An Analysis of the Current Status of Curricular Elements of Extracurricular Activities with a Social Harm Prevention Approach in the First Secondary Education Cycle

Subject Areas : Instructional Excellence of management

Hosien Khanifar ¹ , Salahadin Ebrahimi ² , Abdollah Ali Shirmard ³

1 - University of Tehran, Tehran, Iran. [e-mail]
2 - Department of Educational Management, Farhangian University, Tehran, Iran
3 - Department of Educational Sciences, Farhangian University, Tehran, Iran

Received: 2025-12-08 Accepted : 2026-02-14 Published : 2026-03-13

Keywords: Extracurricular Activities, Social Harms, First Secondary Education Cycle, Curriculum, Students.,

Abstract :

The present study aims to examine the current status of the curricular elements of extracurricular activities, with the goal of designing and validating an optimal model of the extracurricular curriculum using a social harm prevention approach in the first secondary education cycle. The research methodology is descriptive–analytical and is conducted qualitatively. The statistical population includes the Fundamental Transformation Document of Education and Training, the National Curriculum of the Islamic Republic of Iran, the book Recommendations for Cultural and Artistic Competitions, the book Nidā-yi Raḥmat (Call of Mercy), the circulars related to extracurricular activities in the Education and Training Organization, and the executive guidelines for cultural and educational centers. The sampling method was criterion-based sampling. The data collection instruments comprised a checklist, index cards, and memo-taking from upstream documents, whose validity was assessed and confirmed based on the opinions of experts and faculty members. To this end, a three-stage process was performed: data reduction or summarization, data display, and conclusion drawing. Ultimately, the results obtained regarding the current status of curricular elements (objectives, content, implementation, and evaluation) of extracurricular activities in the first secondary education cycle were reported, and the specified objectives were detailed in the cognitive, attitudinal, and skill domains in separate tables. An analysis of the current status of curricular elements of extracurricular programs in the educational system can serve specialists in creating an optimal situation and planning to address needs, deficiencies, and gaps, thereby reducing the distance between the current and desired states and filling the created gap.

References:

منـابـع
ابراهیمی، نامدار (1397). برنامه درسی فوق برنامه. دانشنامه ایرانی برنامه درسی.
اتابكی، علی‌محمد؛ مصطفی‌پور، مریم؛ مصطفی‌پور، جاسم (1393). بررسی تاثیر فعالیت‌های فوق‌ برنامه بر رشد اجتماعی و عملكرد تحصیلی دانش‌آموزان دختر مدارس متوسطه شهر مرودشت. نخستین همایش ملی علوم تربیتی و روانشناسی، مرودشت، ایران.
امام جمعه، سید محمدرضا؛ احمدی، غلامعلی؛ تیمورنیا، مهین (1392). بررسی تطبیقی فعالیتهای فوق‌برنامه دوره ابتدایی ایران با کشورهای آمریکا، انگلستان و مالزی. پژوهش‌های برنامه درسی، 3(1)، ص65-17.
پاک‎گوهر علیرضا؛ خلیلی، محمد؛ صفارزاده، محدثه (1388). بررسی نقش عامل انسانی در بروز تصادفات جاده‎ای. مدیریت ترافیک، 13(1)، ص28-14.
پرویزی، سرور؛ احمدی، فضل‌اله (1382). عوامل موثر بر سلامت از نگاه نوجوانان. پایش، 2(4)، ص245-252.
جعفری‎ثانی، حسین؛ علی‎اصغری، ام‌البنین؛ محبی‎امین، سکینه (1387). تحلیل محتوای منابع آموزش‌های غیررسمی سازمان‌های آتشنشانی، نیروی انتظامی و هلال احمر خراسان رضوی در مدارس. در مشهد: مجموعه مقالات اولین همایش آموزش و یادگیری غیررسمی.
حاجیلو، جلیل؛ رمزی، صمد؛ فرامزی، سولماز (1396). بررسی راهکارهای موثر برای بهینه کردن فعالیت‌های فوق‌برنامه در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور ارومیه. در: تهران: دومین کنگره بین‌المللی علوم انسانی.
رجبی‌پور، محمود (1387). مبانی پیشگیری اجتماعی از بزهکاری اطفال و نوجوانان. تهران: نشر منتهی.
سبحانی‎نژاد مهدی؛ یوزباشی، علیرضا؛ عیوضی، مریم؛ میهمان‏دوست، زهرا (1387). تبیین چالش‎ها و راهکارهای بهره‎گیری از فعالیت‎های فوق برنامه مدارس جهت تربیت شهروندی دانش‎آموزان. در: چکیده مقالات اولین همایش آموزش و یادگیری غیر رسمی 12-11 اردیبهشت. مشهد: دانشگاه فردوسی.
ستوده، هدیت‌اله (1395). آسیب‌شناسی اجتماعی. تهران: نشر آوای نور.
سمرقندی، فرخ (1390). بررسی تأثیر آموزش‌های انتظامی- اجتماعی حضوری پلیس در آگاهی انتظامی دانش‌آموزان دختر مقطع متوسطه منطقه 7 شهر تهران در سال تحصیلی 89-1388. پایان‎نامه کارشناسی ارشد رشته توانبخشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
سند برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران (1389). نگاشت چهارم. دبیرخانه طرح تولید برنامه درسی ملی.
شرفی، محمدرضا (1384). نقش فعالیت‌های مکمّل و فوق ‌برنامه در پیشگیری و کاهش آسیب‌ها. در: تهران: مجموعه مقالات همایش تبیین جایگاه فعالیت‌های مکمّل و فوق ‌برنامه.
صادق‎زاده قمصری، علیرضا (1390). مبانی نظری سند تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران. تهران: پژوهشکده تعلیم و تربیت.
صافی، احمد (1395). سازمان و قوانین آموزش و پرورش ایران. تهران: انتشارات سمت.
فتحی واجارگاه، کوروش (1395). برنامه درسی به سوی هویت‌های جدید (شرحی بر نظریات معاصر برنامه درسی). تهران: انتشارات آییژ، ج1.
فتحی، سروش؛ فدوی، جمیله (1391). تحلیلی بر آسیب‌های اجتماعی جوانان طی سال‌های 1387-1378 و عوامل موثر بر آن. جامعه‌شناسی مطالعات جوانان، 3 (8)، ص121-144.
فرمهینی فراهانی، محسن (1398). نقش تربیت در پیشگیری از آسیب‎های اجتماعی (با تأكید بر اهداف، اصول، روش‎ها و شیوه‎های تربیت اسلامی). مطالعات اسلامی آسیب‎های اجتماعی، 12(2)، ص45-21.
کرمی‎مقدم، فریده (1377). بررسی رابطه مهارت فردی مدیریت زمان و مهارت سازمانی در بین مدیران دبیرستان‌های دولتی شیراز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی دانشگاه شیراز.
ملکی، حسن (1393). آشنایی با فعالیت‌های تربیتی اجتماعی. تهران: انتشارات آییژ.
موسی‌پور، نعمت‌اله؛ سعیدی رضوانی، محمود (1395). مبانی برنامه‌ریزی آموزش متوسطه. مشهد: به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی).
نادری، امیر؛ حاجی حسین‎نژاد، غلام‎رضا؛ تاجیک اسمعیلی، عزیزاله؛ زین‎آبادی، حسن‎رضا (1392). ویژگی‎های اهداف فعالیت‎های فوق‌برنامه دانش‎آموزان دبیرستانی با رویکرد پیشگیری از آسیب‎های اجتماعی. روانشناسی تربیتی، 8(24)، ص101-72.
نور، آذر (1386). بررسی تطبیقی چگونگی اوقات فراغت جوانان ایرانی با کشورهای آمریکا و ژاپن. طرح پژوهشی، سازمان ملی جوانان.
Altan, B.A., Altıntas, H.O. (2017). Professional identities of vocational high school students and extracurricular activities. Journal of education and training studies, 5(7), p. 46-52.
Kara, O.M. (2016). Views of Turkish teachers on extracurricular activities at secondary schools. Acta didactica napocensia, 9(4), p. 1-14.
Kelly, A.V. (2004). The Curriculum Theory and Practice. London: SAGE Publications.
Kerr, B. (2009). Encyclopedia of Giftedness, Creativity, and Talent. A SAGE Reference Publication.
Klein, M.F. (1991). A conceptual framework for curriculum decision making. In: The politics of curriculum decision making: Issues in centralizing the curriculum (pp. 1-41). New York: State University of New York Press.
Posner, G. (1995). Analyzing the Curriculum. McGraw Hill, Inc.
Sun, J. & Tang, Y. (2020). Maternal scaffolding strategies and early development of selfregulation. Early Child Development and Care, 189(9), p. 1-13

Full-Text:



 

An Analysis of the Current Status of Curricular Elements of Extracurricular Activities with a Social Harm Prevention Approach in the First Secondary Education Cycle ¹

 

Hossein Khanifar1, Salaheddin Ebrahimi2, Abdullah Aali Shirmard3

1 Professor, University of Tehran, Tehran, Iran. [e-mail]

2 Department of Educational Management, Farhangian University, Tehran, Iran. [e-mail]

3 Department of Educational Sciences, Farhangian University, Tehran, Iran (Corresponding author). [e-mail]

 

Abstract The present study aims to examine the current status of the curricular elements of extracurricular activities, with the goal of designing and validating an optimal model of the extracurricular curriculum using a social harm prevention approach in the first secondary education cycle. The research methodology is descriptive–analytical and is conducted qualitatively. The statistical population includes the Fundamental Transformation Document of Education and Training, the National Curriculum of the Islamic Republic of Iran, the book Recommendations for Cultural and Artistic Competitions, the book Nidā-yi Raḥmat (Call of Mercy), the circulars related to extracurricular activities in the Education and Training Organization, and the executive guidelines for cultural and educational centers. The sampling method was criterion-based sampling. The data collection instruments comprised a checklist, index cards, and memo-taking from upstream documents, whose validity was assessed and confirmed based on the opinions of experts and faculty members. To this end, a three-stage process was performed: data reduction or summarization, data display, and conclusion drawing. Ultimately, the results obtained regarding the current status of curricular elements (objectives, content, implementation, and evaluation) of extracurricular activities in the first secondary education cycle were reported, and the specified objectives were detailed in the cognitive, attitudinal, and skill domains in separate tables. An analysis of the current status of curricular elements of extracurricular programs in the educational system can serve specialists in creating an optimal situation and planning to address needs, deficiencies, and gaps, thereby reducing the distance between the current and desired states and filling the created gap.   Keywords: Extracurricular Activities; Social Harms; First Secondary Education Cycle; Curriculum; Students.

 

 

 

 

 

واکاوی وضعیت موجود عناصر برنامه درسی فعالیت‌‌های فوق‌برنامه با رویکرد پیشگیری از آسیب‌‌های اجتماعی در دوره اول متوسطه ²

 

حسین خنیفر1، صلاح‎الدین ابراهیمی2، عبدالله عالی شیرمرد3

1 استاد، دانشگاه تهران، تهران، ایران. [e-mail]

2 گروه مدیریت آموزشی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران. [e-mail]

3 گروه علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران (نویسنده مسئول).  [e-mail]

 

چکیده هدف پژوهش حاضر بررسی وضعیت موجود عناصر برنامه درسی فعالیت‌های فوق‌برنامه، به منظور طراحی و اعتباربخشی به الگوی مطلوب برنامه درسی فوق‌برنامه، با رویکرد پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در دوره اول متوسطه بود. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و با روش کیفی انجام شده است. جامعه آماری شامل سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران، کتاب «راهکارنامه مسابقات فرهنگی و هنری»، کتاب «ندای رحمت»، بخشنامه‌های مربوط به فعالیت‌‌های فوق‌برنامه در آموزش و پرورش و دستورالعمل اجرایی کانون‌‌های فرهنگی و تربیتی بود. روش نمونه‌‌گیری، نمونه‌‌گیری ملاک‌محور بود. ابزار گردآوری داده‌‌ها چک‌لیست و فیش‌‌ها و یادداشت‌برداری از اسناد بالادستی بوده که روایی آنها با استفاده از نظرات متخصصان و اساتید سنجیده و تأیید شد. بدین منظور فرایند سه مرحله‌‌ای: تقلیل یا تلخیص داده‌‌ها، عرضه یا نمایش داده‌‌ها و نتیجه‌‌گیری انجام شد. در نهایت نتایج بدست آمده در مورد وضعیت موجود عناصر برنامه درسی (هدف، محتوا، اجرا و ارزشیابی) فعالیت‌‌های فوق برنامه در دوره متوسطه اول گزارش شده و اهداف مشخص شده به صورت کلی وجزئی در حیطه‎های دانش، نگرش و مهارت در جداول جداگانه گزارش شدند. واکاوی وضعیت موجود عناصر برنامه‌های درسی فوق‌برنامه در نظام آموزشی می‎تواند در راستای ایجاد وضعیت مطلوب و برنامه‌ریزی جهت رفع نیازها، نقص‌ها و کمبودها و کم کردن فاصله بین وضعیت موجود و مطلوب و پر کردن شکاف ایجاد شده، مورد بحث و بررسی و بهره‎برداری متخصصین قرار گیرد.    کلیدواژه‌ها: فعالیت‌‌های فوق‌برنامه، آسیب‌‌های اجتماعی، دوره متوسطه اول، برنامه درسی، دانش‌آموزان.

 

1. مقدمه

تعلیم و تربیت اعضای یک جامعه می‌تواند به صورت رسمی یا غیررسمی انجام گیرد. تعلیم و تربیت به شکل رسمی آن برعهده نهادها، سازمان‌ها و موسسات مختلفی است. یکی از مهم‌ترین نهادهای تعلیم و تربیت رسمی، آموزش و پرورش است که در قالب برنامه درسی و براساس دیدگاه ایدئولوژی جامعه به تربیت دانش‌آموزان می‌پردازد (ابراهیمی، 1397). افزایش آسیب‌های اجتماعی در یک جامعه نشانۀ بحران است و پیشگیری از آسیب‌‌های اجتماعی در هر جامعه به شناخت علمی ویژگی‌ها و قانونمندی‌های حاکم بر تحول آسیب‌ها در جامعه و به‌کارگیری یافته‌‌های علمی در فرایند برنامه‌ریزی اجتماعی موکول می‌‌شود. میزان موفقیت هر کشور در امر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، معرف کارآیی نظام اجتماعی غالب بر آن جامعه است (پاک گوهر و همکاران، 1388). آسیب‌های اجتماعی به هر نوع عمل فردی و یا جمعی اطلاق می‌‌شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیررسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی‌گیرد و در نتیجه با منع قانونی و یا قُبح اخلاقی و اجتماعی روبرو می‌گردد. به همین دلیل کج‌روان سعی دارند کج‌روی خود را از دید ناظران قانونی، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان نمایند؛ زیرا در غیر این صورت با پیگرد قانونی، تکفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجه می‌شوند (ستوده، 1395). نوجوانی یکی از بحرانی‌‌ترین دوره‌های زندگی محسوب می‌شود و ایران با داشتن سرمایه‌های عظیمی از نوجوانان، نیازمند برنامه‌ریزی‌های دقیق در زمینۀ رشد و سلامت این گروه سنّی است (پرویزی و احمدی، 1382). در این میان فعالیت‌های فوق‌برنامه در مدارس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. فعالیت‌های فوق‌برنامه به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر مدرسه به رسمیت شناخته شده، به همین جهت امروزه در جدول کاری مدرسه، توجه به آن افزایش یافته است (کلی³، 2004). در واقع هدف از این فعالیت‌‌ها «کمک به نوجوان است که بتواند رغبت‌های اصیل خود را تشخیص دهد، استعدادهای ذاتی خود را کشف نماید و در تربیت و توسعه آنها به منظور تأمین سعادت شخصی و افزودن
امکان شرکت در فعالیت‌‌های اجتماعی بکوشد» (ملکی، 1393). همین نکته اهمیت فعالیت‌های فوق‌برنامه را مشخص می‌سازد. با توجه به تأثیر بسیار مخرب آسیب‌های اجتماعی بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی نوجوانان و آسیب‌پذیری بیشتر آنان و اینکه متأسفانه بسیاری از رفتارهای پرخطر از این دوران شروع و تثبیت می‌شود و منجربه بروز آسیب‌های اجتماعی می‌گردد، شناسایی عوامل مستعدکننده و بازدارندۀ بروز آسیب‌های اجتماعی در این گروه سنّی در دوره متوسطه، اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از راه‌‌های برون‌رفت از این چالش‌‌ها، طراحی مناسب فعالیت‌‌های فوق‌برنامه برای پیشگیری از آسیب‌‌های اجتماعی دانش‌آموزان، با لحاظ نوعی آزادی عمل و قدرت انتخاب، انجام کارگروهی، وجود انعطاف و سایر ویژگی‌ها است.

اصولاً آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای رسمی جامعه، در جهت جامعه‌پذیری و رهنمون کردن دانش‌آموزان، مهم‌ترین نقش را ایفا می‌‌کند. لذا، این نهاد بر خود لازم می‌داند که با ارائه فعالیت‌‌های مختلف درسی و غیردرسی (فوق‌برنامه)، آمادگی لازم برای ورود دانش‌آموزان به عرصه‌های مختلف علم و فرهنگ را فراهم کند و اوقاتی را که دانش‌آموزان ممکن است به بطالت بگذرانند را به بهترین نحو پر کند (حاجیلو و همکاران، 1396). رسالت آموزش و پرورش در هر کشوری، تقویت نگرش انسانی به زندگی و ارتقای فلسفه آن و ایجاد توانایی در افراد جامعه برای زندگی سالم و سازنده است. یکی از ویژگی‌‌های آموزش و پرورش پیشرفته و مدرن، توجه ویژه به فعالیت‌هایی است که دانش‌آموزان در بیرون از کلاس و مدرسه انجام می‌‌دهند. این قبیل فعالیت‌ها بدون شک بیشتر از فعالیت‌های کلاسی در رشد دانش‌آموزان موثر هستند. بر دستگاه تعلیم و تربیت هر کشوری واجب است در راستای این مهم وارد عرصه شده و زمینه‌های اجرایی این فرایند را فراهم بیاورد. لازم است برای تعدیل نارسایی‌ها و کاستی‌های برنامه درسی، توجه به علایق و استعدادها، پاسخ به نیازهای فردی، غنی‌سازی اوقات فراغت، پاسخ به تحولات پرشتاب دنیای امروز و تعمیق فرآیند یاددهی- یادگیری، فعالیت‌هایی در قالب مکمّل و فوق‌برنامه برای اجرا در مدارس در نظر گرفته شود (کرمی مقدم، 1377).

گاهی مواقع برنامه درسی رسمی نمی‌‌تواند پاسخگوی نیازهای یادگیری باشد، فعالیت‌‌های فوق‌برنامه که اغلب به وسیله دانش‌‌آموزان انجام می‌شود، و یک نوع یادگیری جایگزین است، می‌تواند آنچه را آموزش ارائه می‌کند، به‌‌صورت گسترش‌یافته در ذهن دانش‌‌آموزان ایجاد کند (سان و تانگ⁴، 2020). فعالیت‌های فوق‌برنامه، دانش‌آموزان را وارد اجتماع می‌‌کند، در حالی که این اتفاق معمولاً در درس‌های رسمی کمتر رخ می‌دهد. این فعالیت‌‌ها می‌‌تواند به عنوان پلی بین برنامه‌های درسی رسمی و یادگیری‌های واقعی زندگی عمل نماید (کر، 2009). این فعالیت‌ها به سه نوع تفریحی، فرهنگی و علمی تقسیم می‌شود و به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا از زمان به صورت خلاق استفاده کنند، هرچند در بیشتر مواقع در برنامه روزانه مدرسه ترکیبی از برنامه‌های منظم علمی- تفریحی- فرهنگی با نظارت معلم انجام می‌شود (تیرنی و همکاران⁵، 2006). این برنامه‌‌ها، دارای زمینه‌های متنوعی می‌باشند و نیاز به رسیدگی و توجه همیشگی از سوی مسئولان مدرسه دارند، تا فرصت‌هایی برای مشارکت معنی‌دار دانش‌آموزان فراهم سازد» (فردریکز، 2008، به نقل از: امام جمعه و همکاران، 1392).

کسانی همچون کلاین⁶ (1991) و پوزنر⁷ (1995) نیز در تقسیم‌بندی برنامه درسی، سطحی را برای فعالیت فوق‌برنامه در نظر گرفته‌اند. کلاین (1991) در بحث از سطوح برنامه درسی، هفت سطح از برنامه درسی را تعریف می‌‌کند، در سطوح برنامه درسی کلاین، برای فعالیت‌‌های فوق‌برنامه جایگاهی ویژه در نظر گرفته شده است، تا جایی که دانش‌آموز، نقش یادگیرنده فعال را دارد و در انتخاب آنچه که فرامی‌‌گیرد، آزادی عمل خواهد داشت. از سویی، پوزنر نیز در کتاب «تجزیه و تحلیل برنامه درسی»، برای توضیح و تشریح بهتر مفهوم برنامه درسی، پنجمین نوع برنامه درسی را، «برنامه درسی فوق‌برنامه» معرفی می‌کند. به نظر وی، برنامه درسی فوق‌برنامه شامل کلیه تجربیات برنامه‌ریزی شده‌ای است که از حیطه موضوعات درسی مدرسه خارج است. این نوع برنامه درسی با عنایت به ماهیت داوطلبانه بودن آن و پاسخگو بودن آن در قبال علایق و رغبت‌های دانش‌آموزان، در نقطه مقابل برنامه درسی رسمی قرار می‌‌گیرد (ابراهیمی، 1397). این برنامه ها اگرچه از لحاظ اداری کم اهمیت‌تر از برنامه درسی رسمی است، اما در بسیاری از جهات مهم‌تر و موثرتر از آن می‌باشد (فتحی واجارگاه، 1395).

در دوره متوسطه قسمت اعظم استعدادهای اختصاصی نوجوانان بروز می‌کند. قدرت یادگیری آنان به حد اعلای خود می‌رسد و کنجکاوی آنان جهت معینی می‌یابد. از این‌رو این دوره در نظام‌های تعلیم و تربیت کشورهای مختلف جهان اهمیت بالایی دارد (صافی، 1395). استفاده از فعالیت‌های فوق‌برنامه با وجود اهمیت برای همه مقاطع تحصیلی، در دبیرستان‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است (موسی‌پور و همکاران، 1395) و نباید از تاثیر فعالیت‌های فوق‌برنامه بر تربیت شهروندی، جامعه‌پذیری و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی غافل ماند. همگونی قابل توجهی بین اهداف فعالیت‌های فوق‌برنامه مدارس با اهداف تربیت شهروندی وجود دارد. تربیت شهروندی دارای هدف‌های کلی استقلال، رعایت حقوق دیگران، مسئولیت‌پذیری، مشارکت و مانند آن است که در بررسی اولیه، همین موارد در زمره اهداف فعالیت‌های فوق‌برنامه نیز می‌باشد (سبحانی‌نژاد و همکاران، 1387). از ویژگی‌های دیگر فعالیت‌های فوق‌برنامه، هدف‌گیری به امور اجتماعی نظیر همکاری در فعالیت‌های اجتماعی، اردویی، مراسم ملی و نظایر آنها است. این فعالیت پل ارتباطی مناسبی میان مدرسه و جامعه، خانواده و جامعه، مدرسه و خانواده را ایجاد و زمینه جامعه‌پذیری را مساعد می‌کند (شرفی، 1384). نکته دیگر در اهمیت ایجاد و زمینه فعالیت‌های فوق‌برنامه، امکان اجرای آموزش‌ها و تأثیرگذاری در بحران‌های جوامع امروزی از قبیل بحران اعتیاد به مواد مخدر، بحران خشونت، بحران آلودگی محیط زیست، بحران قانون‌شکنی است (جعفری ثانی و همکاران، 1387). به دلایل گوناگون نظیر شتاب‌زدگی، تحرک روزافزون جوامع کنونی، اشتغال همزمان والدین در خارج از خانه و کاهش ارتباط صمیمانه والدین و فرزندان، برخی آسیب‌ها و ناهنجاری‌های دانش‌آموزان را تهدید می‌کند. ایجاد فعالیت‌های ثمربخش و مبتنی‌بر علایق افراد، از رنج روحی آنان می‌کاهد و توان آنها را در عرصه مورد علاقه به‌کار گرفته، موجبات حفظ سلامت روانی آنان را فراهم می‌کند. بازنگری در شأن و جایگاه امور فوق‌برنامه چنانچه به اینگونه نتایج منتهی شود، مقصود از
این برنامه‌ها را حاصل کرده و آن مقصود اصلی همان آسیب‌زدایی از دوران تحصیل به ویژه آموزش عمومی است (شرفی، 1384).

با توجه به مسئله اصلی پژوهش حاضر و مسایل و مشکلاتی که ذکر شد، نوعی خلاء در نظام تعلیم و تربیت وجود دارد که تأثیرگذاری آموزش‌های رسمی ارائه شده در زمینه موضوعات اجتماعی را با تردید مواجه کرده است. (نادری و همکاران، 1392). بنابراین، برای اتخاذ راهبرد مهم پیشگیری از وقوع جرم، باید توجه جدی به مشارکت و جامعه‌پذیری دانش‌آموزان داشت، تا ویژگی‌هایی چون احترام و عمل به قانون، فرهنگ خودکنترلی و احترام به حقوق دیگران از این سنین در وجود آنها نهادینه شود و آسیب‌پذیری آنها در دوره متوسطه و پس از آن به حداقل ممکن برسد. با توجه به اوقات فراوانی که دانش‌آموزان در مدارس می‌گذارنند، «مدرسه می‌تواند براساس ارزش‌ها و نیازهای جامعه، قواعد و هنجارهای زندگی جمعی از قبیل نظم و ترتیب، تمرکز و پشتکار برای انجام وظایف، احترام به حقوق دیگران و حس همکاری، رقابت، و مساعدت را به فراگیران آموزش دهد» (رجبی‌پور، 1387). می‌توان با نگاهی نو به مقوله فعالیت‌های فوق‌برنامه، ویژگی‌ها و آثار مثبتی که در جذب دانش‌آموزان و گرایش آنها به سمت تربیت دارد، در امر پیشگیری از جرایم کوشید. لذا، هدف پژوهش حاضر بررسی وضعیت موجود اهداف فعالیت‌های فوق‌برنامه با رویکرد پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در دوره اول متوسطه بوده که می‌تواند زمینه رفع برخی نابسامانی‌ها را فراهم سازد.

1-1. پیشینه تحقیق

فرمهینی فراهانی (1398) در پژوهشی به بررسی نقش تربیت در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی پرداخته است. نتایج نشان داد که، از منظر تربیتی، پیشگیری بهترین راه مقابله با آسیب‌های اجتماعی است. اقدامات پیشگیرانه به عنوان مهم‌ترین راهکار برای مبارزه با آسیب‌های اجتماعی در نظام آموزشی شامل دو بخش است: بخش اول تمرکز بر آگاه‌سازی متربی و بخش دوم تقویت مهارت‌های اجتماعی. یافته‌های تحقیق حاجیلو و همکاران (1396) حاکی از این است که در تنظیم فعالیت‌های فوق‌برنامه باید علاقه، نیاز و استعداد دانش‌آموزان را در اولویت قرار داد. نتایج پژوهش اتابکی و همکاران (1393) نشان داد كه فعالیت‌های فوق‌برنامه مدارس بر رشد اجتماعی دانش‌آموزان دختر مدارس متوسطه شهر مرودشت تأثیر مثبت دارد. فعالیت‌های فوق‌برنامه رابطه معناداری با افزایش عملكرد تحصیلی دانش‌آموزان دختر دارد. فتحی و فدوی (1391) در پژوهشی دریافتند
که یکی از علل افزایش آسیب‌های اجتماعی، مشکلات اقتصادی، فقر، بیکاری و مشکلات درون خانواده و جامعه می‌باشد و در گروه سنی جوانان، معمولاً افراد به دلیل افکار و احساس پوچی، نا امیدی، احساس گناه، افسردگی، اعتیاد، احساس شکست، بحران‌های حاد عاطفی، بیماری‌های شدید و نداشتن سعه‌صدر در کنار سایر عوامل اجتماعی دچار آسیب‌های اجتماعی شده‌اند.

براساس نتایج پژوهش سمرقندی (1390)، پنج اولویت نیازهای آموزشی دانش‌آموزان دختر و پسر مقطع متوسطه عبارتند از: مبارزه با بدحجابی، برخورد با مزاحمان خیابانی، تأمین امنیت از خانه تا مدرسه، جمع‌آوری اراذل و اوباش و مبارزه با مواد مخدر. نتایج پژوهش نور (1386) نشان می‌دهد که فعالیت‌های دینی و قرآنی، هنری و فرهنگی، بیشتر از سایر برنامه‌ها اجرا شده‌اند، اما جوانان به صورت گسترده‌تر در فعالیت‌های ورزشی، اردویی و گردشگری شرکت کرده‌اند. این مسئله نشانگر آن است که بین علاقه جوانان و نوع برنامه‌های اجرا شده، تفاوت‌هایی وجود دارد. همچنین بیانگر عدم وجود یک نیازسنجی جامع و کامل از میان جوانان، و نبود یک استراتژی کلان و مشخص در سطح کشور، برای برنامه‌های فراغتی جوانان است. نتایج پژوهش آتلان و آلتینتاس⁸ (2017) نشان داد که دانش‌آموزان هنرستانی در فعالیت‌های فوق‌برنامه شرکت نمی‌کنند. این برنامه‌ها ناکافی و اجباری بوده و برای بهبود مهارت‌های دانش‌آموزان هنرستانی تاثیری ندارد. کارا⁹ (2016) در پژوهشی دریافت که، فعالیت‌های فوق‌برنامه باید با توجه به شرایط فیزیکی مدرسه انجام شود، برای معلم و دانش‌آموز جذاب باشد، تحت نظر والدین و کادر مدرسه باشد، وهمچنین اجرای این برنامه ها به دانش بالای معلمان احتیاج دارد. ییلدیز (2015)، در پژوهشی با عنوان «آموزش بهتر در دانشگاه ایشیک با فعالیت‌های فوق برنامه»، فعالیت‌های فوق‌برنامه را روشی برای تشویق دانش‌آموزان به مطالعه می‌داند. در این پژوهش به تاثیر مثبت فعالیت‌های فوق‌برنامه بر سطح زبانی دانش‌آموزان ضعیف پرداخته شده است.

2. روش تحقیق

در پژوهش حاضر که به روش کیفی انجام شده، به منظور چندبعدی شدن تحقیق، از منابع و فنون مختلفی استفاده گردید، شامل: تحلیل محتوا، مطالعه منابع علمی و تخصصی موجود، بررسی اسناد، مدارک و تولیدات کشور در ارتباط با برنامه درسی فوق‌برنامه.

جدول 1- منابع و فنون گردآوری داده‌ها

منابع داده‌‌ها	اسناد بالادستی، محتوای دستورالعمل‌‌ها و بخشنامه‌‌ها
فنون گردآوری داده‌‌ها	تحلیل محتوای کیفی، سندکاوی

3. یافته‌‌ها

سوال پژوهش: وضعیت موجود عناصر برنامه درسی فوق‌برنامه با رویکرد پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، در دوره اول متوسطه چگونه است؟        

به منظور پاسخ به این پرسش از تحلیل اسناد و سندکاوی بهره گرفته شد. برای بررسی وضعیت موجود فعالیت‌های فوق‌برنامه در آموزش و پرورش و مدارس کشور، اسناد بالادستی: سند برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران(1389)، مبانی نظری سند تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران (صادق‌زاده قمصری و همکاران، 1390) و کلیه فعالیت‌های اجرایی مدارس بررسی، عناصر برنامه درسی فعالیت‌‌های فوق‌برنامه تحلیل و گزارش گردید. در فعالیت‌‌ها و حوزه‌‌های مختلف آموزش و پرورش می‌‌توان به فعالیت‌‌هایی اشاره کرد که در رابطه با فوق‌برنامه می‌‌باشند. این فعالیت‌ها با اهدافی مشخص، در حال حاضر در مدارس کل کشور و در دوره‌های مختلف تحصیلی در حال اجرا هستند و اسنادی که مورد تحلیل قرار گرفته‌اند، راهنمای عملی مربیان پرورشی مدارس هستند که به عنوان راهبر تربیتی درصدد اجرایی کردن فعالیت‌های فوق‌برنامه در مدارس بوده و عبارتند از:

الف) فعالیت‌‌های مربوط به حوزه معاونت پرورشی و فرهنگی (اداره‌کل قرآن، عترت و نماز)،

ب) فعالیت‌‌های مربوط به حوزه معاونت پرورشی و فرهنگی (اداره‌کل فرهنگی و هنری، اردوها و فضاهای پرورشی)،

ج) فعالیت‌‌های مربوط به حوزه معاونت پرورشی و فرهنگی (سازمان دانش‌آموزی، بسیج دانش‌آموزی، هلال احمر)،

د) فعالیت‌های مربوط به حوزه معاونت تربیت بدنی و سلامت (دفتر سلامت و تندرستی و مراقبت از آسیب‌های اجتماعی).

در یک جمع‌بندی می‌توان هدف، محتوا، روش و ارزشیابی مورد تاکید در اسناد را با توجه به فعالیت‌های فوق‌برنامه با رویکرد پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، به طور خلاصه به شرح ذیل دسته‌بندی نمود.

جدول 2- هدف، محتوا، روش و ارزشیابی

ابعاد	مولفه
اهداف کلی	دستیابی به مراتبی از حیات طیبه (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	هدف نهایی نظام تعلیم و تربیت، تربیت صحیح انسان، تربیت همه‌جانبه و هدایت کودکان و نوجوانان به سوی حیات طیبه (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	تربیت یکپارچه عقلی، ایمانی، عملی و اخلاقی دانش‌آموزان (برنامه درسی ملی)
	تربیت انسانی موحد، مؤمن و معتقد به معاد (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
اهداف جزئی	توانمندسازی فرد در تسلّط بر رفتار و حفظ سلامت خود (برنامه درسی ملی)
	پیشگیری از کردارهای پرخطر و بهبود زندگی (برنامه درسی ملی)
	ایجاد رقابت سالم و غنی‌سازی اوقات فراغت در قالب شناخت و آموزش فرهنگ، هنر، آداب، رسوم و سنن مطلوب جامعۀ اسلامی (کتاب راهکارنامه مسابقات فرهنگی و هنری)
	ایجاد زمینه لازم برای خودشناسی، خداشناسی و تقویت روحیه حقیقت‌جویی (کتاب ندای رحمت)
	آموزش‌های مرتبط با آداب و مهارت‌های زندگی برای دستیابی به مراتبی از حیات طیبه (برنامه درسی ملی)
	آماده کردن فرد برای ورود آگاهانه و مسئولانه به زندگی خانوادگی و اجتماعی (برنامه درسی ملی)
	تعلیم و تربیت فرایندی تعالی‌جویانه، تعاملی، تدریجی، یكپارچه و مبتنی بر نظام معیار اسلامی (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	تقویت ایمان، بصیرت دینی و باور به ارزش‌های انقلاب اسلامی (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	پرورش روحیۀ کتاب‌خوانی و مطالعه (کتاب راهکارنامه مسابقات فرهنگی و هنری)
	تزکیه و تهذیب نفس و رشد فضایل و مكارم اخلاقی براساس ایمان به خدا و تقوای اسلامی (کتاب ندای رحمت)
	پرورش روحیه تعبد الهی و التزام عملی به احكام و آداب اسلامی (کتاب ندای رحمت)
	ارتقای نقش نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی در رشد و تعالی کشور و برپایی جامعه صالح اسلامی (رویکردها، برنامه‌ها و فعالیت‌های کانون‌های فرهنگی- تربیتی)
محتوا	غنی‌سازی محتوای برنامه‌های آموزشی و تربیتی با مفاهیم انسان‌ساز و تعالی‌بخش اقامه نماز (کتاب ندای رحمت)
	محتوا دربرگیرنده مفاهیم و مهارت‌های اساسی و ایده‌های کلیدی مبتنی‌بر شایستگی‌ها (برنامه درسی ملی)
	محتوا متناسب با نیازهای حال و آینده، علایق، ویژگی‌های روانشناختی دانش‌آموزان، انتظارت جامعه اسلامی و زمان آموزش (برنامه درسی ملی)
	برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت (برنامه درسی ملی)
	توانمندسازی فرد در تسلّط بر رفتار و حفظ سلامت خود (برنامه درسی ملی)
	پیشگیری از کردارهای پرخطر و بهبود زندگی (برنامه درسی ملی)
	بازتولید برنامه‌ها و محتوای آموزشی و روش‌های تربیتی برای درونی‌سازی و تعمیق و ترویج فرهنگ حیاء، عفاف و حجاب (سند تحول بنیادین)
	تدوین برنامه جامع مشاركت خانواده و نهادهای تربیتی و آموزشی برای تقویت فرهنگ تربیتی خانواده‌ها (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	فراهم آوردن زمینه‌های لازم برای نقش‌آفرینی مدرسه به عنوان كانون كسب تجربیات تربیتی محله و جلوه‌ای از جامعه اسلامی و حیات طیبه (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	پرورش استعدادهای شغلی و پدیدآوردن آیندۀ شغلی برای برآوردن نیازهای جامعه (کتاب راهکارنامه مسابقات فرهنگی و هنری)
	فعالیت‌های فوق‌برنامه شامل فعالیت‌های فرهنگی، هنری، ورزشی، بهداشتی و بازدیدهای علمی و اردوها (بخشنامه مربوط به فعالیت‌های فوق‌برنامه در آموزش و پرورش)
	ایجاد تنوع در فرصت‌های تربیتی در مراکز آموزشی و تربیتی برای پاسخگویی به نیازهای دانش‌آموزان (کتاب راهکارنامه مسابقات فرهنگی و هنری)
	ارائه برنامه‌های تربیتی با لحاظ کردن تفاوت‌های فردی (کتاب ندای رحمت)
	تنوع بخشیدن به فعالیت‌های فوق‌برنامه و جذب حداکثری دانش‌آموزان (کتاب ندای رحمت)
	تقویت مستمر و تحكیم فضائل اخلاقی در محیط‌های تربیتی با استفاده از همه ظرفیت‌های آموزشی و تربیتی (کتاب ندای رحمت)
	تأکید بر اولویت کرامت و عزت نفس و شجاعت، حیاء و عفت، صداقت، مسئولیت‌پذیری و نظم در همه دوره‌های تحصیلی
	طراحی و تدوین برنامه درسی اقامه نماز با رویكرد تلفیقی برای هر یک از دوره‌های تحصیلی (کتاب ندای رحمت)
	توجه به جذابیت برنامه‌ها و نشاط و شادابی دانش‌آموزان (بخشنامه فعالیت‌های فوق‌برنامه در آموزش و پرورش)
	پیشنهاد مدیر و انجمن اولیاء و مربیان نسبت به ارائه خدمات آموزشی و پرورشی فوق‌برنامه (بخشنامه فعالیت‌های فوق‌برنامه در آموزش و پرورش)
	ارائه خدمات آموزشی و پرورشی فوق‌برنامه در هفته برحسب دوره تحصیلی (بخشنامه فعالیت‌های فوق‌برنامه در آموزش و پرورش)
روش	بهره‌گیری از روش‌های شوق‌انگیز، فعال و مبتنی بر ایجاد توافق جمعی در تبیین و ترویج فرهنگ اقامه نماز (کتاب ندای رحمت)
	ارائه خدمات مشاوره‌ای به خانواده‌های آسیب‌پذیر و آسیب‌زا، برای همسوسازی اهداف و روش‌های تربیتی خانواده و مدرسه (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	توجه به شیوه‌های آموزش انفرادی، غیرمستقیم و تجربی (برنامه درسی ملی)
	هدایت و نظارت مربیان و استادان حاذق جهت رقابتی سالم در بین دانش‌آموزان (کتاب راهکارنامه مسابقات فرهنگی و هنری)
	حضور فعال و بانشاط در نمازجماعت مدرسه (کتاب ندای رحمت)
	توجه به نقش فعال، داوطلبانه و آگاهانه دانش‌آموز در فرآیند یاددهی- یادگیری و تربیت‌پذیری (برنامه درسی ملی)
	یادگیری حاصل تعامل خلاق، هدفمند و فعال یادگیرنده با محیط‌های متنوع یادگیری (برنامه درسی ملی)
	شرکت در فعالیت گروه‌ها و انجمن‌های علمی، اردوهای علمی، زیارتی و سیاحتی (برنامه درسی ملی)
	حضور فعال و مشاركت دانش‌آموزان در محافل، مجالس و اماكن مذهبی (کتاب ندای رحمت)
	حضور فعال دانش‌آموزان و مدارس در برنامه‌های اجتماعی و انقلابی (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	افزایش میزان مشاركت خانواده‌ها در فعالیت‌های آموزشی و تربیتی مدرسه (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)
	استفاده از فعالیت‌های برون مدرسه، به ویژه مساجد و کانون‌های مذهبی برای تقویت معرفت و باور به معارف الهی (کتاب ندای رحمت)
	حضور فعال و بانشاط در نمازجماعت مدرسه (کتاب ندای رحمت)
	لحاظ نمودن پرورش اجتماعی و اخلاقی دانش‌آموزان به طور آگاهانه و فعال در بطن همه برنامه‌ها (رویکردها، برنامه‌ها و فعالیت‌های کانونهای فرهنگی- تربیتی)
	برپایی محفل دوستانه، تفریح و رفع خستگی دانش‌آموزان از فعالیت‌های رسمی روزانه و لذت بردن آنان از اوقات فراغت خود (رویکردها، برنامه‌ها و فعالیت‌های کانون‌های فرهنگی- تربیتی)
	جانشین ساختن فعالیت‌ها و طرح‌های گروهی و همکاری‌های دانش‌آموزی به جای رقابت‌های ناسالم انفرادی (رویکردها، برنامه‌ها و فعالیت‌های کانون‌های فرهنگی- تربیتی)
	دنبال کردن نمای فعالیت‌های یاددهی- یادگیری با تأکید بر زمینه‌های ارتباط عاطفی، تفریح و تفنن سالم و علایق دانش‌آموزان (رویکردها، برنامه‌ها و فعالیت‌های کانون‌های فرهنگی- تربیتی)
ارزشیابی	ارزشیابی به صورت مستمر و عملکردی (برنامه درسی ملی)
	تاکید بر خودارزیابی (برنامه درسی ملی)

در یک جمع‌بندی می‌توان کلیه اهداف بدست آمده از تحلیل برنامه‌های اجرایی ابلاغی آموزش و پرورش را با توجه به فعالیت‌های فوق‌برنامه با رویکرد پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، به طور خلاصه به شرح ذیل در سه حیطه دانش، نگرش و مهارت دسته‌بندی نمود.

جدول 3- اهداف فعالیت‌‌های فوق‌برنامه در سه حیطه (دانش، نگرش و مهارت)

ابعاد	مؤلفه‌ها
دانش	شناخت و پرورش استعدادهای قرآنی دانش‌آموزان
	افزایش سطح مبانی اعتقادی و معرفتی دانش‌آموزان نسبت به آموزه‌های دینی
	آشنایی همه‌جانبه دانش‌آموزان و اولیاء با زندگینامه چهارده معصوم(ع)
	شناخت سیره عملی و اخلاقی پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) و به‌کارگیری آن در زندگی روزمره
	آشنایی کلی با بحث مهدویت و تقویت باورهای مردم و جهت‌دهی صحیح به شور و اشتیاق آنان به مهدویت
	آشنایی دانش‌آموزان با وظایف و فرایض دینی
	افزایش مهارت‌های فردی و اجتماعی دانش‌آموزان از طریق مشارکت در برگزاری نماز جماعت (خادم الصلوه، موذن و مکبّر)
	شناخت، کشف و پرورش استعدادهای نهفته
	آشنایی با زندگی عملی و بدون اتکاء به دیگران،‌ تقویت روحیه خدمت و زندگی اجتماعی و آشنایی با فعالیت‌های گروهی
	شناخت ناهنجاری‌های روحی و مشکلات رفتاری نوجوانان و جوانان
	آشنایی با مسایل تاریخی، ‌فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و هنری
	آشناسازی دانش‌آموزان با شرایط زندگی؛ همچنین شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مردم در سراسر کشور
	آشنایی با دوستان جدید و انس و الفت با آنان
	آشنایی با فرهنگ‌های بومی شهرها
	آشنایی با شخصیت‌های مذهبی، فرهنگی، موثر و تاریخ‌ساز
	آشنایی با اماکن زیارتی، باستانی، سیاحتی و فرهنگی
	شناخت اهداف انقلاب و دفاع مقدس
	آشنایی جوانان با فرهنگ کار و تلاش و فعالیت‌های گروهی
	آشنایی دانش‌آموزان با اقوام و فرهنگ‌های ایرانی
	آشنایی دانش‌آموزان با مفهوم تولی و تبری
	آشناسازی نوجوانان و جوانان با جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی، هنری، تاریخی، و اجتماعی ایران و جهان
	آشنایی با مسئله محیط زیست و کوشش در حفظ و نگهداری آن
	آشنا نمودن دانش‌آموزان (اعضاء) با حقوق فردی و احترام به حقوق دیگران
	آشنایی عینی و عملی با معارف و تعالیم اسلامی و سیره پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع)
	آشنایی بیشتر با طبیعت و نحوه بهره‌گیری از مهارت‌های عملی در اردو
	آشنا نمودن فراگیران با مقوله‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی داخلی و خارجی
	آشنا نمودن دانش‌آموزان با اصول و مبانی انقلاب اسلامی
	افزایش نقش دانش‌آموزان در پیشبرد فعالیت‌های ورزشی مدارس اعم از برنامه و فوق‌برنامه درس تربیت بدنی
	افزایش فرصت‌های فعالیت‌های حرکتی برای دانش‌آموزان
	شناسایی و پرورش دانش‌آموزان با استعداد ورزشی در رشته‌های مختلف، افزایش تعامل خانواده و مدرسه با استفاده از ظرفیت تربیت بدنی و ورزش به منظور ارتقاء و حفظ سلامت همه‌جانبه دانش‌آموزان
	افزایش سطح ایمنی و کاهش خطرپذیری در جامعه
	شناخت رفتارهای پرخطر کودکان و نوجوانان
	شناخت عوامل مخاطره‌آمیز کودکان و نوجوانان
	شناخت کودکان و نوجوانان در معرض خطر و پرخطر
	آشنایی با ویژگی‌ها و تغییرات رشدی کودکان و نوجوانان
	آشنایی با سبک‌های فرزندپروری
	شناسایی الگوهای موفق آموزش پیشگیری و مراقبت از آسیب‌های اجتماعی به کودکان و نوجوانان
نگرش	ایجاد روحیه خودسازی و اعتماد به نفس در بین نوجوانان و جوانان
	ایجاد روحیه و نشاط همراه با تفریحات سالم در زندگی نوجوانان و جوانان
	برقراری روابط عاطفی مطلوب بین مربی و متربی
	ایجاد بستر مناسب برای تمرین یک زندگی دسته‌‌جمعی
	تقویت حس تعاون و همکاری از طریق سپردن کار و مسئولیت‌ها
	تقویت روحیه جمع‌پذیری و قانون‌‌مندی و برخورداری از نظام معین
	تقویت روحیه اعتماد به نفس و هم‌‌زیستی در شرایط خارج از زندگی معمولی خانوادگی
	تقویت روحیه دینی
	ایجاد فرصت‌های مناسب برای دانش‌آموزان و ارزیابی استعدادهای آنان
	ایجاد نشاط و فراهم نمودن زمینه‌های شادابی و بروز خلاقیت‌ها
	تقویت خودباوری و اعتماد به نفس
	تقویت روحیه تعاون، نیکوکاری، نوع‌دوستی و کمک به دیگران و ترغیب به رعایت نظم و انضباط اجتماعی
	ایجاد ایمان و علاقه به فرهنگ خودی، خودباوری و توجه به شعار «نه شرقی و نه غربی»
	درک ارزش و تقویت باورهای دینی دانش‌آموزان
	ایجاد روحیه خودسازی وخودباوری در جوانان و نوجوانان
	ایجاد بستری معنوی برای تعمیق اعتقادات و کسب بصیرت معنوی در دانش‌آموزان
	ایجاد بستر مناسب جهت سیر در طبیعت و تفکر و تدبر نوجوانان و جوانان کشور در نحوه آفرینش مخلوقات و پی بردن به خالقیت خداوند
	ایجاد نشاط و شادابی و بهداشت روانی و جسمانی در محیط اردو با استفاده از ابزارهای تربیتی مناسب
	ایجاد زمینه مشارکت دانش‌آموزی در عرصه‌های فرهنگی و بین‌المللی
	ایجاد انگیزه خودباوری و تقویت نگرش مثبت به فعالیت‌های حرکتی و ورزشی.
	ایجاد نظام شناسایی دانش‌آموزان آسیب‌پذیر و آسیب‌دیده از طریق چك‌لیست‌های علمی
	ایجاد تغییرات مثبت در دانش، نگرش و رفتار دانش‌آموزان نسبت به سلامت روان
مهارت	آموزش افعال و اذکار نماز به دانش‌آموزان به صورت عملی و مهارتی
	آموزش فنون مهارت‌های مختلف در اردو
	آموزش مهارت‌های ارتباطی و روحیه مواجهه با مسائل فردی و خانوادگی و اجتماعی
	افزایش مهارت‌های حل مسأله و تصمیم‌گیری در دانش‌آموزان
	افزایش مهارت کنترل هیجان در بین دانش‌آموزان
	آموزش مهارت‌های تفکر انتقادی، تصمیم‌گیری، حل مسأله و کنترل هیجان به دانش‌آموزان
	آموزش مهارت‌های تاب‌آوری و مقابله با رویداد و شرایط سخت و ناگوار با رویکرد دینی به دانش‌آموزان
	آموزش امنیت در خانواده
	آموزش مهارت‌های زندگی با رویکرد پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی به نوجوانان

4. نتیجه‌گیری

اﻫﺪاف: اﻫﺪاف ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ در اﻳﺮان اﺑﻌﺎد اﻋﺘﻘﺎدی، اﺧﻼﻗﻰ، ﻋﻠﻤﻰ و آﻣﻮزﺷﻰ، ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و ﻫﻨﺮی، اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ، زﻳﺴﺘﻰ، سیاﺳﻰ و اﻗﺘﺼﺎدی را دﻧﺒﺎل ﻣﻰﻛﻨﺪ. اﻫﺪاف ﻧﻬﺎﻳﻰ و ﻋﺎﻟﻰ ﺗﺮبیت در اﺳﻼم، ﻫﺪاﻳﺖ و رﺷﺪ، ﻃﻬﺎرت و رسیدن به مراتبی از حیات طیبه، ﺗﻘﻮا، ﻗﺮب، رﺿﻮان، ﻋﺒﺎدت و ﻋﺒﻮدﻳﺖ است (ابراهیمی، 1397). ﺟﻬﺖ دستیابی ﺑﻪ اﻳﻦ اﻫﺪاف در اﻳﺮان، از ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ بیشترﻳﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد و ﺑﻪ همین ﺟﻬﺖ ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ، ﺟﻨﺒﻪ ﻣﺬﻫﺒﻰ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻣﻮﺳﻮی (١٣٨٨) و کیواﻧﻔﺮ (١٣٨٩) نیز در ﭘﮋوهشی ﺑﻪ اﻳﻦ نتیجه دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ. بسیاری از اﻫﺪاف ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ، ﻛﻠﻰ و ﺑﺮ حیطهﻫﺎی ﻧﮕﺮﺷﻰ ﺗﺄکید دارﻧﺪ. همچنین اﻫﺪاف، از ﺷﻔﺎفیت و وﺿﻮح ﻛﺎﻓﻰ ﺑﺮﺧﻮردار نیستند و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺮدرﮔﻤﻰ ﻣﺘﻮلیان و اﺟﺮاﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮق‌ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ در ﻛﺸﻮر ایران ﺷﺪه اﺳﺖ. بسیاری از اﻫﺪاف ﻓﻌﺎلیت ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ، پاسخگوی نیازﻫﺎی اﻣﺮوز و ﻓﺮدای داﻧﺶآﻣﻮزان نیست (ﻧﻮر، 1386)، ﺑﻬﺘﺮ آن اﺳﺖ که ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت و مقتضیات ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، آسیب‌های نوپدید، و آشنایی با سواد رسانه‌ای و فضاهای مجازی، اﻫﺪاف ﻧﻮینی تدوین و تبیین ﺷﻮد. در اهداف، بیشتر ﺗﺄکید ﺑﺮ اﺷﺘﺮاﻛﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ اﺳﺖ و ﺗﻼش ﺷﺪه ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ همین اﺷﺘﺮاﻛﺎت، ﺑﻪ وﺣﺪت ﻣﻠﻰ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ، ﺑﻪ اﻫﺪاﻓﻰ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﺗﻔﺎوتﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ، زﺑﺎﻧﻰ، ﻣﺬﻫﺒﻰ، ﻣﺤﻠﻰ و ﻣﻨﻄﻘﻪای ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ، ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻛﺸﻮر ایران ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺑﺮﺧﻮرداری از ﺗﻨﻮع زﺑﺎﻧﻰ، ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ، اقلیتی و ﻣﺬﻫﺒﻰ، نیازﻣﻨﺪ ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋه ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ﺑﻮده و ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﺘﺮ بسیار ﻣﻨﺎﺳﺒﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻰ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ در ﻛﺸﻮر ﺑﺎﺷﺪ و داﻧﺶآﻣﻮزان را ﺑﺎ آداب و رﺳﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﺸﻮر و ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ آﺷﻨﺎ ﺳﺎزد.

از اﻫﺪاﻓﻰ ﻛﻪ در ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ، ﻳﺎدگیری ﻣﺎدام‌اﻟﻌﻤﺮ، ﻛﺴﺐ ﻣﻬﺎرتﻫﺎی ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻳﻞ زﻳﺴﺖ‌محیطی ﻛﺮه زمین و ﭘﺮورش اﺣﺴﺎس مسئولیت و ﺗﻌﻬﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ محیط زﻳﺴﺖ، ﭘﺮورش ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﻰ، ﭘﺮورش ﻧﺴﻠﻰ آﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺟﻬﺎن، آﻣﺎدﮔﻰ ﺑﺮای رﻗﺎﺑﺖ و ﻫﻤﻜﺎری در ﺑﺎزارﻫﺎی ﻣﻠﻰ و بین‌اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻣﻰ‌ﺑﺎﺷﺪ. در ﻋﺼﺮی ﻛﻪ دانش‌آموزان ﻣﺎ در آن زﻧﺪﮔﻰ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻤﻮد، ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻫﺪاف ﺑﺎﻻ ﻣﻰ‌ﺗﻮاﻧﺪ در ﭘﺮورش آﻧﺎن ﻧﻘﺶ حیاﺗﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ، و ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎ، ﺧﺴﺎرات ﺟﺒﺮان‌ﻧﺎﭘﺬﻳﺮی ﺑﺮای آنها و اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻪ ﺑﺎر ﺧﻮاﻫﺪ آورد. ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎی ﭘﮋوﻫﺶ کیواﻧﻔﺮ (١٣٨٩) ﻧﺸﺎن ﻣﻰ‌دﻫﺪ، در ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮق ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﻳﺮان، ﺑﻪ اﻫﺪاف بین‌اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻣﺜﻞ اﺟﺘﻨﺎب از ﺳﻼحﻫﺎی ﻛﺸﺘﺎر ﺟﻤﻌﻰ، ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻔﺎهیمی ﭼﻮن ﺻﻠﺢ و دوﺳﺘﻰ، ﺣﻔﻆ محیط زﻳﺴﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ﻛﻤﺘﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.

در دﻫﻜﺪه ﺟﻬﺎﻧﻰ اﻣﺮوز، داﻧﺶآﻣﻮزان اﻳﺮاﻧﻰ، نیاز ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و آﮔﺎﻫﻰ ﻫﺮﭼﻪ بیشتر از ﻣﺴﺎﻳﻞ و ﻣﺸﻜﻼت ﺟﻬﺎﻧﻰ دارﻧﺪ، اﮔﺮ ﻣﻰﺧﻮاهیم اﻳﺮان اﺳﻼﻣﻰ را در ﺷﻤﺎر ﻛﺸﻮرﻫﺎی پیشرﻓﺘﻪ ببینیم، ﻣﻰﺑﺎیست آﻣﺎدﮔﻰ ﺑﺮای رﻗﺎﺑﺖ و ﻫﻤﻜﺎری در ﺑﺎزارﻫﺎی ﻣﻠﻰ و بین‌اﻟﻤﻠﻠﻰ را در ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎییم. اﺳﺘﻌﻤﺎرستیزی، اﻧﺘﻘﺎل، تحکیم و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻔﺎهیم ارزﺷﻰ اﻧﻘﻼب ﻛﻪ از اﻫﺪاف ﻣﻬﻢ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﻳﺮان ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ؛ زﻣﺎﻧﻰ اﺛﺮﺑﺨﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻮدﻛﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺟﻬﺎﻧﻰ اﺷﺮاف و آﮔﺎﻫﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ.

ﻣﺤﺘﻮا: در اﻳﺮان، طیف وسیعی از ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﻣﻀﺎمین دﻳﻨﻰ و اﻋﺘﻘﺎدی، ﻣﻠﻰ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ، ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ، ﻫﻨﺮی و سیاﺳﻰ اراﺋﻪ ﻣﻰﺷﻮد، اﻳﻦ ﻓﻌﺎلیتﻫﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ: ﺟﺸﻦﻫﺎ و اعیاد ﻣﺬﻫﺒﻰ و ﻣﻠﻰ (ﮔﺮامیداﺷﺖ اﻳﺎم ﺷﻬﺎدت و ﺳﻮﮔﻮاری ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻦ، اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻰ (ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎزﺟﻤﺎﻋﺖ، ﺟﺸﻦ تکلیف)، برگزاری ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ، ﻫﻨﺮی و ورزﺷﻰ (ﺟﺸﻨﻮارهﻫﺎی ﻫﻨﺮی)، ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎه‌ﻫﺎ (ﻋﻠﻤﻰ، ﻫﻨﺮی و ﺻﻨﺎﻳﻊ دﺳﺘﻰ)، ارزﺷﻰ (ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻓﺎع ﻣﻘﺪس و دﻫﻪ ﻓﺠﺮ)، اردوﻫﺎی زﻳﺎرﺗﻰ، سیاﺣﺘﻰ، ﻋﻠﻤﻰ، آﻣﻮزﺷﻰ، ورزﺷﻰ (ﻧﺸﺮﻳﻪ دﻳﻮاری ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن)، ﻫﻨﺮﻫﺎی دﺳﺘﻰ و ﻧﻤﺎﻳﺸﻰ (ﺳﺮود)، ﻣﺮاﺳﻢ ﺻﺒﺢ‌ﮔﺎه (ﻃﺮحﻫﺎﻳﻰ ﭼﻮن ﻃﺮح ﻣﺪارس ﻗﺮآﻧﻰ (داراﻟﻘﺮآن)، ﻃﺮح ﻛﺮاﻣﺖ و ﻣﻬﺎرتﻫﺎی زﻧﺪﮔﻰ)، عضویت در تشکّل‌های دانش‌آموزی (ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎزﻣﺎن داﻧﺶآﻣﻮزی، ﺷﻮرای داﻧﺶآﻣﻮزی، بسیج داﻧﺶآﻣﻮزی) اراﺋﻪ ﻣﻰﺷﻮد.

اﺟﺮا: ﭼﮕﻮﻧﮕﻰ اﺟﺮای ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف و ﻣﺤﺘﻮای ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ، ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ. از آنﺟﺎ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر آﻣﻮزش و ﭘﺮورش اﻳﺮان، ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ، بیشتر ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ از وزارتﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺪارس اﺑﻼغ ﻣﻰﺷﻮد. ﺷﺮﻛﺖ داﻧﺶآﻣﻮزان در بسیاری از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت، تشکیل ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ، ﻋﻀﻮﻳﺖ در ﻛﺎﻧﻮنﻫﺎ، ﺷﻮرای داﻧﺶآﻣﻮزی، تشکیلات بسیج داﻧﺶآﻣﻮزی و ﺳﺎزﻣﺎن داﻧﺶآﻣﻮزی، ﻧﻤﺎﻳﺶ، ﻫﻨﺮﻫﺎی دﺳﺘﻰ و ﺗﺠﺴﻤﻰ و... داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ، اختیاری و ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻼﻳﻖ داﻧﺶآﻣﻮزان اﺳﺖ و در ﺑﺮﺧﻰ ﻣﻮارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮود ﻫﻤﮕﺎﻧﻰ، ﺟﺸﻨﻮاره ﻣﺮاﺳﻢ آﻏﺎزﻳﻦ و ﺟﺸﻦﻫﺎ، ﺣﻀﻮر ﻫﻤﻪ داﻧﺶآﻣﻮزان اﻟﺰاﻣﻰ ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﺟﺮای ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی وﻳﮋه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن، دﻛﻠﻤﻪ، ﻧﻤﺎﻳﺶ نیز اختیاری و ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺶآﻣﻮزاﻧﻰ ﻛﻪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ، اﻧﺠﺎم ﻣﻰگیرد. ﺑﺮﺧﻰ از ﻓﻌﺎلیتﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﻔﺮادی اﻧﺠﺎم گرفته و ﺑﺮﺧﻰ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﻫﻤﻜﺎریﻫﺎی ﮔﺮوﻫﻰ ﺗﺄکید دارﻧﺪ. بیشتر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ در داﺧﻞ ﻣﺪرﺳﻪ و در ﻣﻜﺎنﻫﺎﻳﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪ، ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ، راﻫﺮوﻫﺎ و ﻛﻼسﻫﺎی درس اﻧﺠﺎم ﻣﻰگیرند. ﺑﻌﻀﻰ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ نیز در ﺧﺎرج از ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﻧﻮنﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﻰگیرد. ﻃﻮل ﻣﺪت ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و زﻣﺎن اﺟﺮا نیز ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ (ﻓﺮدی، ﻫﻤﮕﺎﻧﻰ) ﺑﺴﺘﮕﻰ دارد، مثلاً ﻣﺮاﺳﻢ آﻏﺎزﻳﻦ ﻫﺮ روز ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﻣﺪت ١٥ دقیقه ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﻛﻼسﻫﺎی درس اﺟﺮا ﻣﻰﺷﻮد، ﻳﺎ ﺳﺮود ﻫﻤﮕﺎﻧﻰ در زﻣﺎن زﻧﮓ ﺗﻔﺮﻳﺢ ﺗﻤﺮﻳﻦ ﻣﻰﺷﻮد. زﻣﺎن ﺑﺮﺧﻰ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ از ﺳﺎﻋﺎت ﻛﻼسﻫﺎی درس و ﻛﻮﺗﺎه ﻧﻤﻮدن ﺳﺎﻋﺎت ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی درﺳﻰ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد. اﺟﺮای ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺶآﻣﻮزان ﺻﻮرت ﻣﻰگیرد و رﻫﺒﺮی و ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﺮﺑﻰ ﻳﺎ ﻣﻌﺎون ﭘﺮورﺷﻰ (اﻣﻮر ﺗﺮبیتی) است. ﻧﻘﺶ ﻣﻌﻠﻤﺎن در ﻓﻌﺎلیتﻫﺎ بسیارر ﻛﻢرﻧﮓ اﺳﺖ، ﺣﻀﻮر ﻣﻌﻠﻢ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮﺧﻰ از ﻃﺮحﻫﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﻰﺷﻮد، ﻣﺸﺎرﻛﺖ اولیاء در اﺟﺮای ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮق ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ در ﺳﻄﺢ ﭘﺎیینی ﻗﺮار دارد.

ارزشیاﺑﻰ: ارزشیاﺑﻰ ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻮرت ﻣﻰگیرد؛ در بیشتر ﻓﻌﺎلیتﻫﺎ عملکرد داﻧﺶآﻣﻮزان ﻣﻼك ارزشیاﺑﻰ است. ارزشیاﺑﻰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮصیفی ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﺮه‌ای ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﻰگیرد. ﺑﺮﺧﻰ ﻓﻌﺎلیتﻫﺎ در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل تحصیلی ارزشیاﺑﻰ ﻣﻰﺷﻮند، ﻣﺎﻧﻨﺪ: عملکرد ﺷﻮراﻫﺎ؛ اﻳﻦ ارزشیاﺑﻰ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﺮﻣﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ دارای اﻃﻼﻋﺎﺗﻰ در ﺧﺼﻮص ﺗﻌﺪاد ﺟﻠﺴﺎت ﺷﻮرا، اﺑﺘﻜﺎرات، میزان ﻫﻤﻜﺎری ﺷﻮرا ﺑﺎ ﻣﺪرﺳﻪ، اداره ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻋﻀﺎی ﺷﻮرای داﻧﺶآﻣﻮزی، اﻧﺘﺸﺎر ﻧﺸﺮﻳﻪ در داﺧﻞ ﻣﺪرﺳﻪ، ﻫﻤﻜﺎری در ﺑﺮﮔﺰاری ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ، ﻫﻨﺮی، ﻋﻠﻤﻰ، ورزﺷﻰ، و اردوﻳﻰ ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﻮﺑﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﻰ‌ﺑﺎﺷﺪ، ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎزرﺳﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ تکمیل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ارزشیاﺑﻰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺸﻒ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ و ﻗﻮت ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ، ﻛﺸﻒ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﺧﻼقیتﻫﺎی اﻋﻀﺎء و ﻗﺪرداﻧﻰ از اﻋﻀﺎی ﺷﻮراﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻰگیرد. ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻌﺎلیتﻫﺎ نیز ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ارزشیابی ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ، ﻣﺎﻧﻨﺪ:

- ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﮔﺰاری اردوﻫﺎی ﻋﻠﻤﻰ از داﻧﺶآﻣﻮزان ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد که ﮔﺰارﺷﻰ از اردو را ﺑﻪ ﻛﻼس اراﺋﻪ ﻛﻨﻨﺪ؛

- ارزﻳﺎﺑﻰ در ﻣﺮاﺳﻢ آﻏﺎزﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﻘﺪﻳﺮ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ؛

- در ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ- ﻫﻨﺮی ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻤلکرد داﻧﺶآﻣﻮزان، ارزشیاﺑﻰ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه و ﮔﺮوهﻫﺎ و ﻧﻔﺮات ﺑﺮﺗﺮ ﺗﺸﻮﻳﻖ می‌شوند؛

از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﺰارش ﻛﺎر ﻓﻌﺎلیتﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﻣﺪﻳﺮان و ﻣﺮبیان ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ارﺳﺎل ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ، و ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺎزدﻳﺪﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ از ﺳﻮی ﺑﺎزرﺳﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻧﺠﺎم ﻣﻰگیرد، ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﺮورﺷﻰ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻰ ﻛﺎر ﻛﺎرﻛﻨﺎن آﻣﻮزﺷﮕﺎه ﻣﻰﭘﺮدازد. ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻰ، ارزﻳﺎﺑﻰ ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻈﺎرﺗﻰ دارد. ﮔﺎﻫﻰ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﻪ دلیل ﻣﺎهیت ﻓﻌﺎلیت ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ، ارزشیاﺑﻰ از ﻓﻌﺎلیتﻫﺎ ﻧﺎدﻳﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد. در بسیاری ﻣﻮاﻗﻊ ﻓﻌﺎلیتﻫﺎی ﻓﻮقﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺟﺮا پیش ﻣﻰرود و ﺑﺪون اینکه در ﻃﻮل ﻓﻌﺎلیت ﻳﺎ در ﭘﺎﻳﺎن آن ارزشیاﺑﻰ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد، ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻰرﺳﺪ.

نتایج بدست آمده که با تحلیل فعالیت‌های حوزه‌های مختلف آموزش و پرورش صورت گرفته است؛ نشان می‌دهد که اهدافی که مستقیماً بدنبال پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی هستند، خیلی کمتر از سایر اهداف در فعالیت حوزه‌ها می‌باشد؛ علی‌رغم اینکه در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به بحث آسیب‌های اجتماعی در برنامه‌های رسمی و غیررسمی آموزش و پرورش شده است، می‌توان گفت که شیوع آسیب‌های اجتماعی میان جمعیت دانش‌آموزی کشور که طیف وسیعی از کودکان و نوجوانان را دربرمی‌گیرد، کم نیست، اما تا به امروز کمتر به صورت کمّی (ارائه آمار و ارقام) از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان سخن به میان آمده است.

با این وجود، مسئولان وزارت آموزش و پرورش معتقدند، برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، طرح‌های مختلفی در دست اجرا دارند، اما از آنچه که در گفتگو با دانش‌آموزان و معلمان بدست می‌آید، توزیع چند دفترچه یا بروشور در برخی از مدارس برای آگاه‌سازی دانش‌آموزان از تهدیدات اجتماعی است، راهکارهایی که در مهار روند رو به رشد آسیب‌های اجتماعی، راه به جایی نخواهد برد. در این باره باید به سند ائتلاف ملی نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان (نماد) که اخیراً در آموزش و پرورش رونمایی شده است، اشاره کرد که به دنبال مهار زمینه‌های آسیب‌های اجتماعی در سه فضای مدرسه، خانواده و محله با تاکید بر مدرسه به عنوان جدی‌ترین فضای اجتماعی کودکان و نوجوانان است.

اگرچه مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‎های اجتماعی وزارت آموزش‎وپرورش معتقد است، «در اجرای طرح نظام مراقبت اجتماعی دانش‎آموزان تاکنون موفق شده‎ایم که بخش‎های آموزش و غربالگری را اجرا کنیم و قرار است وارد مرحله مداخلات و ارائه خدمات حمایتی به دانش‎آموزان شویم»، اما بازده این فعالیت‎ها در مدارس کشور مشهود نیست و انواع آسیب‌ها با توجه به مناطق مختلف شهرها و بافت فرهنگی ساکنان آن منطقه، مدارس کشور را تهدید می‌کند. لازم است که با طراحی الگوی مطلوب برنامه فعالیت‌های فوق‌برنامه در دوره متوسطه اول بتوانیم در نهادینه کردن روش‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و بالا بردن مهارت‌های دانش‌آموزان از طریق برنامه‎هایی که به صورت داوطلبانه و اختیاری در آنها شرکت می‌نمایند، نسبت به کاهش این آسیب‎ها اقدامات موثری را پیش‌بینی نماییم.

 

 

منـابـع

ابراهیمی، نامدار (1397). برنامه درسی فوق برنامه. دانشنامه ایرانی برنامه درسی.

اتابكی، علی‌محمد؛ مصطفی‌پور، مریم؛ مصطفی‌پور، جاسم (1393). بررسی تاثیر فعالیت‌های فوق‌ برنامه بر رشد اجتماعی و عملكرد تحصیلی دانش‌آموزان دختر مدارس متوسطه شهر مرودشت. نخستین همایش ملی علوم تربیتی و روانشناسی، مرودشت، ایران.

امام جمعه، سید محمدرضا؛ احمدی، غلامعلی؛ تیمورنیا، مهین (1392). بررسی تطبیقی فعالیت‌های فوق‌برنامه دوره ابتدایی ایران با کشورهای آمریکا، انگلستان و مالزی. پژوهش‌های برنامه درسی، 3(1)، ص65-17.

پاک‎گوهر علیرضا؛ خلیلی، محمد؛ صفارزاده، محدثه (1388). بررسی نقش عامل انسانی در بروز تصادفات جاده‎ای. مدیریت ترافیک، 13(1)، ص28-14.

پرویزی، سرور؛ احمدی، فضل‌اله (1382). عوامل موثر بر سلامت از نگاه نوجوانان. پایش، 2(4)، ص245-252.

جعفری‎ثانی، حسین؛ علی‎اصغری، ام‌البنین؛ محبی‎امین، سکینه (1387). تحلیل محتوای منابع آموزش‌های غیررسمی سازمان‌های آتشنشانی، نیروی انتظامی و هلال احمر خراسان رضوی در مدارس. در مشهد: مجموعه مقالات اولین همایش آموزش و یادگیری غیررسمی.

حاجیلو، جلیل؛ رمزی، صمد؛ فرامزی، سولماز (1396). بررسی راهکارهای موثر برای بهینه کردن فعالیت‌های فوق‌برنامه در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور ارومیه. در: تهران: دومین کنگره بین‌المللی علوم انسانی.

رجبی‌پور، محمود (1387). مبانی پیشگیری اجتماعی از بزهکاری اطفال و نوجوانان. تهران: نشر منتهی.

سبحانی‎نژاد مهدی؛ یوزباشی، علیرضا؛ عیوضی، مریم؛ میهمان‏دوست، زهرا (1387). تبیین چالش‎ها و راهکارهای بهره‎گیری از فعالیت‎های فوق برنامه مدارس جهت تربیت شهروندی دانش‎آموزان. در: چکیده مقالات اولین همایش آموزش و یادگیری غیر رسمی 12-11 اردیبهشت. مشهد: دانشگاه فردوسی.

ستوده، هدیت‌اله (1395). آسیب‌شناسی اجتماعی. تهران: نشر آوای نور.

سمرقندی، فرخ (1390). بررسی تأثیر آموزش‌های انتظامی- اجتماعی حضوری پلیس در آگاهی انتظامی دانش‌آموزان دختر مقطع متوسطه منطقه 7 شهر تهران در سال تحصیلی 89-1388. پایان‎نامه کارشناسی ارشد رشته توانبخشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

سند برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران (1389). نگاشت چهارم. دبیرخانه طرح تولید برنامه درسی ملی.

شرفی، محمدرضا (1384). نقش فعالیت‌های مکمّل و فوق ‌برنامه در پیشگیری و کاهش آسیب‌ها. در: تهران: مجموعه مقالات همایش تبیین جایگاه فعالیت‌های مکمّل و فوق ‌برنامه.

صادق‎زاده قمصری، علیرضا (1390). مبانی نظری سند تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران. تهران: پژوهشکده تعلیم و تربیت.

صافی، احمد (1395). سازمان و قوانین آموزش و پرورش ایران. تهران: انتشارات سمت.

فتحی واجارگاه، کوروش (1395). برنامه درسی به سوی هویت‌های جدید (شرحی بر نظریات معاصر برنامه درسی). تهران: انتشارات آییژ، ج1.

فتحی، سروش؛ فدوی، جمیله (1391). تحلیلی بر آسیب‌های اجتماعی جوانان طی سال‌های 1387-1378 و عوامل موثر بر آن. جامعه‌شناسی مطالعات جوانان، 3 (8)، ص121-144.

فرمهینی فراهانی، محسن (1398). نقش تربیت در پیشگیری از آسیب‎های اجتماعی (با تأكید بر اهداف، اصول، روش‎ها و شیوه‎های تربیت اسلامی). مطالعات اسلامی آسیب‎های اجتماعی، 12(2)، ص45-21.

کرمی‎مقدم، فریده (1377). بررسی رابطه مهارت فردی مدیریت زمان و مهارت سازمانی در بین مدیران دبیرستان‌های دولتی شیراز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی دانشگاه شیراز.

ملکی، حسن (1393). آشنایی با فعالیت‌های تربیتی اجتماعی. تهران: انتشارات آییژ.

موسی‌پور، نعمت‌اله؛ سعیدی رضوانی، محمود (1395). مبانی برنامه‌ریزی آموزش متوسطه. مشهد: به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی).

نادری، امیر؛ حاجی حسین‎نژاد، غلام‎رضا؛ تاجیک اسمعیلی، عزیزاله؛ زین‎آبادی، حسن‎رضا (1392). ویژگی‎های اهداف فعالیت‎های فوق‌برنامه دانش‎آموزان دبیرستانی با رویکرد پیشگیری از آسیب‎های اجتماعی. روانشناسی تربیتی، 8(24)، ص101-72.

نور، آذر (1386). بررسی تطبیقی چگونگی اوقات فراغت جوانان ایرانی با کشورهای آمریکا و ژاپن. طرح پژوهشی، سازمان ملی جوانان.

Altan, B.A., Altıntas, H.O. (2017). Professional identities of vocational high school students and extracurricular activities. Journal of education and training studies, 5(7), p. 46-52.

Kara, O.M. (2016). Views of Turkish teachers on extracurricular activities at secondary schools. Acta didactica napocensia, 9(4), p. 1-14.

Kelly, A.V. (2004). The Curriculum Theory and Practice. London: SAGE Publications.

Kerr, B. (2009). Encyclopedia of Giftedness, Creativity, and Talent. A SAGE Reference Publication.

Klein, M.F. (1991). A conceptual framework for curriculum decision making. In: The politics of curriculum decision making: Issues in centralizing the curriculum (pp. 1-41). New York: State University of New York Press.

Posner, G. (1995). Analyzing the Curriculum. McGraw Hill, Inc.

Sun, J. & Tang, Y. (2020). Maternal scaffolding strategies and early development of selfregulation. Early Child Development and Care, 189(9), p. 1-13

 

 

 

---

[1] Received: 2024/09/17 ; Revised: 2024/10/21 ; Accepted: 2024/11/25 ; Published online: 2024/12/22

Pablisher: Qom Islamic Azad University         Article type: Research Article        © The Author(s).

[2] تاریخ دریافت: 27/06/1403 ؛ تاریخ اصلاح: 30/07/1403 ؛ تاریخ پذیرش: 05/09/1403 ؛ تاریخ انتشار آنلاین: 02/10/1403

https://doi.org/10.71522/jiem.2025.12271202312

ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم         نوع مقاله: پژوهشی        © نویسندگان.

[3] . Kelly

[4] . Sun & Tang

[5] . Tierney

[6] . Klein

[7] . Posner

[8] . Altan & Altıntas

[9] . Kara

---