Treatment of depression from the point of view of the Holy Quran

Subject Areas : Journal of Cultural Management

Hussain Taj Abadi ^{1 *} , Azam Tahari Alenjareghi ²

1 - Associate Professor, Malek-Ashtar university of technology, Tehran, Iran. (Corresponding Author) [e-mail]
2 - MSc. student of MBA, Malek-Ashtar university of technology, Tehran, Iran

Received: 2019-01-18 Accepted : 2019-04-09 Published : 2019-04-21

Keywords: Treatment of depression from the point of view of the Holy Quran, depression treatment, depression,

Abstract :

درمان افسردگی از منظر قرآن کریم پس از پژوهش‌های تکمیلی در حوزه درمان افسردگی و پیگیری نتایج در افراد دارای این اختلال، قصد دارد این نتایج را به روان‌درمانگران علاقمند این حوزه به صورت کاربردی‌تر انتقال یابد.روان‌درمانی اکنون عمری بیش از 100 سال دارد و هر روز یافته‌های جدید مربوط به انواع رویکردهای درمانی، شاخ و برگ‌های این علم را پربارتر می‌کنند. اما، هنوز روان‌درمانی فضای بی ثباتی دارد. برخی از مطالعات جدید فراتحلیلی ، بر نقش مهم‌تر عوامل غیراختصاصی مانند رابطه درمانی نسبت به عوامل اختصاصی درمان تاکید دارند و اثرات انواع رویکردها را بر این اختلال یکسان می‌دانند.سیر این مقاله نشان می‌دهد که چطور می‌توان از چیستی یک اختلال و مفاهیم بنیادین آن به مرحله درمان آن در زندگی و در جلسات درمانی رسید.آنچه امروز در درمان یک اختلال اهمیت دارد، کوتاه‌تر کردن مسیرروند درمان و در عین حال افزودن اثرات دراز مدت درمانی بر فرد است. هدف این مقاله، بررسی راه هایی موثر برای درمان افسردگی از قرآن بوده است که از طریق ارزیابی اثربخشی به صورت کمی نیز مورد تایید قرار گرفته است؛ و همچنین پیشنهاد فرهنگ علمی و عملی درمان افسردگی با توجه به آیات قرآن را دارد.

Full-Text:



 

 

 

 

 

 

عنوان

 

 

 

درمان افسردگی از منظر قرآن

 

 

 

چکیده

درمان افسردگی از منظر قرآن کریم پس از پژوهش‌های تکمیلی در حوزه درمان افسردگی و پیگیری نتایج در افراد دارای این اختلال، قصد دارد این نتایج را به روان‌درمانگران علاقمند این حوزه به صورت کاربردی‌تر انتقال یابد.

روان‌درمانی اکنون عمری بیش از 100 سال دارد و هر روز یافته‌های جدید مربوط به انواع رویکردهای درمانی، شاخ و برگ‌های این علم را پربارتر می‌کنند. اما، هنوز روان‌درمانی فضای بی ثباتی دارد. برخی از مطالعات جدید فراتحلیلی¹، بر نقش مهم‌تر عوامل غیراختصاصی مانند رابطه درمانی نسبت به عوامل اختصاصی درمان تاکید دارند و اثرات انواع رویکردها را بر این اختلال یکسان می‌دانند.

سیر این مقاله نشان می­دهد که چطور می­توان از چیستی یک اختلال و مفاهیم بنیادین آن به مرحله درمان آن در زندگی و در جلسات درمانی رسید.

آنچه امروز در درمان یک اختلال اهمیت دارد، کوتاه‌تر کردن مسیرروند درمان و در عین حال افزودن اثرات دراز مدت درمانی بر فرد است. هدف این مقاله، بررسی راه هایی موثر برای درمان افسردگی از قرآن بوده است که از طریق ارزیابی اثربخشی به صورت کمی نیز مورد تایید قرار گرفته است؛ و همچنین  پیشنهاد فرهنگ علمی و عملی درمان افسردگی با توجه به آیات قرآن را دارد.

 

واژگان کلیدی: درمان افسردگی، درمان، قرآن، روان درمانی، درمان افسردگی از منظر قرآن.

 

مقدمه

قرآن کریم منبع بیکران وحی الهی است که برای هدایت از جانب پروردگار متعال نازل گردیده است. هر آنچه موجب هدایت آدمی است در آن موجود بوده و موانع رسیدن به غایت در نظر گرفته شده برای او و چگونگی رفع آن به تفصیل تبیین شده است. در صورتی که انسان خداپرست، خود را در مسیر تابش انوار آیات قرآن قرار دهد، می­تواند در مسیر هدایت پروردگار خویش قرار گیرد. در این مسیر، اختلال و نارضایتی، غم و افسوس، کسالت و ناامیدی معنایی ندارد. قرآن کریم برای مؤمنین، شفائی است که موجب نجات­شان از سقوط به پرتگاه گمراهی است² و با جهت دادن به ادراکات، باورها، صفات، گرایشات و رفتارها مسیر آرامش و امنیت را هموار می‌سازد. با این اوصاف، اختلال و سختی در کسی که راه و رسم زندگی خود را از قرآن بیاموزد راه ندارد. حذف مطالب

روایت زیر، وصف قرآن کریم از زبان مولای متقیان، امام علی علیه السلام است:

"سپس قرآن را بر او نازل فرمود. قرآن نورى است كه خاموشى ندارد، چراغى است كه درخشندگى آن زوال نپذيرد، دريايى است كه ژرفاى آن درك نشود، راهى است كه رونده آن گمراه نگردد، شعله‏اى است كه نور آن تاريك نشود، جداكننده حق و باطلى است كه درخشش برهانش خاموش نگردد، بنايى است كه ستون‏هاى آن خراب نشود، شفادهنده‏اى است كه بيمارى‏هاى وحشت انگيز را بزدايد، قدرتى است كه ياورانش شكست ندارند، و حقّى است كه يارى­كنندگانش مغلوب نشوند. قرآن، معدن ايمان و اصل آن سرنهرهاى جارى زلال حقيقت، و سرزمين‏هاى آن است. دريايى است كه تشنگان آن، آبش را تمام نتوانند كشيد، و چشمه‏اى است كه آبش كمى ندارد، محل برداشت آبى است كه هرچه از آن برگيرند كاهش نمى‏يابد، منزلى است كه مسافران راه آن را فراموش نخواهند كرد، و نشانه‏هايى است كه روندگان از آن غفلت نمى‏كنند، كوهسار زيبايى است كه از آن نمى‏گذرند. خدا قرآن را فرو نشاننده عطش علمى دانشمندان، و باران بهارى براى قلب فقيهان، و راه گسترده و وسيع براى صالحان قرار داده است. قرآن دارويى است كه با آن بيمارى وجود ندارد، نورى است كه با آن تاريكى يافت نمى‏شود، ريسمانى است كه رشته‏هاى آن محكم، پناهگاهى است كه قلّه آن بلند، و توان و قدرتى است براى آن كه قرآن را برگزيند، محل امنى است براى هر كس كه وارد آن شود، راهنمايى است تا از او پيروى كند، وسيله انجام وظيفه است براى آن كه قرآن را راه و رسم خود قرار دهد، برهانى است برای آن كس كه با آن سخن بگويد، عامل پيروزى است براى آن كس كه با آن استدلال كند، نجات­دهنده است براى آن كس كه حافظ آن باشد و به آن عمل كند، و راهبر است برای آن كه آن را به كار گيرد، و نشانه هدايت است براى آن كس كه در او بنگرد، سپر نگهدارنده است براى آن كس كه با آن خود را بپوشاند، و دانش است برای كسى كه آن را به خاطر بسپارد، و حديث كسى است كه از آن روايت كند، و فرمان كسى است كه با آن قضاوت كند³".

بنابراین همان­طور که امکان ورود انواع اختلال­ها از بیرون و درون برای فرد وجود دارد؛ امکان برون رفت از آن نیز هست. حذف مطالب امروزه مطالعات زیادی نشان­داده اند سیطره یافتن فطرت الهی در انسان می­تواند تحولی اساسی پدید آورد، تحولی که مانند سجده سحره مصر به موسی علیه السلام به یکباره مسیر زندگی را تغییر دهد و حتی جان دادن را سهل و لذت بخش سازد⁴.. حذف مطالب. طبیعی است مسیری که خداوند متعال برای چگونه زیستن انسان معرفی نموده،بهترین مسیر برای آرامش روح و روان آدمی است.

هدف و مسأله مقاله حاضر در حوزه­ مطالعات روانشناسی اسلامی اینست که بیان کند، روش­های مختلفی برای کشف معنا و صورت­بندی در این حوزه وجود دارد؛ هم­اکنون در ایران و جهان، گروه­های مختلف با شیو­ه­های متنوعی برآن اند که مفاهیم روانشناختی را از منظر دین تبیین کنند در بسیاری از این موارد نتایج با بهره­گیری از آراء متعدد فیلسوفان، روانشناسان و دانشمندان اسلامی متولد می­شود. یکی از وجوه تمایز این مقاله با دیگر مقاله ­ها در این حوزه، این است که برآن بوده تا موضوعات مورد سوال مانند چیستی اختلال، شاکله، صفات و درمان افسردگی را به صورت مستقیم و روشمند از متن آیات قرآن و روایات به صورت خالص دست آورده و از بنیادها تا عملیات و کاربرد کشانده و از چیستی اختلال و افسردگی به روند درمان برسد. حذف الباقی مطالب.

 

 

سیر و شیوه مقاله

در ابتدا به مفهوم اختلال از منظر قرآن کریم، پرداخته، وجوه تمایز اختلال از تعاریف اختلال در روانشناسی را بیان کرده سپس واژگان مربوط به انواع اختلال در قرآن بر اساس نقشه ساختاری انسان دسته­بندی و معرفی شده اند و نقش افسردگی به عنوان اختلالی که از ترکیب چندین اختلال پایه پدید آمده است، در میان سایر اختلالات توضیح داده شده است.

مرحله بعدی که در واقع مقدمه­ای برای ورود به بحث درمان است. درمان قرآنی اختلالات با عنوان "درمان استعاذه­-محور" معرفی شده است که طی آن، انسان با پناه بردن به خداوند متعال به عنوان یگانه موثر حقیقی در این عالم و یگانه رافع نیاز، تلاش می­کند تا نواقص خود را جبران کرده و در مسیر هدایت، صلاح و سلامت قدم بردارد.. حذف مطالب بر این اساس دو نوع ارزیابی و درمان برای اختلالات پیشنهاد شده است. یکی ارزیابی و درمان عمومی که برای همه اختلالات مشترک است و مقدمه ای برای شروع درمان اختصاصی خواهد بود و دیگری ارزیابی و درمان اختصاصی که در این مقاله برای افسردگی به صورت مشخص امده است.

در مرحله بعدی که نقطه اوج مقاله و در واقع نقطه ثقل آن است، با بهره­گیری از همه آنچه در مراحل گذشته به آنها پرداخته شده بود، درمان افسردگی تبیین می­شود.حذف مطالب

در مرحله آخر به طور جداگانه به روایات ائمه معصومین علیهم السلام در حوزه افسردگی پرداخته شده است. حذف مطالب توصیه­های معصومین در باب رفع این اختلال در قالب انواع افسردگی قابل ردگیری اند.

سیر این مقاله نشان می­دهد که چطور می­توان از چیستی یک اختلال به مرحله درمان آن در زندگ رسید. هنگامی­که این دو حوزه (بنیاد و کاربرد) بدون یکدیگر عرضه شوند، نتایج یا بدون استفاده خواهد بود و یا مبناهای محکمی نخواهد داشت. بنابراین تلاش مولفین مقاله حاضر نشان دادن چگونگی کار کردن چیستی یک اختلال و درمان آن از قرآن به صورت کاملا اختصاصی و با سیری منطقی از بنیادها به سمت کاربردها بوده است.

حذف مطالب باشد که با قدر دانستن منبع بیکران وحی در تولید علم اسلامی و بومی‌­سازی علوم انسانی خصوصا روانشناسی حرکت کنیم. (بهرامی احسان و دیگران ؛ 2:11، 1396)

 

مبانی نظری مقاله 

در این مقاله با استفاده از آیات قرآن، تفسیر المیزان، احادیث به بررسي افسردگی از منظر قرآن پرداخته شده است. تدوین چارچوب مفهومی مقاله حاضر بر اساس رویکرد تفسیرگرایی است. بر اساس رویکرد تفسیری، هدف پژوهش علمی درک و فهم معناست که در سطوح بالاتر، تبدیل به یک‏سری ساختارهای کلان‏تر می‏شود (احمدی، 1387)

پرسش‏های پژوهش

- افسردگی از منظر قرآن چیست؟

- افسردگی از منظر قرآن دارای چه مختصاتی است؟

- اختلالات افسردگی کدام اند؟

- تأثیر این اختلالات چگونه است؟

روش‌شناسی

آنچه رویکرد علمی را از دیگر روش‌های کسب معرفت متمایز می‌کند، روش‌شناسی آن و همچنین فرض‌هایی است که بر پایة آنها قرار گرفته است. بر این اساس، روش‌شناسی علمی، نظامی از قواعد و روش‌‌هاست که پژوهش بر اساس آنها استوار است و با استفاده از آنها، ادعاهای معرفت ارزیابی می‌شوند (فرانکفورد و نچمیاس، 1381: 23)‌.

روش‌های متداول برای ارزیابی مسائل اجتماعی، عموماً به دو روش کمّی و کیفی  هستند و هر یک از این روش‌ها برخوردار از تکنیک‌های خاصی است که به فراخور موضوع، امکانات، زمان و دیگر عوامل، در پژوهش‏ها و مقاله ها به کار گرفته می‌شود. و از آنجايي که موضوع مديريت از زيرشاخه هاي مسائل اجتماعي است، ميتوان از روش هاي پژوهشي آن استفاده کرد. (ربانی خوراسگانی؛ علی نقی ایازی1393،25)

ماهیت پژوهش‌های کمّی بر این فرض استوار است که اطلاعات مورد نیاز برای استنباط معانی و تفسیر وقایع اجتماعی به صورت استقرایی و با استفاده از روش‌های مشاهده و آزمایش به دست می‌آید و این امر طبیعتاً تحلیل‌های دقیقتری به دست می‌دهد و قابلیت تعمیم دارد، در حالی که پژوهشگران کمّی، پژوهش‌های کیفی را دارای این مختصات نمی‌دانند. (همان)

از دیگر سو، پژوهشگران پژوهش کیفی بر این باورند که محدودیت‌های پژوهش کمّی نقطه شروعی برای استدلال به نفع پژوهش کیفی بوده است، زیرا بهره‏مندی از روش‌های علوم طبیعی، که مشی تحقیق کمّی است، در حوزه علوم انسانی روا نمی‌دانند و برای روش کیفی ویژگی‌هایی برمی‏شمارند، از جمله "انتخاب صحیح نظریه‌‌ها و روش‌های مناسب، به رسمیت شناختن و تحلیل دیدگاه‌های مختلف، تأثیر پژوهشگران بر تحقیق‏شان به منزله بخشی از فرایند تولید دانش و تنوع رویکردها و روش‏ها" (فلیک، 1387)‌ .

بر این اساس، تفاوت دو روش تحقیق کمّی و کیفی مبتنی بر پارادایم‌های حاکم بر آنهاست. " تفاوت‌های اساسی معرفت‌شناختی میان این دو رویکرد بدین معناست که این دو روش پژوهش بر مبنای اصول متفاوتی در زمینه ماهیت معرفت به جهان اجتماعی و چگونگی تولید مشروع آن کار می‌کنند" (برایمن، 1389)‌ .

مزیت استفاده از پژوهش کیفی: تولید نظریه داده محور

پژوهش کیفی دارای انواع مختلفی است که به تناسب مسأله تحقیق، تجربة پژوهشگر و دیگر جوانب در فرایند پژوهش از آن استفاده می‌شود.

تولید نظریه داده محور یکی از روش‌های پژوهش کیفی است و «بیشتر هنگامی مناسب است که دربارة یک موضوع، دانش کافی وجود نداشته باشد» (فراهانی و عریضی، 1384)  (Glaser & Strauss, 1980)  و یا «تئوری مدونی در آن موارد موجود نباشد تا بتوان بر اساس آنها فرضیه یا فرضیه‌هایی برای آزمون تدوین نمود» (منصوریان، 1385: 3)‌ . علاوه بر این که «نظریه زمینه‌ای متدولوژی است که هدفش توسعه تئوری‌هایی با برد متوسط  (1967Merton,) بوده و به ‏ویژه برای توصیف علوم کاربردی نیز جالب است. علاوه بر این، امروزه نظریه زمینه‌ای نقش بخصوصی در شاخه‌های علوم اجتماعی ایفا می‌کند (2000:22Hildenbrand,).

در نظریه داده محور، نظریه مستقیماً از داده‌هایی استخراج شده است که در جریان پژوهش به صورت منظم گرد آمده و تحلیل شده‏اند. در این روش گردآوری داده‏ها، تحلیل و نظریه نهایی با یکدیگر در ارتباط تنگاتنگ‏اند. در این روش پژوهشگر کار را با نظریه‌ای که از قبل در ذهن دارد، شروع نمی‌کند (مگر آن که منظور او بسط یک نظریة موجود باشد)، بلکه کار را در عرصه واقعیت آغاز می‌کند و می‌گذارد تا نظریه از درون داده‌هایی که گرد می‌آورد، پدیدار شود (استراوس و کربین، 1390: 34)‌. "گر چه مفهوم‌‌ها را از دل داده‌‌ها بیرون کشیدن مشخصه اصلی این روش است، اما خلاقیت پژوهشگر نیز از مصالح اصلی آن است" (همان).

لذا در مقاله حاضر با استفاده از روش پژوهش کیفی و بالاخص بهره‏مندی از تکنیک نظریه داده محور موانع مدیریت در ساختار انسان را از آیات قرآن و روایات استخراج و تحلیل میکند.

 

اختلال در قرآن 

انسان مطلوب در رویکردهای مختلف روانشناسی حذف مطالب دارای تعریفی منحصر به فرد است.حذف مطالب در برخی از این رویکردها مانند نظریات رفتارگرایی، انسان تنها به یک بعد جسمانی خلاصه و در حد حیوان تنزل داده می‌شود حال آنکه در برخی دیگر مانند تئوری انسان­گرایانه مازلو (1943)، خودشکوفایی تمام نیازها و استعدادهای آدمی مورد نظر است حذف مطالب (واناگاس و راک­اسنیز⁵، 2014). حذف مطالب. نیاز علم کنونی به تجربه برای رسیدن به حدی از دانش، نیازی جدی است حال آنکه در نظام وحیانی، تجربه در راستای انطباق با مبانی وحی مورد نیاز است. همه آنچه از انسان‌شناسی، نیازهای انسان، غایت وجودی او، مسیر دستیابی به رضایت و هدایت و نیز کمبودها و اختلالات مسیر هدایت مورد نیاز انسان است، در نظام وحی به تفصیل بیان گردیده است⁶.

عبودیت به عنوان هدف نهایی خلقت انسان در قرآن معرفی شده است⁷. مسیر رسیدن به این عبودیت همان قرار گرفتن در صراط مستقیم است. حذف مطالب وضعیت انسان مطلوب در قرآن کریم، انسانی خشنود، راضی و در امنیت و سلامت است. این رضایت در گرو زندگی مادی نبوده و هم‌راستا با ایمان و باورمندی انسان است. . حذف مطالب

در سوره‌های قرآن کریم، غالبا در کنار توصیف انسان مثبت یا مطلوب، انسان آسیب‌زده نیز معرفی می‌‌شود، زیرا همانطور که شناخت عوامل هدایت مورد نیاز است، شناخت عوامل اخلال‌گر نیز برای دستیابی به هدایت ضروری است و انسان با رفع آن عوامل می­تواند خود را به انسان مطلوب مورد نظر خداوند نزدیک سازد. . حذف مطالب

سعادت هر انسانی در گرو پاکی و دوری از هر گونه رذیله است، به این مقام در قرآن «سلام» اطلاق شده است که تنها در اطاعت از خدا و رسولان حاصل می‌‌شود. بدین ترتیب قرآن به عنوان کلام خدا بر مراقبت، کنترل، مصونیت، سلامت،‌ دور بودن از آسیب‌ها و اختلال‌ها تأکید ویژه کرده است و سعادت انسان را در گرو این مهم دانسته است. (هادی بهرامی احسان و دیگران 1396،3:18) حذف مطالب

اختلالات در ابعاد مختلف ساختار وجودی انسان

تبیین فرایند شکل‌گیری و نحوه اثرگذاری اختلالات در انسان، نیازمند مفروض داشتن مدلی نظری در مورد ساختارهای وجودی انسان است که در عین حال بتواند فرایند تحولی ابعاد وجودی او را نیز تبیین کند. در هر یک از نظام‌های روان درمانی نیز تبیین چگونگی شکل‌گیری اختلال و درمان آن، بر اساس یک مدل نظری از انسان و فرایندهای روانی او، کنش‌ها و ساختارها شکل می‌گیرد. تبین اختلالات با توجه به نظام قرآنی، می‌بایست مبتنی بر انسان شناسی قرآنی باشد. این ساختار با مدل‌های تجربه­گرایانه از انسان بسیار متفاوت است و دارای ابعادی حقیقی‌تر و غایت‌نگرانه‌تر است. برخی از این ابعاد مانند توان " تذّکر" یا "توجه" و "هوشیاری" به جهت ماهیت­شان تا سال­ها برای روانشناسان ناشناخته بودند و اکنون آن­ها پس از مطالعات گسترده آن را در انسان مورد توجه قرار داده­اند و امروز در قالب "ذهن­آگاهی"، "فراشناخت" و یا "بهوشیاری" آن را مطالعه می­کنند. مبنای مقاله حاضر در درمان اختلال افسردگی، مدل ساختار وجودی انسان (اخوت، 1389)؛ بر اساس آیات و روایات است. به طور کلی انسان در این مدل، دارای دو ساختار اصلی شناختی (ادراکی) و فعلی (رفتاری) است. بعد شناختی (ادراک)، نیمکره درونی‌تر و مخفی‌تر و بعد فعلی (رفتاری)، نیمکره آشکارتر است. غایت وجودی انسان، استفاده صحیح از دارایی‌های وجودی‌اش برای هدایت یا رسیدن به مقام خلیفه‌اللهی است. این قوا در طی مراحل رشد، تکوین می‌یابند و در عین ارتباط با یکدیگر، هر یک دارای ساختاری تحولی‌اند؛ به این معنا که ظهور هر یک در دوره­ای از مراحل رشدی انسان، بارزتر است. عمل در سال­های کودکی، تفکر در 7 سال دوم رشد، تعقل در 7 سال سوم، ایمان در 7 سال چهارم و توجه و ذکرِ فراگیر در دوره‌های بعد به شکوفایی می­رسند و کامل می­شوند⁸. به عبارت دیگر لایه‌های درونی­تر و مخفی­تر با طی شدن مراحل رشد و به تدریج شکل می‌گیرند و فعال می‌شوند.⁹ حذف مطالب

جایگاه افسردگی در بین اختلا‌ل‌ها

واژگان مربوط به اختلال افسردگی در دسته­بندی­های اختلالات در قرآن کریم که هریک در عین اینکه نوعی اختلال مستقل محسوب می‌­شوند اما در کنار یکدیگر نشانگان مربوط به اختلال افسردگی را شکل می‌­دهند¹⁰. 14 واژه اختلال در 6 سوره از قرآن کریم آمده­اند که در کنار دیگر آیات و واژگان سوره، شبکه مفهومی خاصی را نشان می­دهند حذف مطالب که موجب توسعه مفهومی‌ اختلال افسردگی و عوامل ریشه­ای و نشانه­ای آن می‌­گردند. در شکل 7 قسمتی از شبکه مفهومی افسردگی در هر سوره نشان داده شده است¹¹. 

"افسردگی خمودگی­ است که به‌واسطه عدم اعتماد به خدا و ضعف تفکر در فرد شکل گرفته و او را از سویی به احساس بی‌نتیجه‌بودن کارها و از سوی دیگر، به بی‌رغبتی و‌ عدم رضایت از زندگی و در‌ نهایت به خواری درونی و غم فراگیر می‌‌کشاند" (بهرامی‌احسان و همکاران،1396،3:48).

با توجه به تعریف اختلال از منظر قرآن کریم بار دیگر می‌توان افسردگی را این­چنین تعریف کرد:

"افسردگی الگویی از عدم اعتماد به خدا و ضعف تفکر است که در اثر تکرار فرایندهای علیّ در ابعاد شناختی، تفکری، باوری، انگیزشی، رفتاری و توجهی منجر به احساس شکست، بی‌رغبتی و‌ عدم رضایت از زندگی، خواری درونی و غم فراگیر می‌‌شود؛ به این ترتیب موجب کندی یا سکون در مسیر هدایت می‌­گردد. نشانگان آزارنده می­توانند آشکار بوده و فرد را به جستجوی درمان سوق دهند یا نهان بوده و در مواجهه با عاملی بیرونی فعال شده یا هرگز در این دنیا آشکار نشوند".

نقش درمان افسردگی در درمان سایر اختلال­ها

درمان افسردگی در درمان سایر اختلالات و افزایش سطح رضایت و نشاط عمومی فرد نقش بسزایی دارد:

اولا، افسردگی به نوعی مادر اغلب اختلال­هاست. اغلب اختلالات روانشناسی، با اختلال افسردگی همایندند. درمان افسردگی موجب بهبودی نسبی در اختلالات دیگر می‌­شود. ناامیدی، درماندگی و یاس و کسالت از نشانه­هایی است که در پی هر اختلالی ممکن است پدیدار شوند؛ وجود این لایه از افسردگی، موجب کندی در مراجعه به درمانگر، ناامیدی از تغییر، احساس ناتوانی و انرژی پایین برای اجرای تکالیف در فرایند درمان سایر اختلالات شده و احتمال بهبودی را کاهش می‌­دهد.

ثانیا، انواع اختلالات پایه که در دسته­بندی ساختار وجودی توضیح داده شد، در ترکیب با یکدیگر انواع اختلالات را پدید می‌­آورند. این صفات به صورت زنجیره­ای شکل به یکدیگر متصل­اند و همانطور که در انواع افسردگی تبیین شد، در تعامل و تناکح با یکدیگر، صفات جدید و اختلالات پیچیده­تری را تولید کرده و اشکال و نشانه­های خاصی را نمودار می‌­سازند. تغییر در یک زنجیره از این اختلالات می­تواند موجب تشدید تغییر در سایر اشکال پایه و به تبع آن اشکال پیچیده اختلال گردد و فرد را به بهبودی نزدیک­ سازد.

درمان استعاذه‌ای افسردگی

برای درمان استعاذه‌ای اختلال افسردگی، بهره‌مندی از درمان عمومی (هر گاه این درمان بدون در نظر گرفتن اختلال خاصی در نظر گرفته شود) و درمان اختصاصی (هر گاه استعاذه با رویکرد درمانی اختلالی خاص صورت گیرد) پیشنهاد شده است. در این صورت ابتدا بدون در نظر گرفتن اختلال افسردگی و صرفاً‌ به عنوان بروز اختلالی در فرد درمان پیشنهاد می‌شود سپس برای ایجاد درمانی پایدار درمان اختصاصی افسردگی اجرا می‌گردد. با دو مرحله‌ای کردن درمان پیش‌بینی می‌شود امکان بهبودی اختلال افسردگی افزایش ‌یابد.

حذف مطالب
 درمان افسردگی از طریق فرایند ساختار وجودی انسان

مدل پیش­فرض در مسیر معناشناسی، تشخیص و درمان، مدل ساختار وجودی انسان (اخوت، 1389) است که ابعاد مختلف انسان را با توجه به آیات و روایات در یک نظام ساختاری و فرایندی تبیین کرده است. حذف مطالب یکی از ابعاد مهم ساختار وجودی که به عنوان ورودی حذف مطالب  برای کل ساختار محسوب می­شود و بر مسیر تفکرات، باورها، امیال و انگیزه­ها و همچنین رفتارها اثرمی­گذارد، بعد حس و خیال است. بسترهای مختلف خانواده، جامعه و روابط دوستی بر حس و خیال تاثیرات مستقیمی داشته و در شکل­گیری اختلال نقش دارند. در شکل زیر مراحل مصاحبه با توجه به محل تاثیر آن در ابعاد مختلف ساختار وجودی قابل ملاحظه است. حذف مطالب و شکل

انواع روایات با موضوع افسردگی 

روایات اهلبیت علیهم السلام منبعی نورانی برای فهم بهتر و تفصیلی­تر آیات قرآن اند و استعانت از آن­ها موجب گسترش علم و فهمی کاربردی­تر خواهد شد. حذف مطالب در این بخش حذف مطالب می­توان دسته‌بندی روایات را بر اساس مدل ساختار وجودی انسان (اخوت، 1389) که در این مقاله از آن برای توضیح و تحلیل ابعاد مختلف افسردگی، استفاده شده است و بر آیات قرآن و روایت منطبق است، انجام داد. حذف مطالب

خروج از صبر 

علامت شخص صابر و شكيبا سه چيز است: اول: آنكه سست و بى‏حال نيست. دوم: آنكه ملول و محزون نمى‏باشد. سوم: آنكه از پروردگار متعال شكايت نمى‏كند، زيرا شخص وقتى كسل و سست شد حقوق ديگران را ضايع نموده و وقتى ملول و محزون گرديد ادای شكر نمى‏كند و هرگاه از پروردگار شاكى شد عصيانش را مى‏نمايد. ¹²

دور شدن از ایمان 

امام صادق عليه السلام فرمود: مؤمن در امر دين نيرومند است و با وجود نرمى دور انديشى دارد [در نرميش دورانديش است‏] و ايمانش با يقين است و براى تحصيل فقه حريص، در هدايت‏جویى‏ با نشاط و با وجود ثبات و پايدارى نيكوكار است، خويشتن‏داريش با علم است و با ملايمت زيركى دارد، سخاوتش در راه حق است و در زمان توانگرى اقتصاد را از دست ندهد، و در زمان نادارى خوش ظاهر و با آرايش باشد و در زمان قدرت گذشت دارد و با وجود خير خواهى مردم اطاعت خدا كند، و در حال شهوت باز ايستد و در زمان رغبت پرهيزگارى كند و در امر جهاد حريص است و در گرفتارى نماز خواند و در سختى شكيبا باشد و در پيش‏آمدهاى سنگين باوقار است و در ناگواري‌ها بردبار و در آسايش و نعمت سپاس‏گزار است. پشت سر مردم بد نگويد و تكبر نورزد و قطع رحم ننمايد، نه سست است و نه خشن و سنگدل ديده‏اش بر او پيشى نگيرد (فكر نكرده به جایى ننگرد) و شكمش او را رسوا نكند، و آلت شهوتش بر او چيره نشود (كه به زنا و لواط افتد) بر مردم حسد نبرد، سرزنشش كنند و او سرزنش نكند، اسراف نورزد. مظلوم را يارى كند و بر مستمند ترحم نمايد، خودش از خويش در رنج است و مردم از او در آسايش، در عزت دنيا رغبت نكند و از ذلتش بي‌تابى ننمايد، مردم مهمى دارند كه به آن رو آورده و او را مهمى است كه گرفتار كرده (مردم به فكر دنيا و او مشغول آخرتست) در قضاوتش نقصى ديده نشود و در رأيش سستى نباشد و در دينش تباهى و گمشده نيست، مشورت‏كننده را رهبرى كند و كمك‏كننده [كمك خواه‏] را كمك نمايد، و از هرزه‌گویى و نادانى بگريزد. ¹³‏

در معرض افراط و تفریط قرار گرفتن

امير مؤمنان على عليه السلام فرمود شگفت انگيزترين اعضای انسان قلب او است كه در او سرمايه‏ها و منابع دانش و حكمت هست و حالات ضد آن را نيز دارد. اگر در موردى اميدوار شود، طمع خوارش خواهد كرد. اگر صفت طمع او را به جنبش در آورد حرص هلاكش مي‌كند، اگر دچار نااميدى شود غم و غصه او را مي‌كشد. اگر خشم او را فرا رسد غضبش اوج مي‌گيرد. اگر به سعادت و خوشبختى برسد حفظ و نگهدارى اين نعمت را فراموش مي‌كند. اگر دچار خوف و هراس شود از ترس حيرت زده مى‏شود. اگر در امنيت و آسايش همه جانبه قرار گيرد دستخوش غفلت و خود فراموشى مي‌گردد. اگر نعمت تازه‏اى به او برسد سركشى مي‌كند. اگر دچار مصيبتى شود بيتابى او را رسوا مي‌كند اگر ثروتى بدست آورد طغيان و گردنكشى مي‌كند. اگر فقر و تهيدستى گريبان‏گيرش شد غرق اندوه مى‏شود. ¹⁴

مقابله با فقر و نداري

حفص بن عمر بجلى گفت: خدمت حضرت صادق علیه السلام شكايت كردم از فقر و فلاكت و اوضاع درهم ريخته خود فرمود: وقتى به كوفه برگشتى يك بالش در خانه دارى به ده درهم بفروش برادرانت را دعوت كن و براى آنها غذایى تهيه نما از آنها درخواست كن برايت دعا كنند. گفت: اين كار را كردم جز فروش بالش چاره‏اى نداشتم از پول آن غذایى تهيه ديدم به دستور امام عليه السلام از دوستان و برادران دينى دعوت كرده درخواست نمودم برايم دعا كنند، به خدا قسم ديگر جز اندكى برايم باقى نمانده بود يك بدهكارى در خانه را كوبيد. طلب زيادى كه از او داشتم با من مصالحه نمود گمان مي‌كنم ده هزار درهم بود بعد ديگر دنيا رو به من آورد و كارها درست شد. ¹⁵

بالا بردن توان مقاومت با دعوت به تقوا و صبر

محمد بن عجلان گويد: خدمت امام صادق عليه السلام بودم كه مردى از نيازمندى به او شكايت كرد، حضرت به او فرمود: صبر كن كه خدا به زودى برايت گشايشى دهد، آنگاه ساعتى سكوت نمود و سپس رو به آن مرد كرد و فرمود: به من بگو زندان كوفه چگونه است؟ عرض كرد: تنگ و متعفن است و زندانيان در بدترين حالند، حضرت فرمود: تو هم در زندانى و باز مي‌خواهى گشايش داشته باشى؟! مگر ندانى دنيا زندان مؤمن است؟¹⁶

استمداد از ذکر و نماز

‏ در محضر امام صادق عليه السلام بودم كه مردى از شيعيان و پيروانش از نادارى و تنگى روزى و اينكه در طلب روزى، شهرها را مى‏گردد ولى جز بر فقر او افزوده نمى‏گردد، شكايت و گله نمود. حضرت به او فرمود: هنگامى كه نماز عشا را بجا آوردى، به آرامى و تأنّى بگو: «خداوندا، براستى كه من به محلّ روزى‏ام آگاهى ندارم، و تنها به واسطه افكارى كه بر دلم [خطور مى‏كنند] آن را جستجو مى‏نمايم، و در طلب آن در شهرها و آبادي‌ها مى‏گردم، پس من در طلب آن همانند سرگشته و حيران هستم. نمى‏دانم آيا آن در دشت است يا در كوه، در زمين است يا در آسمان، در خشكى است يا در دريا، و بر دستان چه كسى است و در نزد كيست؟ ولى بى‏گمان مى‏دانم كه علم آن در نزد توست، و اسبابش به دست توست، و تويى كه به لطف خويش آن را تقسيم مى‏فرمايى، و به رحمت خود جفت و جور مى‏نمايى. خداوندا، پس بر محمد و آل او درود فرست، اى پروردگار من، روزى‏ات را بر من گسترده و جستجوى آن را آسان، و جايگاه گرفتنش را نزديك گردان، و مرا در طلب آنچه كه براى من روزى مقدر نفرموده‏اى به رنج و مشقت نينداز، زيرا تو از عذاب كردن من بى‏نيازى، و من به رحمتت نيازمندم، پس بر محمد و آل او درود فرست، و به فضل خويش بر بنده‏ات بخشش فرما كه تو صاحب فضل بزرگ مى‏باشى.» عبيد بن زرارة مى‏گويد: اندك زمانى بر آن مرد نگذشت كه فقر و نادارى‏اش برطرف شد، و توانگر گرديد و حالش نيكو شد. ¹⁷

استمداد از قرآن و اهل بیت علیهم السلام

حضرت صادق عليه السلام، نامه تعزيتى براى عبد اللَّه بن حسن فرستاد. هنگامى كه خودش و خانواده‏اش را به عنوان اسارت به سوى منصور حركت دادند. ترجمه متن نامه: بسم اللَّه الرحمن الرحيم- نامه‏اى است به سوى خلف صالح و ذريه طيّبه از طرف برادرزاده و پسر عمويش- اما بعد اگر تو و خانواده‏ات تنها به اين مصيبت مبتلاشده‏اى، اما در حزن و اندوه و تأثر و شكستگى دل، تنها نيستى- در اين قسمت من با شما شريك بودم و آنچه، به شما وارد شده بر من هم وارد آمده است. نهايت من امر خود را به خدا واگذار كردم، و آن چيزى كه به متقين وعده داده است، و به ايشان در مصيبت‌ها تعزيت و تسليت فرموده است، و دستور صبر داده است، چنانكه به پيغمبر خود نوح مى‏فرمايد: «وَ اصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنا؛ اى نوح در مقابل حكم پروردگارت صبر كن، زيرا تو زير نظر ما هستى»¹⁸ و به پيغمبر ما مى‏گويد: «فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ؛ اى پيغمبر، صبر كن در مقابل حكم پروردگارت و مانند يونس نباش‏»¹⁹ و نيز پيغمبر را خطاب مى‏كند، (در مصيبت حمزه): «وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ»²⁰ چون پيغمبر تصميم گرفته بود كه هفتاد نفر در مقابل حمزه، از ايشان بكشد، خدا به او مى‏فرمايد: اگر عقوبت كنى، جز يك نفر نبايد عقوبت كنى، و اگر صبر كنى بهتر است. پيغمبر اكرم فرمود: صبر مى‏كنم. و به داود مى‏گويد: «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها لا نَسْئَلُكَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى؛ امر كن خانواده‏ات را به نماز و بر آن پايدار باش، ما از تو رزقى درخواست نمى‏كنيم، بلكه ما تو را رزق مى‏دهيم و عاقبت براى پرهيزكاران است»²¹‏ و نيز مى‏فرمايد: «الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ؛ آنهایى كه وقتى مصيبتى به آنها برسد مى‏گويند ما از خدایيم و به سوى او بازمى‏گرديم‏»²² و مى‏فرمايد: «إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ؛ صبركنندگان اجر بى‏شمارى دارند»²³ و نيز لقمان به پسرش مى‏فرمايد: «وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ اى پسرم، صبر كن بر مصيبت‌هایى كه به تو مى‏رسد، زيرا اين تصميم كارها است»²⁴ و نيز در داستان موسى علیه السلام مى‏فرمايد: «قالَ مُوسى‏ لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ؛‏ موسى به قومش امر مى‏كند: از خدا كمك بگيريد و صبر كنيد. زمين را خدا به هر يك از بندگانش كه بخواهد به ارث مى‏دهد»²⁵ و مى‏فرمايد: «إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ؛ قسم به عصر، انسان در زيانكاريست، مگر كسانى كه ايمان آورده‏اند و عمل صالح به جاى آورده‏اند و توصيه به حق مى‏كنند و توصيه به صبر مى‏نمايند»²⁶ و نيز مى‏فرمايد: «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ‏؛ حتما شما را به چيزى از خوف و گرسنگى و كمى اموال و نفوستان امتحان مى‏كنيم و بشارت بده به صابرين»²⁷ و مى‏فرمايد: «وَ الصَّابِرِينَ وَ الصَّابِراتِ؛ مردان و زنان صبركننده»²⁸ و نيز مى‏فرمايد: «وَ اصْبِرْ حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ؛ صبر كن تا خداوند حكم كند كه او بهترين حكم‏كنندگان است»²⁹ و نظير اين آيات در قرآن كريم بسيار است. و بدان اى عمو و اى عموزاده من، خداى تعالى اهميتى براى دنيا نسبت به دوستانش قائل نيست، و هيچ‌چيز نزد او محبوب‌تر از صبر و جهاد نيست، و اهميت نمى‏دهد كه دشمنانش به نعمت‌هاى دنيا متنعم باشند. اگر غير اين بود، دشمنان خدا دوستانش را نمى‏كشتند، و از حقوقشان ايشان را منع نمى‏كردند، در حالى كه دشمنان خدا، با كمال اطمينان و آسايش با مقامات و موفقيت‌هاى عالى زندگى نمى‏كردند. اگر غير اين بود، يحيى و زكرياى پيغمبر را، براى خاطر زن بدكارى نمى‏كشتند. اگر چنين نبود، جدّت على بن ابى طالب علیه السلام را شهيد نمى‏كردند، به جرم اينكه به امر خدا قيام نمود. اگر چنين نبود، عمويت امام حسين علیه السلام، فرزند فاطمه زهرا سلام الله علیها را، ظلما و عدوانا شهيد نمى‏كردند. اگر چنين نبود، خداى تعالى در قرآن نمى‏فرمود: «وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ؛‏ اگر مردم يك نوع و يك امت نبودند، آنان را كه به خدا كفر ورزيدند چندان از مال دنيا به آنها مى‏داديم كه سقف خانه‏هايشان را از نقره و طلا درست مى‏كردند»³⁰ اگر چنين نبود، در حديث نمى‏آمد: اگر مؤمن اندوهناك نمى‏شد كاسه سر كافر را از آهن قرار مى‏داديم كه هيچ وقت، حتى به سر درد گرفتار نشود. اگر چنين نبود، در حديث نمى‏آمد: وقتى خدا بنده‏اى را دوست بدارد و او را در بلا فرو مى‏برد و از غمى بيرون نمى‏رود مگر آنكه، به غم ديگر مبتلا مى‏شود. اگر چنين نبود، در حديث نمى‏آمد: هيچ جرعه‏اى نزد خداى تعالى محبوب‌تر از دو جرعه نيست كه مؤمن آنها را بچشد؛ جرعه غضب و غيظ و جرعه مصيبتى كه در آن براى خدا صبر كند. اگر چنين نبود، اصحاب پيغمبر كسانى را كه به ايشان ظلم كردند دعا در حقشان نمى‏نمودند كه خدا طول عمر و صحت بدن زياد و فرزندان بسيار عنايت كند. اگر چنين نبود، چنانچه از رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بسيار رسيده است، هر وقت بر كسى خيلى توجه مى‏كرد، و براى او استغفار مى‏نمود، موفق به فيض شهادت مى‏شد، پيامبر چنين كارى نمى‏كرد. پس اى عمو و عموزادگان و برادرانم، بر شما باد به صبر كردن و رضا و تسليم، و كارهاى خود را به خدا واگذار كنيد، و تمسك به بندگى خدا نمایيد و در مقابل اوامر او تسليم باشيد. افرغ اللَّه علينا و عليكم الصّبر و ختم لنا و لكم السّعادة و انقذنا و ايّاكم من كلّ هلكة بحوله و قوّته انّه سميع قريب و صلّى اللَّه على صفوته من خلقه محمّد النّبىّ و اهل بيته؛ خداوند صبر و استقامتش را شامل حال ما و شما نمايد و خاتمه كار ما و شما را به سعادت و خير قرار دهد، و ما و شما را به حول و قوه خود از هلاكت نجات دهد، او شنوا است و به ما نزديك و درود خداوند بر محمد و اولاد او باد.‏ ³¹  حذف مطالب

نتیجه گیری و پیشنهادات

از آنچه که در این مقاله مورد پژوهش واقع شده است، به پرسش های مطرح شده در ابتداي مقاله می توان چنين پاسخ داد که: تعریف افسردگی طبق آیات قرآن نوعی اختلال است که به معنای " الگویی از عدم اعتماد به خدا و ضعف تفکر است که در اثر تکرار فرایندهای علیّ در ابعاد شناختی، تفکری، باوری، انگیزشی، رفتاری و توجهی منجر به احساس شکست، بی‌رغبتی و‌ عدم رضایت از زندگی، خواری درونی و غم فراگیر می‌‌شود؛ به این ترتیب موجب کندی یا سکون در مسیر هدایت می‌­گردد. نشانگان آزارنده می­توانند آشکار بوده و فرد را به جستجوی درمان سوق دهند یا نهان بوده و در مواجهه با عاملی بیرونی فعال شده یا هرگز در این دنیا آشکار نشوند".

 و از آنجایی که ، افسردگی به نوعی مادر اغلب اختلال­هاست، که درمان آن موجب بهبودی نسبی در اختلالات دیگر می‌­شود. درمان از طریق فرایند ساختار وجودی انسان، کاملترین شیوه درمان است. و روایات موجود نیز موید این موضوع است.

طبق دست آورد های این مقاله، قرآن کریم برای دنیا و آخرت انسان ها برنامه دارد. همچنین برای برون رفت از مشکلاتشان از جمله بیماری افسردگی راه حلی کاملا علمی و عملی دارد. که اين موضوع ارتباط مستقيم با فرهنگ درمان رايج دارد و همچنين این موضوع به پذیرش هرچه بیشتر فرهنگ عمومی مردم و البته فرهنگ جامعه علمی کشور نسبت به تولید علم قرآن محور کمک می کند؛ و وجود روایاتی از اهل بیت علیهم السلام در این زمینه تأیید کننده موضوع است.

 

 

 

منابع

قرآن كريم

1.       حسن مصطفوى، 1360، التحقيق في كلمات القرآن الكريم‏، تهران،‌ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي‏.

2.       ابن طاووس، على بن موسى،1409، إقبال الأعمال( ط- القديمة)‏، تهران، دار الكتب الإسلاميه‏.

3.       ، محمدرضا حكيمى، و محمد حكيمى، 1380، ترجمه احمد آرام، الحیاه تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

4.       ‏ محمد بن یعقوب بن اسحاق، الكافی، کلینی، تهران، نشر اسلامیه، چاپ چهارم،1408ق.

5.       محمد باقر مجلسی، 1403، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، مؤسسه الوفاء،‌ چاپ دوم.

6.       احمدرضا اخوت، 1389، تبيين عناصر ساختار وجودي انسان جهت نيل به تزکيه نفس با توجه به آيات و روايات اهل بيت عليهم السلام، قم، کتاب فردا.

7.       عبد الواحد بن محمد تميمى آمدى،1366، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبليغات، چاپ اول.

8.       ابومحمد حرانی،1404، تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیه و آله، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم.

9.       عبد الله جوادي آملي، 1386، تفسير انسان به انسان، قم، نشر اسراء.

10.       مفضل ابن عمر، 1379، توحید مفضل، نشر وزارت ارشاد

11.       ‏،على بن موسى ابن طاووس،1406، فلاح السائل و نجاح المسائل،‏ قم، بوستان كتاب‏.

12.       احمد رضا اخوت و فاطمه فیاض،1397، درمانگری افسردگی از منظر قرآن، تهران، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت عليهم السلام.

13.       هادی بهرامی احسان، احمدرضا اخوت، فاطمه فیاض، 1396، درمان افسردگی از منظر قرآن و روایات، تهران، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت عليهم السلام.

14.       احمد رضا اخوت، 1392، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی- بلوغ عاطفی (دوره اکرام و تالیف)، تهران، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت عليهم السلام.

15.       احمد رضا اخوت، 1392، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی- بلوغ عقلی (آراستگی به آداب و احسان)، تهران، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت عليهم السلام.

16.       احمد رضا اخوت، 1392، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی- بلوغ لبی (دوره مدیریت و تعهد)، تهران، انتشارات قرآن و اهل‌بیت نبوت عليهم السلام.

17.       احمد رضا اخوت، 1392، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی- بلوغ عبودیتی (دوره بندگی و رهبری)، تهران، انتشارات قرآن و اهل‌بیت نبوت عليهم السلام.

18.       احمد رضا اخوت، 1392، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی- ظهور مشورت و ادب (از تکلم تا بلوغ)، تهران، انتشارات قرآن و اهل‌بیت نبوت عليهم السلام.

19.       احمد رضا اخوت، 1392، دوره‌های رشد تفکر اجتماعی- ظهور ولایت و تادیب، (پیش از تولد تا آغاز تکلم)، ، تهران، انتشارات قرآن و اهل‌بیت نبوت عليهم السلام.

20.       ساحت‌های وجودی انسان از دیدگاه علامه طباطبایی موسوی مقدم، رحمت الله، علیزمانی، امیرعباس، فصلنامه اندیشه‌های نوین دینی. 7؛ 27، 76-53، 1390ش.

21.       احمدرضا اخوت، 1394، شاکله؛ فرایند و معنا، تهران، نشر قرآن و اهل‌بیت نبوت علیهم السلام.

22.       احمدرضا اخوت، 1394، شاکله نفس، تهران، نشر قرآن و اهل‌بیت نبوت علیهم السلام.

23.       احمدرضا اخوت، 1394، فلق؛ طلوع اثر، تهران، نشر قرآن و اهل‌بیت نبوت علیهم السلام.

24.       فلیک اووه،1387، درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه: هادی جلیلی، تهران: نشر نی.

25.       بهرامي احسان، هادی، اخوت، احمدرضا، فياض، فاطمه،1392، معناشناسی افسردگی از منظر قرآن؛ پیشنهاد الگویی برای پژوهش های قرآنی در حوزه روانشناسی.

26.       احمدرضا اخوت، ناس؛1394، مواجهه انسان با لقاء و القاء اثر، تهران، نشر قرآن و اهل‌بیت نبوت علیهم السلام.

27.       محمد بن حسین سید رضی، ترجمه سید جعفر شهیدی،1378، نهج البلاغه، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى.

28.       مقاله موانع اجتماعي تفکر در الگوي اسلامي پيشرفت بر اساس نظريه پردازي داده محور از قرآن، علی ربانی خوراسگانی، علی نقی ایازی، نشريه جامعه شناسي کاربردي دانشگاه اصفهان1393، دوره 25، شماره2.

29.       آلن برایمن، ترجمه هاشم آقابیگ‏پوری،1389، کمیت و کیفیت در تحقیقات اجتماعی، تهران: جامعه شناسان.

30.       فرانکفورد دیوید، نچمیاس چاوا،1381، روش‌های پژوهش در علوم اجتماعی، مترجمان: فاضل لاریجانی و رضا فاضلی، تهران: انتشارات سروش،.

31.       فراهانی، ح. ا. ؛ عریضی، ح. ر.، 1384، روش‌های پیشرفته پژوهش در علوم انسانی (رویکردی کاربردی)، اصفهان: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان.

32.       Hildenbrand, Bruno. (2004) Anselm Strauss, In Uwe Flick, Ernst von Kardorff and Ines Steinke (Eds.) A companion to Qualitative Research, London: sage

33.       American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed). DC: Washington, Author.

34.       Vana gas, R. & Rakšnys, A. V. (2014). the dichotomy of self-actualization and self-transcendence. Journal of business systems and economics. 4(2), 196-203.

 

1

 

---

[1]  Meta analysis

[2]  سوره مبارکه یونس، آیه 57

سوره مبارکه اسراء، آیه 82

سوره مبارکه فصلت، آیه 44

[3]  نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص 316

[4]  سوره مبارکه اعراف، آیات 120 تا 122

 

[5]  Vana gas, R. & Rakšnys, A. V.

[6] سوره مبارکه یوسف، آیه 111

[7]  سوره مبارکه ذاریات، آیه 56

[8]   رجوع کنید به کتاب های شش­گانه مراحل رشد تفکر اجتماعی، نوشته احمدرضا اخوت (1392)، انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت علیهم السلام.

[9] در انسان شناسی اسلامی انسان ابعادی دارد. اندیشمندان اسلامی به طور مفصل به تبیین این ابعاد پرداخته­اند. برای مثال آیت الله جوادی آملی (1391) حس، خیال و وهم را به عنوان قوای تفکر یا شناخت انسان مطرح می­کنند و تعقل را به عنوان شناخت قطعی بر اساس گزاره­های یقینی و قطعی می­شناسند. عمل نیز به عنوان نتیجه بیرونی شناخت فرد، به وقوع می­پیوندد و بر تفکر او نیز اثر می­گذارد. در تفسير الميزان علامه طباطبايي ابعاد انسان را در نگاه كلان در دو ساحت كلي علمي و عملي قابل تمایز مي‌دانند (علامه طباطبایی، 1374). در پژوهشي ديگر ساحت‌هاي نفس از ديدگاه علامه طباطبايي معرفي مي‌شود كه عبارت است از: ساحت ادراكي شامل ادراك حسي، ادراك خيالي، ادراك وهمي، ادراك عقلي؛ ساحت الوهي يا گرايش‌هاي فطري؛ ساحت اراده و اختيار؛ ساحت عمل. (موسوي مقدم و عليزماني، 1390). از ميان پژوهش‌هاي مذكور مدلي كه در تبيين ابعاد و يا ساحت‌هاي وجود انسان مورد اختيار و انتخاب قرار گرفت، مدل ساختار وجودي انسان است كه از آيات قرآن و روايات به دست آمده است (اخوت، 1389). بر اساس اين مدل مي‌توان بعد تفکر، بعد ایمان، بعد شاکله و توجه و بعد فعل را از یکدیگر تفکیک کرد.

شرح مختصر اين ساختار عبارتست از:

ابتدا انسان با حواس پنجگانه با اشيا و پديده­ها ارتباط بر قرار مي‌کند.

صورت ذهني از اشيا و رخدادها که توسط قوه خيال رويت مي­شود زمينه را براي برداشت‌هاي تفصيلي‌تر مهيا مي‌کند.

قوه وهم در انسان تابع قوه عاقله اوست و توان ارتباط دهي و انطباق بين تصاوير را به عهده دارد و به تصديق منجر مي‌شود. حس بر خيال و خيال بر وهم در قواي تفکري انسان تقدم دارند و اثر موجود موهوم به عنوان کلي و جامع در آیینه عقل جلوه مي‌کند (جوادي آملي،1391).

قوه عاقله مي‌تواند حقايق را از طريق وحي دريافت نمايد و يا به طريقي به حقايق هستي که به عنوان گزاره‌هايي کلي بيان مي‌شوند پي ببرد.

تواني که مي‌تواند از حواس تا عقل، علوم مختلف را براي انسان به ارمغان آورد توان تفکر است.

علاوه بر توان تفکر توان ديگري به نام تعقل در انسان وجود دارد که به واسطه آن مي‌تواند حقايق انتزاعي را درک و اعتباريات را بفهمد و بر اساس منطقي فطري صحت آنچه ديده و شنيده و به صورت گزاره در آورده است را ميزان نمايد (اخوت، 1389). در توحيد مفضل (ص 102) ، امام صادق علیه السلام نقش حواس انسان را به عنوان قواي بدني به عنوان زمينه ساز قواي نفساني که همان تخيل و وهم و عقل و تفکر دانسته­اند. امام علي علیه السلام در اهميت قطعي بودن قوه عقل گفته‌اند که آن کس که از عقل نصيحت خواهد به او خيانت نمي‌کند (نهج البلاغه، حکمت 281).

انسان بر اساس قوايي که دارد مي‌تواند به ادراک‌هاي مختلفي دست يابد. اما آنچه انسان را به صورت ويژه از ساير موجودات ممتاز ميکند برخورداري از تواني براي ادراکات وحياني و الهام‌هاي غيبي است. در اصطلاح قرآن و روایات گیرنده این الهامات و ادراکات قلب ناميده شده است.

پس از اينکه انسان به انواعي از علم دست يافت، هنگامی که اطمینانش به آن علوم بیشتر شود و به عنوان علمی محکم و قطعی آنها را ادراک کند به صورت باور در می­آید. ميزان باورها بسته به استحکامي که دارد از يقين بيشتر برخوردار مي‌شود. هر علمي که به باور تبديل مي‌شود در حدي است که قابليت اعتماد کردن را يافته که فرد بر اساس آن عمل کند. بنابراين موضوع ايمان پس از علم براي انسان مطرح مي‌شود (اخوت، 1389). در روايات ريشه ايمان، علم دانسته شده (الحياه، ج 1، ص192) و ايمان و يقين در باور با يکديگر قرين ذکر شده­اند (الحياه، ج 1، ص 189). ايمان در روايات داراي ابعاد حسي، باوري و عملي است (براي مثال الحياه، ج 1، ص 393). بنابراين ايمان پذيرش ارادي محتواي علم است. ايماني که مبتني بر شناخت وهمي و يا خيالي باشد هرگز از ثبات برخوردار نيست و با تغيير شناخت وهمي و خيالي که در معرض زوال است دگرگون مي­گردد (جوادي آملي، 1386). در توضیح مختصر این ساختار نیز، امام علي علیه السلام تفکر را مقدمه کسب علم (غرر الحکم، ج 5، ص 397)، و در جايي اصل عقل را تفکر کردن (غرر الحکم، ج 2، ص 417) و علم را مقدمه عمل کردن دانسته­اند (نهج البلاغه، حکمت 274). امام صادق عليه السلام ايمان و عمل را ملازم يکديگر مي‌دانند؛ تثبيت­کننده ايمان را عمل مي‌دانند (الحياة، ج 1، ص392).

انسان، با ايمان، علم خود را به سمت عمل سوق مي‌دهد.

قبل از آنکه انسان بر اساس باورهايش عمل کند مراتبي از انگيزه، قصد و نيت را طي مي‌کند. به اين مراحل که قبل از عمل است و شکل­دهنده نوع عمل و کيفيت آن است فعل گفته مي‌شود.

 در صورتي که درون انسان فعل‌هايي نهادينه شود به نحوي که عمل کردن با سهولت بيشتري انجام شود انسان به صفاتي دست پيدا مي‌کند.

هر عملي خود به شکل محسوس و نامحسوس اثرات خود را در زندگي وارد مي‌کند و به اين شکل به صورت نتايجي ملموس و يا غير ملموس در چرخه ساختار وجودي قرار مي‌گيرد و مشاهدات، تفکر، علم، باور و فعل را تحت تأثير خود قرار مي‌دهد (اخوت، 1389).

محور اصلي ساختار وجودي توان مديريتي است که آن را به نام توجه نفس مي‌شناسيم که بر ساير مؤلفه‌ها اثر مي‌گذارد و ساير تأثيرات مؤلفه‌ها را مديريت مي‌کند (اخوت، 1389). در روايات تقوا به عنوان عنصر کنترل­کننده و مديريتي مطرح مي­شود که قدرت توجه و ارزيابي امور در دست آن است. در واقع محور اصلي ساختار وجودي توجه نفس است که بر ساير مؤلفه‌ها اثر مي‌گذارد و ساير تأثيرات مؤلفه‌ها را مديريت مي‌کند.

 

[10] روش کشف این واژگان و ارتباط آن­ها با اختلال افسردگی به طور کامل در کتاب "معناشناسی افسردگی از منظر قرآن"، انتشارات دانشگاه تهران، تبیین شده است. 

[11]  این سوره­ها هریک به عنوان الگوی ویژه­ای از افسردگی مورد توجه قرار گرفتند و انواع 6 گانه افسردگی را شکل دادند که نه تنها در بعد نظری و بلکه در آزمون­ها تجربی نیز تمایز این شش مدل تایید شدند (بهرامی احسان، اخوت و فیاض، 2015).

[12]  بحار الأنوار (ط - بيروت) ، ج‏68 ، ص86.

[13] الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏2 ، ص231.

[14]  تحف العقول، النص، ص95.

[15]   الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏5، ص 314.

[16]   الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏2، ص 250.

[17]   فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 257.

[18]  سوره مبارکه طور، آیه 48.

[19]  سوره مبارکه قلم، آیه 48.

[20]  سوره مبارکه نحل، آیه 126.

[21]  سوره مبارکه طه، آیه 132.

[22]  سوره مبارکه بقره، آیه 156.

[23]  سوره مبارکه زمر، آیه 10.

[24]  سوره مبارکه لقمان، آیه 17.

[25]  سوره مبارکه اعراف، آیه 128.

[26]  سوره مبارکه عصر، آیه 3.

[27]  سوره مبارکه بقره، آیه 155.

[28]  سوره مبارکه احزاب، آیه 35.

[29]  سوره مبارکه یونس، آیه 109.

[30]  سوره مبارکه زخرف، آیه 33.

[31]   إقبال الأعمال (ط - القديمة)، ج‏2، ص 579.

---