قرآنی به ترتیب: محرمیت 96%، عبودیت و بندگی 94%، کرامت انسانی 94%، ایمنی، استحکام و استواری 92%، حریم خصوصی 92%، تواضع و فروتنی 90%، عوامل زیستی پایدار 90%، خلاقیت 88%، میزان تأثیر را در معماری مسکن آپارتمانی معاصر در این پژوهش کسب کرده‏اند. این مدل در نوع خود دارای عناصر فیزیکی و معنوی است و به عبارتی دارای عناصر ثابت و متغیر است. عناصر ثابت و ماندگار آن با فطرت انسان‏ها و رسیدن آن‌ها به کمال و خلیفه‌اللهی انسان مرتبط است و عناصر متغیر آن نیز با پیشرفت علم و دانش و تکنولوژی می‏تواند تغییر کند. بدون اینکه آسیبی به ارزش‌های دیگر وارد نماید. به‌کارگیری این مؤلفه‏‏های ارزشی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر، به معنی بازگشت به خویشتن خویش است. بازگشت به فرهنگ ایرانی اسلامی که موجب اعتلای معماری و کیفیت زندگی انسان بر اساس کتاب آسمانی قرآن است.

 

 

 

نتیجه­گیری و پیشنهاد

نتایج تطبیقی شش مقاله علمی پژوهشی بررسی‌شده در خصوص ویژگی­های مسکن آپارتمانی مهر در شهرهای مختلف کشور، غالباً" عوامل فیزیکی و مادی هستند که موجب نارضایتی ساکنین را فراهم نموده­اند. درصورتی‌که پژوهش حاضر انجام‌شده بر اساس قرآن، مؤلفه‏های جامع‌ومانع را به دست آورده که عوامل مادی و معنوی را شامل می‏شود. آسیب‌شناسی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر بر اساس مؤلفه‏های مدل تحصیل شده از این پژوهش، زوایای پنهان فقدان و یا کم‌رنگ شدن شاخصه‏های دینی را در عمق ساختار معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران آشکار کرد، به‌طوری‌که در طول یک‌صد سال اخیر به‌تدریج شاخصه‏های ارزش‌های قرآنی در همه‌ی فضاهای معماری خانه و آپارتمان ضعیف و ناکارآمد گردید و معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران تهی از معنا و از معیارهای دینی خارج شد، به‌تبع آن در سبک زندگی انسان‏ها نیز تأثیر منفی نهاد. در این زمینه هر چه تکنولوژی در صنعت ساختمان پیشرفت می‏کند، چون تکنولوژی در خدمت فرهنگ غربی است، معماری مسکن آپارتمان­های معاصر بیشتر از معیارهای دینی فاصله می­گیرند. مؤلفه‏‏های تأثیرگذار انسانی قرآنی در معماری مسکن آپارتمانی معاصر حاصل از این پژوهش، یک مجموعه­ی به‌هم‌پیوسته و درهم‌تنیده شده و ماندگار هستند که بکار بستن آن‌ها در معماری مسکن آپارتمانی می­تواند نسبت به بومی‎سازی معماری آپارتمان‏های معاصر بارنگ و بوی قرآنی مؤثر باشد؛ بنابراین اهم مؤلفه‏های تحصیل شده تأثیرگذار در معماری مسکن آپارتمانی معاصر پس از ادغام و پایش 33 مورد بود که در جدول شماره 6 بخش تأثیرگذاری زیاد آن، نشان داد: 12% مؤلفه‏ها در معماری مسکن آپارتمانی معاصر و 88% در معماری مسکن سنتی تأثیرگذار بوده است؛ و اخص مؤلفه‏های ده‌گانه که به­عنوان مؤلفه‏های نهایی (مدل) معرفی شدند با در صد اهمیت آن‌ها به­عنوان یک مدل ارزشمند اسلامی، عبارت‌اند از: آسایش و امنیت 98%، محرمیت 96%، کرامت انسانی 94%، عبودیت و بندگی 94%، حریم خصوصی 92%، ایمنی، استحکام و استواری 92%، تواضع و فروتنی 90%، عوامل زیستی پایدار 90%، خلاقیت 88%، فعالیت پذیری 82%. کاربرد این پژوهش می‏تواند در برنامه‏ریزی وزارت راه‏ و شهرسازی، وزارت کشور، شهرداری‏ها، سازمان نظام‌مهندسی کشور و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، برای کنترل، نظارت و هدایت به‌عنوان الگویی برای معماری مسکن آپارتمانی معاصر تهران باشد. پیشنهاد می‏گردد پژوهشگران آینده همین تحقیق را با رویکرد کتاب‏های آسمانی دیگر در سایر نقاط جهان انجام و نتایج آن را با این پژوهش مقایسه کنند.

 

ملاحظات اخلاقی:

پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرم‏های رضایت‌نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنی‌ها تکمیل شد؛ و تعهدنامه نیز تکمیل گردید.

حامی مالی: هزینه‏های مطالعه لازم توسط نویسندگان مقاله تأمین شد.

تعارض منافع: بنا بر اظهار نویسندگان، مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است؛ و فرم آن نیز تکمیل شد.

سپاسگزاری: مراتب قدردانی از جناب آقای دکتر شریفی و جناب آقای دکتر معینی و کلیه دست‌اندرکاران را دارم.

 

References

 

 

1-       [Imam] Ja'far al-Sadiq A. (1980). Tawheed al Mufaddal. Translated by Mohammad Baqir Majlisi. Tehran: Faqih Publications. [In Persian].

2-       Ardalan, N., & Bakhtiar, L. (2012). Sense of unity - The role of tradition in Iranian architecture. Tehran: Alam Memar Publication. [In Persian].

3-       Asefi, M., & Imani, E. (2016). Redefining the ideal contemporary Iranian-Islamic housing design patterns with qualitative assessment of traditional houses. Islamic Architecture Research Quarterly, 11(4). URL: http://jria.iust.ac.ir/article-1-486-fa.html. [In Persian].

4-       Ayazi, S. M. H. (2015). Valuable buildings in Tehran with commercial, residential, and public valuation. Dimond Publications. [In Persian].

5-       Bahrampour, A. (2012). The Holy Qur'an, Tehran: Avaye Quran Publications. [In Persian].

6-       Barati, N. (2003). Recognizing the concept of home in the Persian language and culture. Journal of Soil, 8. [In Persian].

7-       Bemanian, M. R., & Zandi, M. (2017). Iranian housing and lifestyle. Tehran: avvaloakhar publications. [In Persian].

8-       Burckhardt, T. (2017). Sacred Art. Translation: Jalal Sattari. Tehran: Soroush Publications.

9-       Bushland, G. (1958). Boston Poe cs of space.

10-       Culayni Mhw, S. E. (2005). Kitab al-Kafi. Qom: eslamiyeh Publications.

11-       Daneshpour, A., Shahryari, S., & Panahi, F. (2022). Investigating factors affecting the association of the concept of identity in the architecture and urban planning of Shiraz. Scientific Quarterly Journal of Urban Planning and Research, 13(48), 1-16.

12-       Dehkhoda. (1996). Dehkhoda Dictionary. Publications: University of Tehran

13-       Dejhkam, J. (1994). Government and Housing Problems. The first seminar on the housing policy process, University of Tehran.

14-       Diba, D. (1999). Inspiration and perception of the basic concepts of Iranian architecture. Culture of Islamic Architecture and Urbanism Journal, 1(1).

15-       Guenon, R. (1999). The Crisis of the Modern World, Translation: Ziauddin Dehshiri. Tehran: Amir Kabir Publications.

16-       Haeri, M. R. (2009). House, culture, nature, the study of historical and contemporary houses. Tehran: Road, Housing & Urban Development Research Center.

17-       Hashemi, R. (1996). House and Architect. Abadi journal, 23 (10), 2-8.

18-       Heidegger, M. (2007). Being and Time, First Edition. Ghoghnoos Books.

19-       Javadi Amoli, A. (1987). Thematic interpretation of the Qur'an. Tehran: Raja Cultural Publishing Center.

20-       Mohammadi Rey Shahri, M. (2005). Mizan al-Hikmeh. Darolhadith pub.

21-       Moin, M. (1992) Persian Dictionary. Tehran: Amirkabir Publications.

22-       Moztarzadeh, H., & Hojjati, V. (2011). Feature optimal housing and the pathology of its problems in Iran, National Iranian Housing Conference, Islamic Azad University, Shiraz Branch.

23-       Naghizadeh, M. (2011). The ideal city of Islam or the atmosphere of the good life. Tehran: Shahr.

24-       Nahj ol-Balaghe, translated by Mohammad Dashti (2000). First edition. Qom: Mashour Publications.

25-       Noghrehkar, A. H. (2010). Theoretical foundations of architecture. Tehran: Payame Noor University Press.

26-       Nurberg, S. (2016). Christian. Architecture: meaning and place, Nowruz Borazjani. Tehran: Parham Naghsh pub.

27-       Pirnia, M. K. (2007). Stylistics of Iranian Architecture. Tehran: Soroush Danesh pub.

28-       Pour Mohammadi, M. (2000). Housing planning. Tehran: Samt organization. [In Persian].

29-       Rezaei Gorgani, A.R. & Amir Fakhrian, M. (2022). Analysis of satisfaction with the residential environment and its impacts on urban depreciation (Case study: Samen district of Mashhad). Scientific Quarterly Journal of Research and Urban Planning, 12(47), 131-148. https://doi.org/10.30495/jupm.2020.3958. [In Persian].

30-       Salaripour, A. A., Ghiathund Mohammad Khani, S., & Shaban Kala Chahi, S. (2022). Evaluation of the quality of life of residents of Mehr housing (case study: Rasht city). Scientific-Research Quarterly of Urban Planning and Research, 13 (48), 102-87. https://doi.org/10.30495/jupm.2022.4269. [In Persian].

31-       Soroush Nia, R., Mofidi Shemirani, S.M., & Etisam, I. (2022). Examining the characteristics of contemporary multi-floor housing design in relation to local architectural patterns under hot and dry climates (Case study: Local housing in Kerman). Scientific Quarterly Journal of Research and Urban Planning, 12(47), 319-338.

32-       The Holy Quran. Translated by Mehdi Elahi Ghomshei F. (1998). Qom: Al-Hadi Qom. [In Persian].

33-       Valizadeh, B. (2001). Performance evaluation of Housing in urban zones of East Azerbaijan. Islamic Azad University, Tabriz Branch. [In Persian].

34-       Zarghami, I., & Ashraf Sadat, S. (2016). Features of Iranian and Islamic architecture in residential complexes. Tehran: Tarbiat Modares University. [In Persian].