Subject Areas : History and theoretical foundations of architecture

مهناز اژدری ¹ (دانشجوی دکترا تخصصی معماری، گروه معماری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران.)
محمد علی رحیمی ² (گروه معماری، دانشکده هنر، دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد بوشهر، ایران)
حامد ایمان طلب ³ (استادیار، گروه معماری، عضو هیات علمی، واحد قشم، دانشگاه آزاد سلامی، قشم، ایران)

Received: 2023-11-13 Accepted : 2024-03-19 Published : 2024-05-04

Keywords:

Full-Text:



طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال دوم، شمارة اول، بهار 1403، صص 30-48

ISSN: ۲۷۱۷-۴۳۸۷

DOI:

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله :        22/08/1402

 

تاریخ پذیرش مقاله :        29/12/1402

 

مهناز اژدري1

محمد علي رحيمي2 (نویسنده مسئول)

حامد ايمان طلب3

چکیده

 

 

 

ساختار بافت‌های تاریخی متشکل است از: سازمان فضایی و بافت پیاده مدار، مسیرهای حرکتی واجد الگو، فضاهای دارای عملکرد گوناگون و ابنیه تاریخی که این ساختارها در حقیقت مشخص‌کننده‌ی الگوی کالبدی-فضایی می‌باشند الگوی کالبدی- فضایی مساجد تاریخی هرمزگان از جهت نوع پلان، ورودی، جهت قبله و...؛ موضوعاتی هستند که در پژوهش حاضر مدنظر می‌باشند. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال است: چگونه و با چه معیارهایی می‌توان الگوهای کالبدی و فضایی پلان‌های مساجد تاریخی استان هرمزگان را تبیین کرد؟ این پژوهش با ماهیت کیفی و از روش توصیفی تحلیلی بهره گرفته‌ است. در فرایند آن، با استفاده از گونه شناسی (برحسب الگوهای فرمی و فضایی و عناصر کالبدی) مساجد هرمزگان موردبررسی قرارگرفته‌اند. برای این منظور، جمع‌آوری اطلاعات از طریق مطالعات (اسنادی) و برداشت و بازبینی از مساجد هرمزگان و استفاده از داده‌های سازمانی میراث فرهنگی در نمونه‌ها انجام پذیرفته است. تعیین حجم نمونه بر اساس موارد باارزش و ثبت‌شده در اداره میراث فرهنگی شهر بندرعباس تعیین گردید که تعداد آن‌ها 13 مورد بوده است. به‌منظور تدقیق گونه شناسی الگویی موردنظر در این پژوهش از نظریات متخصصان در دو مرحله استفاده گردید که در مرحله اول با تحلیل محتوای، مصاحبه‌ها و در مرحله دوم با بهره‌گیری از تکنیک دلفی کدها دسته‌بندی شد و نمرات صاحب‌نظران به هریک از کدها تبیین گشت. درنهایت این نتیجه حاصل گردید که با استفاده از معیارهای 1) ویژگی‌های کالبدی 2) تزئینات 3) فرم پلان 4) فرم حیاط 5) جهت‌گیری قبله و محراب 6) فرم ورودی 7) جهت ورودی مسجد نسبت به محراب و قبله، می‌توان الگوهای کالبدی و فضایی پلان‌های مساجد تاریخی استان هرمزگان را تبیین کرد که با بررسی تمامی این معیارها نتایج به‌دست‌آمده در نمونه‌های موردبررسی ارائه گردید.

 

کلمات کلیدی: معماری، مسجد، الگو، کالبد، فضا، هرمزگان.

 

 

1-       دانشجوي دکتري تخصصي معماري، گروه معماری، واحد بوشهر ، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران.

2-       استادیار و دكتري معماري،عضو هيات علمي، گروه معماري ، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران. (پست الکترونیک: [e-mail])

3-       استاديار، گروه معماري، عضو هيات علمي، واحد قشم،  دانشگاه آزاد اسلامی، قشم، ایران.

 

 

1-مقدمه

«نیایشگاه»، در میان اندام‌های درونی هر شهر و روستا، همواره جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندام‌های دیگر نمایان‌تر و چشمگیرتر است و ازاین‌رو همه‌جا در مرکز آبادی جای گرفته است (پیرنیا، 1387: 4). قرارگیری مسجد در میان بافت شهری و بخصوص محله‌های مسکونی شهر ارتباط هویتی مسجد را با عامه‌ی مردم برقرار می‌کند. مروری بر شهرهای تاریخی ایران نشان‌دهنده آن است که بناهای مذهبی یکی از اساسی‌ترین عناصر بافت، ساخت و شکل شهرهای ایرانی در دوران اسلامی بوده‌اند. تداوم حضور بناهای مذهبی در شکل شهر، از ظهور اولین شهرهای شناخته‌شده تا امروز، موجب می‌شود یک شهر اسلامی را بتوان بدون حضور مسجد و دیگر بناهای مذهبی تجسم کرد.

درواقع مسجد مهم‌ترین واحد اجتماعی در شهر اسلامی است که بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی در این مکان روی می‌دهد. مسجد محلی است برای تجمعات مهم شهری در روزهای خاص، مراسم عمومی، دیدوبازدیدها، انجام آیین‌های مذهبی و غیره (مهدوی نژاد و همکاران، 1393) کارکردهای متنوع اجتماعی مسجد باعث می‌شود عبادت‌های فردی با عبادت‌های جمعی تلفیق‌شده و نیازهای فردی در کنار نیازهای جمعی در جامعه اسلامی پاسخ داده شود.

از طرفی بافت‌های تاریخی مکان‌های ویژه‌ای هستند که به دلیل برخورداری از الگوهای شاخص و میراث فرهنگی بودنشان حائز اهمیت‌اند. ساختار بافت‌های تاریخی متشکل است از: سازمان فضایی و بافت پیاده مدار، مسیرهای حرکتی واجد الگو، فضاهای دارای عملکرد گوناگون و ابنیه تاریخی (حسن‌زاده و سلطان‌زاده، 1395) که این ساختارها در حقیقت مشخص‌کننده‌ی الگوی کالبدی-فضایی می‌باشند که در مساجد تاریخی نیز این موضوع حائز اهمیت می‌باشد، الگوی کالبدی- فضایی مساجد تاریخی از جهت نوع پلان، ورودی، جهت قبله و...؛ موضوعاتی هستند که در پژوهش حاضر مدنظر می‌باشند.

درواقع؛ این موضوع، مطالعه و پژوهش در زمینه‌ی شناخت ویژگی‌های ساختاری و کالبدی مساجد تاریخی به بیانی اکتشاف سنت‌های شکلی و فرمی به‌ویژه در استان‌های مرزی ایران را با توجه به مغفول ماندن و عدم بررسی دقیق گونه‌ها و تحلیل آن‌ها، ضروری جلوه‌گر می‌سازد. هرمزگان از استان‌های تاریخی و مهم زمان خود بوده و نقطه اتصال ایران با جهان از طریق جنوب ایران محسوب می‌شده است. مرز دریایی، موجب حضور افراد و اشخاصی بافرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلف بوده و این امر باعث شده است تا طیف جدیدی از مساجد زمینه حضور پیدا کنند که همه‌ی آن‌ها در پاسخ به نیازها و مسائل مذهبی و فرهنگی شکل‌گرفته‌اند. شکل و الگوی معماری مساجد در این استان به دلیل اقلیم گرم و مرطوب، در کنار فقر پوشش گیاهی و همچنین محدودیت مصالح، سعی دارد با توجه به همه‌ی محدودیت‌ها، بهترین پاسخ را از طریق هم‌نشینی با عوامل گوناگون داشته باشد. بدین سبب استان هرمزگان دارای مساجد متمایزی نسبت به سایر الگوهای مساجد در سایر نقاط ایران است که بنا به تفاوت‌های جغرافیایی، فرهنگی و همسایگی شکل‌گرفته‌اند. با توجه به‌ضرورت این مسئله، هدف از انجام این پژوهش گونه شناسی الگوهای شکلی و فضایی و عناصر کالبدی مساجد به‌جامانده از دوران تاریخی در استان هرمزگان است.

 بر این اساس، در این پژوهش مساجد شاخص تاریخی استان هرمزگان موردبررسی قرار می‌گیرند تا الگوهای شکلی و فضایی و عناصر کالبدی استخراج گردد. بر این اساس پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال است که: چگونه و با چه معیارهایی می‌توان الگوهای کالبدی و فضایی پلان‌های مساجد تاریخی استان هرمزگان را تبیین کرد؟

2-پرسش‌های تحقیق

سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که:

1-       معیارهای دستیابی به الگوهای کالبدی و فضایی پلان‌های مساجد تاریخی استان هرمزگان کدام است؟

2-       چگونه می‌توان به الگوهای کالبدی و فضایی پلان‌های مساجد تاریخی استان هرمزگان دست‌یافت؟

 

3-پیشینه‌ی تحقیق

علیرغم اینکه گونه شناسی، از مباحث مهم و کلیدی است، پژوهش‌های اندکی در حوزه گونه شناسی مساجد انجام‌شده است. در همین راستا، در پژوهشی تحت عنوان: گونه شناسی مساجد بلوچستان ایران، یافته‌های گونه شناسانه حاکی از سه گونه صحن شبستان، گونه صحن رواق شبستان و گونه دو شبستانی است. بیشترین تنوع گونه در دسته مساجد روستایی را معرفی کردند (پسیان خماری و همکاران¹، 2017). در پژوهش گونه شناسی مسجد-مدرسه‌های ایران، بر اساس شیوه دسترسی را موردتوجه قرار دادند و سه گونه در نظر گرفتند: مسجد- مدرسه‌های گونه اول، در منطقه مرکزی ایران -شامل اصفهان، کاشان و یزد- و با نگاه ریزبینانه به شریعت اسلامی، بر اساس جدایی فضای نیایشی و آموزشی ساخته می‌شده‌اند. مساجد گونه دوم ساده‌تر و مختصرتر هستند و با گستردگی جغرافیایی وسیع، در موقعیت‌هایی با حساسیت سیاسی و اجتماعی پایین‌تر طراحی و اجرا می‌شده‌اند. گونه سوم از دو گونه دیگر متأخرتر بوده و ترکیب کامل مسجد و مدرسه در آن کاملاً پذیرفته‌شده است (حسینی علمداری و همکاران، 1396).

در تحقیقی با عنوان گونه شناسی تحلیل مساجد تاریخی حوزه فرهنگی کردستان ایران دو گونه مساجد در نظر گرفته‌اند که شبستان ستون‌دار بنیادی‌ترین الگوی این مساجد است، تقریباً در همه نمونه‌ها و گونه‌ها همچنان حضور دارد و با نظمی قابل‌فهم بسط می‌یابد. راهرو و ایوان به‌خصوص ایوان‌های روبه‌قبله، با افزودن به شبستان آن را گسترش می‌دهند (خادم‌زاده و همکاران، 1396). در پژوهش دیگری، تحلیلی بر پارامترهای گونه‌بندی مساجد تاریخی شهر تبریز ارائه داده‌اند. نتیجه نهایی این مطالعه منجر به شناختی جامع و درعین‌حال مختصر از مساجد تاریخی در شهر تبریز می‌گردد که می‌تواند مبنای گونه شناسی آن‌ها بوده و آغازی مناسب بر ریخت‌شناسی و الگوبندی مساجد تاریخی در تبریز به شمار آید (معماریان و همکاران،1396).

گونه شناسی مساجد تاریخی شیراز در پژوهش دیگری موردبررسی قرار گرفت. شیوه پژوهش در این مقاله به‌صورت میدانی و کتابخانه‌ای بوده و از تمامی مساجد موردبررسی بازدید به‌عمل‌آمده است. نتیجه این پژوهش مشخص می‌کند که اکثر مساجد شیراز دو ایوانِ اما بیشتر با محوریت شبستان ساخته‌شده است (حکمت نیا و احمدی، 1396). بی مکر به تحلیل مساجد بازار سنتی زنجان پرداخت و نتایج حاصل از مطالعه نشان داده است که الگوی رایج ساخت در مساجد این بازار، گونه شبستانی بوده که در ترکیب با انواع دیگرگونه‌های ساخت مساجد در ایران به کار گرفته‌شده‌اند (بی مکر،1396) ابراهیمی و مراد زاده به مطالعه در معماری مساجد ایران برای الگو یابی معماری مساجد بوشهر در دوره قاجار پرداختند و به این نتیجه رسیدند که مؤلفه‌های طراحی و ساخت‌وساز مساجد، در نوع معماری بومی به لحاظ برونگرا یا درون‌گرا بودن مؤثر بوده است و نیز محل قرارگیری در کنار توانایی مالی، مصالح و عوامل فرهنگی نیز در شکل‌گیری این الگو تأثیر داشته‌اند (ابراهیمی و مراد زاده،1397). مطالعه گونه شناسی مساجد تاریخی شهر اربیل عنوان پژوهش دیگری است که با بررسی سه سبک عثمانی، سبک بنی‌امیه و سبک پلان نامنظم به این نتیجه رسیدند، گونه شناسی طرح‌ها در مساجد تاریخی شهر اربیل مربوط به گونه شناسی سبک‌های شناخته‌شده اسلامی است (مصطفی و اسماعیل²، 2019).

سبک‌های معماری مسجد مالزی در هماهنگی بافت فشرده شهری عنوان پژوهش دیگری است که سبک‌های معماری مسجد مالزی را موردبررسی قرار داده است. این مقاله نشان می‌دهد که مسجد با سبک معماری مدرن در میان شش گونه‌ی بررسی‌شده، در زمینه فشرده شهری مناسب‌ترین است. عواملی که برای ارزیابی مساجد در نظر گرفته‌شده‌اند شامل پیشرفت چیدمان مسجد اعم از افقی یا عمودی، تهیه شرایط برای انباشته شدن عمودی فضاها، تقارن در تیپولوژی و ارتفاع مسجد، به‌کارگیری کاردهای انعطاف‌پذیر بوده است (آصیف و همکاران³، 2019) متانی⁴ گاه‌شماری و گونه شناسی مساجد در جند الاردن و جند فالاستین را موردبررسی قرار داده است. نتایج پژوهش نشان داده است که مساجد اولیه دارای ساختاری کاملاً کاربردی بوده و تنها برای عبادت نمازگزاران در تمامی ساعات روز در نظر گرفته‌شده است و دارای ساختاری ساده و به‌صورت شبستانی معمولی طراحی‌ شده‌اند (متانی، 2020).

شجاع دل⁵ به تحلیل گونه شناسی مساجد تاریخی در استان آذربایجان غربی پرداخته است، با بررسی 16 مورد از مساجد سنتی، این نتیجه حاصل‌شده است که دو نوع اصلی مساجد شبستانی ستون‌دار و مساجد مربعی گنبدی دو گونه اصلی مساجد در این استان را تشکیل می‌دهد که هر دو نوع گونه‌ی مساجد ذکرشده فاقد حیاط بوده و در فضایی بسته شکل‌گرفته‌اند (شجاع دل، 2021) دیگر پژوهش در این زمینه توسط شاه و همکاران انجام گرفت که به تجزیه‌وتحلیل انتقادی رویکردهای تاریخی معماری به‌منظور تغییر الگوی طراحی مساجد در مالزی پرداختند. در این پژوهش 12 مسجد در مالزی با دقت انتخاب گردیدند و 6 الگوی مشخص از جنبه‌های مورفولوژی، فناوری و طراحی در آن‌ها شناسایی گردید و در قالب الگوهای تغییر مساجد تاریخی مالزی ارائه گردید (شاه و همکاران⁶، 2014) و درنهایت پژوهشی با عنوان توصیفات گونه شناسی مساجد تاریخی به‌عنوان راهنمای طراحی معماری مساجد ارائه گردید که در این مقاله با رویکرد هستی شناختی به توصیفات گونه شناسی مساجد دوره کلاسیک عثمانی پرداخته‌شده است و این نتیجه حاصل‌شده است که این توصیفات می‌تواند به‌عنوان دستور زبان و تکنیک مولد برای نسل‌های آتی مورداستفاده قرار گیرد (استوفز و تونسر، 2015).

همان‌طور که بررسی گردید، الگوی معماری مساجد در برخی از شهرهای ایران مطالعه شده‌اند ولی در هرمزگان چنین پژوهشی صورت نگرفته است، استان هرمزگان دارای مساجد متمایزی نسبت به الگوی سایر نقاط ایران است، بنابراین مطالعه در این زمینه با توجه به مساجد بسیار باارزش این منطقه برای شناخت ویژگی‌های ساختاری و کالبدی این مساجد امری ضروری به نظر می‌رسد. در ادامه، با توجه به پیشینه‌ی پژوهش و مطالعات صورت گرفته، گونه شناسی الگویی مساجد در پیشینه‌ی موردبررسی و معیارهای به‌دست‌آمده از آن‌ها در جدول 1 به‌طور خلاصه آمده است، همچنین می‌توان فرم و چینش فضایی مساجد در ایران را به‌طورکلی به 9 دسته تقسیم نمود که هرکدام دارای ویژگی‌های خاص خود می‌باشد (جدول 1).

جدول 1: خلاصه پیشینه تحقیق

ردیف	پژوهشگران	سال پژوهش	گونه شناسی الگویی مساجد	معیارهای برآمده از ادبیات تحقیق
1	پسیان خماری و همکاران	2017	صحن-شبستان، صحن-رواق-شبستان، دو شبستانی	نحوه شکل‌گیری و ارتباط فضای باز، بسته و نیمه‌باز
2	مراد زاده و نجاد ابراهیمی	2018	مساجد شبستانی فاقد صحن (مساجد بسته)، مساجد دارای صحن (مساجد باز)	مؤلفه‌های طراحی و ساخت‌وساز مساجد، محل قرارگیری در کنار توانایی مالی، مصالح و عوامل فرهنگی
3	حسین علمداری و همکاران	2017	گونه شناسی مساجد بر اساس شیوه‌های دسترسی به سه گونه	شیوه‌های دسترسی مسجد و مدرسه به یکدیگر
4	خادم‌زاده و همکاران	2017	مساجد شبستانی بدون حیاط، مساجد حیاط مرکزی دار	گونه شناسی مساجد بر اساس اجزای فضایی یا کالبدی مساجد
5	معماریان و همکاران	2017	مساجد شبستانی بدون حیاط	عرصه بندی فضای داخل، اندازه فضا، شاکله داخلی، ساختار معماری، تزیینات، مصالح، نورگیری، نحوه و جبهه ورودی و ارتباط با طبیعت
6	حکمت نیا و احمدی	2017	اکثر مساجد شیراز دو ایوانِ اما بیشتر با محوریت شبستان	عوامل محیطی، شیوه مسجد سازی، جایگاه مسجد در شهر
7	بیمارکر	2018	مساجد شبستانی و ترکیبی از گونه‌های دیگر	الگویی ساخت آن‌ها، عناصر معماری و سلسله‌مراتب فضایی
8	شاه و همکاران	2014	برداشت 6 الگوی مشخص از مساجد بومی	مورفولوژی، فناوری و سبک طراحی
9	استوفز و تونسر	2015	برداشت تکنیک‌ها و الگوهای طراحی مساجد بومی	الگوهای ساخت، اجزای کالبدی مساجد و فرم و پلان
10	اصیف و همکاران	2019	مساجد مدرن در هماهنگی با بافت فشرده شهری	چیدمان مسجد اعم از افقی یا عمودی، تقارن در گونه شناسی ارتفاعات و انواع فضاها در رابطه با کاربردهای انعطاف‌پذیر
11	مصطفی و اسماعیل	2019	مساجد به سبک معماری شناخته‌شده اسلامی	بررسی سه سبک عثمانی، سبک بنی‌امیه و سبک پلان نامنظم
12	متانی	2020	ساختاری شبستانی و ساده	بررسی شاخص‌های کاربردی و نحوه‌ی به‌کارگیری فضاها توسط نمازگزاران
13	شجاع دل	2021	مساجد شبستانی ستون‌دار و مساجد مربعی گنبدی	الگوی گونه شناسی مساجد و نحوه به‌کارگیری گنبد در مساجد و بررسی فضای باز و حیاط

 

4- روش تحقیق

این پژوهش با ماهیت کیفی و از روش توصیفی تحلیلی بهره گرفته‌ است. در فرایند آن، با استفاده از گونه شناسی (برحسب الگوهای فرمی و فضایی و عناصر کالبدی) مساجد هرمزگان موردبررسی قرارگرفته‌اند. برای این منظور، جمع‌آوری اطلاعات از طریق مطالعات (اسنادی) و برداشت و بازبینی از مساجد هرمزگان و استفاده از داده‌های سازمانی میراث فرهنگی در نمونه‌ها انجام پذیرفته است. تعیین حجم نمونه بر اساس موارد باارزش و ثبت‌شده در اداره میراث فرهنگی شهر بندرعباس تعیین گردید که تعداد آن‌ها 13 مورد بوده است. با بررسی‌های به‌عمل‌آمده بقیه نمونه‌ها یا مشابه بوده (که بیان‌کننده اشباع نظری است) یا فاقد ارزش تاریخی تشخیص داده‌شده است. قابلیت تحلیل اثر و امکان برداشت و بازبینی نمونه‌ها و استفاده از داده‌های سازمانی موجود و نظر خبرگان میراث فرهنگی، از مهم‌ترین دلایل چگونگی انتخاب نمونه‌ها بوده است. به‌منظور تدقیق گونه شناسی الگویی موردنظر در این پژوهش از نظریات متخصصان استفاده گردید.

بر این اساس، در این پژوهش ابتدا لیست چهارده‌نفره‌ای از اساتید دانشگاه که در شناخت الگوهای فرم و عناصر کالبدی مساجد تاریخی هرمزگان صاحب‌نظر بودند انتخاب شدند. پس از اطلاع‌رسانی راجع به موضوع پژوهش و فرآیند آن، ده نفر از این لیست، برای انجام مصاحبه، زمان لازم را در اختیار پژوهشگر قرار دادند. در مرحله اول، مصاحبه‌ای نیمه ساختاریافته ترتیب داده شد. در این مصاحبه‌ها، سعی پژوهشگر بر آن بود که ابتدا رویکرد و نگاه متخصصان به مساجد تاریخی هرمزگان را مورد کنکاش قرار داده و مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار گونه شناسی الگوهای شکلی از نگاه آنان را شناسایی نماید و سپس یافته‌های حاصل از مرور منابع را با آن‌ها در میان گذاشته و نظر آن‌ها را جویا شود. در این گفت‌وگوها همچنین یافتن میزان موافقت متخصصان بازشناسی الگوهای فرم و عناصر کالبدی مساجد تاریخی هرمزگان به این مقوله مدنظر پژوهشگر بود. در این مرحله حدود 500 دقیقه گفت‌وگو با حلقه ده ‌نفرِ متخصصان انجام شد. پس از انجام مرحله اول و تحلیل محتوای مصاحبه‌ها، شاخص بازشناسی الگوهای فرم و عناصر کالبدی مساجد تاریخی هرمزگان و کدهای مکانی از نگاه این ده متخصص استخراج شد. این کدها، در تناظر با کدهای مکانی مستخرج از مرور یا اصطلاحات منابع قرار گرفت، کدهای مشترک حذف شد و درنهایت 7 کد، به‌عنوان کدهای فرم و عناصر کالبدی مساجد تعیین شد. این 7 کد در مرحله دوم تکنیک دلفی، بنا به نظر صاحب‌نظر، دسته‌بندی شد و نمرات صاحب‌نظران به هریک از کدها تبیین گشت (جداول 2 و 3) خلاصه‌ای از روش تحقیق در (شکل 1) نشان داده‌شده است. این دسته‌ها عبارت بودند از:1) ویژگی‌های کالبدی 2) تزئینات 3) فرم پلان 4) فرم حیاط 5) جهت‌گیری قبله و محراب 6) فرم ورودی 7) جهت ورودی مسجد نسبت به محراب و قبله.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1: دیاگرام روش تحقیق

جدول 2: نمرات متخصصان به هر شاخص از سؤالات و استخراج مؤلفه‌های شاخص پرسشنامه، مرحله دوم روش دلفی

نمرات	شاخص‌ها
	1) ویژگی کالبدی	2) تزئینات	3) فرم پلان	4) فرم حیاط	5) جهت‌گیری قبله و محراب	6) فرم ورودی	7) جهت ورودی مسجد نسبت به محراب و قبله
الف	*	*	*		*
ب				*
ج						*	*
د

 

جدول 3: نتایج ارزیابی پاسخ‌هاي اعضاي گروه دلفی

شماره شاخص	میانگین فازي مثلثی		میانگین فازي زدایی شده		اختلاف دو مرحله
	مرحله اول	مرحله دوم	مرحله اول	مرحله دوم
1	2271/0، 0486/0، 9143/0	2186/0، 543/0، 9071/0	741701/0	7625/0	0033/0
2	2186/0، 054/0، 8788/0	224/0، 0457/0، 90701/0	869643/0	86671/0	0076/0
3	2186/0، 8786/0، 054/0	21/0، 0743/0، 8571/0	787521/0	723214/0	0071/0
4	2043/0، 09/0، 8429/0	2043/0، 1114/0، 8/0	814256/0	876786/0	0205/0
5	194/0، 1086/0، 750/0	2071/0، 1/0، 8071/0	728571/0	780357/0	0129/0
6	2071/0، 1214/0، 7643/0	1281/0، 1179/0، 7106/0	342857/0	310514/0	00142/0
7	2071/0، 0929/0، 8214/0	1986/0، 1057/0، 80/0	792857/0	786789/0	0057/0

با توجه به نتایجی مستخرج از متخصصان حوزه پژوهش حاضر و همچنین مبتنی بر مؤلفه‌های مستخرج از مصاحبه‌های انجام‌شده در گام نهایی به اولویت‌دهی این شاخص‌ها به‌طورکلی پرداخته‌شده است (جدول 3). لازم به ذکر است که در این راستا کلیه شاخص‌های مطرح‌شده در شاخص نهایی موردبررسی قرار می‌گیرند و ارزش هیچ‌کدام از شاخص‌ها مبتنی بر داده‌های مستخرج حذف نمی‌شود. ازاین‌رو در بخش یافته‌ها کلیه این شاخص‌ها در نمونه‌های منتخب موردپژوهش قرارگرفته‌اند.

5-چارچوب نظری تحقیق

همان‌طور که در پیشینه‌ی پژوهش ذکر گردیده است؛ می‌توان فرم و چینش فضایی مساجد در ایران را به‌طورکلی به 9 دسته تقسیم نمود که هرکدام دارای ویژگی خای خاص خود می‌باشد و همچنین و از آنجایی اغلب الگوها به‌صورت مساجد شبستانی می‌باشد، این الگو در جدول 4 به‌صورت جداگانه نیز موردبررسی قرارگرفته است:

جدول 4: گونه شناسی مساجد ایران و عناصر تشکیل‌دهنده‌ی آن‌ها بر اساس نظریات محققان

الگو	توضیحات	نمونه الگو	عناصر شاخص مسجد
مساجد شبستانی	برگرفته از مسجد پیامبر، دارای نقشه‌ای چهارگوش با حیاط مرکزی و شبستانی در جهت قبله	مسجد پیامبر/مسجد فهرج/مسجد تاریخانه دامغان	شبستان، صحن، محراب، گنبد
مساجد تک ایوانی	همیشه ایوان در جنوب و در جلوی گنبد خانه شکل می‌گیرد	مسجد جامع نیریز	شبستان، صحن، محراب، منار، گنبد، ایوان
مساجد دو ایوانی	جهت قرینه با ایوان جنوبی و بعضاً استفاده از آفتاب زمستانی، ایوان شمالی ساخته شد.	مسجد جامع زوزن	شبستان، صحن، محراب، منار، گنبد، ایوان
مساجد چهار ایوانی	کامل‌ترین نوع مساجد ایرانی است	مسجد جامع اصفهان	شبستان، صحن، محراب، منار، گنبد، ایوان
مساجد چهارطاقی	طرح آتشکده‌ای و تکامل‌یافته عبادتگاه‌های ساسانی، محصوریت سه سمت آن و تبدیل‌شدن به مسجد	مسجد جامع اربیل/مسجد جامع بزد خواست	گنبد خانه، منار، محراب
مساجد بسته	الگوی ساختاری این مساجد به شکل بدون حیاط می‌باشد	مسجد نوح بلخ/ مسجد نارمک/مسجد کبود تبریز	شبستان، گنبد، محراب
مساجد گنبد مرکزی با دو رواق کشیده در طرفین	-	مسجد کاخ لشکری بازار	شبستان، گنبد، محراب
مساجد صخره‌ای	این مساجد به شکل ارگانیک شکل‌گرفته‌اند و نقشه از پیش تعیین‌شده ندارند	مسجد عنصرود/مسجد صخره‌ای ایچ	شبستان
مساجد چلیپایی	دارای نقشه‌ای چلیپایی (صلیبی‌شکل)، ساختاری از دوره ساسانی	مسجد سنگی داراب	شبستان

با مقایسه تطبیقی عناصر فضایی و کالبدی مسجد موردبررسی در جدول 5، می‌توان عناصر شاخص تشکیل‌دهنده مساجد را در فضاهای شبستان، ایوان، صحن، گنبد، مناره و محراب دسته‌بندی نمود.

جدول 5: بررسی مساجد شبستانی و عناصر شاخص آن

الگوی شبستانی	عناصر شاخص	نمونه	توضیحات
مساجد شبستانی فاقد گنبد خانه با ایوان‌های مشرف‌به صحن	شبستان/ایوان/مناره	مسجد وکیل، مسجد نصیرالملک، مسجد جامع کرمان	به دلیل عدم وجود گنبد خانه، تأکید بر قبله به‌وسیله ایوان‌ها یا عوامل دیگر مانند رنگی شدن ستون‌های میانی شبستان مسجد وکیل انجام می‌گیرد.
مساجد شبستانی دارای گنبد فاقد ایوان	شبستان، گنبد، مناره	مسجد جامع مرند، مسجد جامع ارومیه	در این‌گونه مساجد، عنصر مناره به‌عنوان نشانه عمل می‌کند و در تأکید بر قبله نقش کمی دارد و محراب در فضای گنبد خانه قرار دارد.
مساجد شبستانی طاق چشمه فاقد گنبد خانه و ایوان	شبستان	مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع تبریز	در این‌گونه مساجد، برای تأکید بر قبله، از ایوار و بروار یا گسترش دهانه میانی ستون‌ها استفاده می‌گردد.
مساجد شبستانی با سقف تخت	شبستان	مسجد مهرآباد بناب، مسجد ملا رستم مراغه	به‌طورمعمول، از یک شبستان ساده با ستون‌های چوبی دارای کنده‌کاری و نقاشی شکل گفته‌اند.

 

6- بحث و یافته‌ها

در این پژوهش، حدود 15 مورد از مساجد هرمزگان انتخاب شدند و از میان آن‌ها با نظرات خبرگان میراث فرهنگی، تعداد 13 مورد از مساجد بومی انتخاب گردیدند؛ بنابراین قابلیت تحلیل اثر و امکان برداشت و بازبینی نمونه‌ها و استفاده از داده‌های سازمانی موجود و نظر خبرگان میراث فرهنگی، از مهم‌ترین دلایل چگونگی انتخاب نمونه‌ها بوده است. این نمونه‌ها با توجه به دلایل توضیح داده‌شده به عدم قدمت بسیار مساجد، همگی مربوط به دوره‌ی تاریخی سیصد سال اخیر و به‌ویژه در صدسال اخیر بوده است. در جدول (6)، مساجد بومی هرمزگان که در این پژوهش مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته‌اند معرفی‌شده است:

جدول 6: معرفی مساجد موردبررسی

شماره	نام مسجد		دوره تاریخی	تزئینات	حیاط	پلان
1	ملک بن عباس		صفویه	مقرنس زیبا و کاشی‌های معرق و تزئین ستون‌ها با آجرهای قالبی از گچ	دارای حیاط در قسمت جنوبی و جنوب شرقی ساختمان-صفویه
2	مسجد افغان		افشاریه	تزئین ستون‌ها با خشت‌های گچی و نقوش زیبا و برجسته	دارای حیاط در قسمت جنوبی ساختمان
3	دلگشا		زندیه	کلیل، تزئینات قالب‌های خشت گچ‌بری، تزئینات گچی	دارای حیاط در جبهه‌های غربی، جنوبی و شمالی
4	گله‌داری		قاجاریه	قوس جناقی- کتیبه‌ای از سنگ مرمر با خط ثلث در شبستان- تزئینات گچی با نقوش اسلیمی و گل‌بوته و پیچک	دارای حیاط در قسمت شرقی
5	مسجد امیر یا مسجد ماشه		قاجاریه	آمود، تزئینات گچی	دارای حیاط در قسمت شرقی
6	دزک		قاجاریه	طاق قوسی، تزئینات گچی	دارای حیاط در قسمت جنوبی
7	شیخی		قاجاریه	طاق‌های زیبا و گچ‌بری‌های قالبی برجسته	دارای حیاط در قسمت جنوبی
8	بستک		قاجاریه	گچ‌بری و رنگ‌آمیزی، طاق‌های جناغی	دارای حیاط در قسمت شمالی
9	مسجد بن نادار		قاجاریه	طاق‌های بین جرزهای ایوان و طاق‌نماهای دور آن‌ها و پنجره‌های سنگی مشبک درون شبستان	دارای حیاط در قسمت شمالی
10	محمدیه دژگان		قاجاریه	تزئینات گچ‌بری، گل و نقش‌های هندسی، طاق و تویزه، تزئینات ساروجی	به‌صورت حیاط مرکزی
11	احمد بن حمبل		قاجاریه	تزئینات گچ‌بری، طاق و قوس، ارچندل و منگور، تزئینات خشتی و گلی	در قسمت شرقی
12	کرچی		پهلوی	تزئینات گچ‌بری، طاق و تویزه	در قسمت شمالی و شرقی
13	خالدی		پهلوی	طاق و قوس، رنگ و گچ‌رنگی و نقوش هندسی	در قسمت شرقی و جنوبی

ویژگی‌های فضایی و کالبدی مساجد شاخص تاریخی استان هرمزگان

ساختار فضایی مساجد شامل اجزای تشکیل‌دهنده و بخش‌های اصلی و فضاهای موجود در مساجد است که سر در ورودی، شبستان، مناره، ستون، گنبد، محراب، ایوان و رواق بخش‌هایی است که تقریباً در همه‌ی مساجد وجود داشته است، در نمونه‌های موردبررسی، مشخص‌شده است که همان‌طور که ملاحظه می‌گردد، گنبد تنها فضایی است که در بیشتر مساجد بومی هرمزگان وجود ندارد. با توجه به 7 معیار به‌دست‌آمده جهت تحلیل و دسته‌بندی الگوها در جداول زیر ارائه‌شده است (جداول 7 تا 10).

جدول 7: بررسی ساختار فضایی مساجد در نمونه‌های موردبررسی

شماره	نام مسجد	سردر ورودی	شبستان		مناره	ستون	گنبد	محراب	ایوان	رواق
			داخلی	بیرونی
1	مسجد افغان
2	ملک بن عباس
3	گله‌داری
4	دلگشا
5	مسجد امیر (ماشه)
6	دزک
7	شیخی
8	بستک
9	مسجد بن نادار
10	محمدیه دژگان
11	کرچی
12	خالدی
13	احمد بن حمبل

 

جدول 8: ویژگی‌های کالبدی مساجد در نمونه‌های موردبررسی

	مصالح	نوع تزئینات	تعداد طبقات	نوع پوشش	رنگ سطوح	سطوح بازشو و پنجره
بیشترین استفاده	گچ و خاک-سنگ و چوب	طاق و قوس، تزئینات گچی و خشتی	همکف (یک طبقه)	طاق و قوس در نما-سقف مسطح	روشن و سفید به‌منظور تقلیل حرارت	حداقل تعداد پنجره با ابعاد کوچک
درصد	80%	80%	84.6%	100%	100%	100%

بررسی تزئینات مساجد موردبررسی حاکی از آن است که از تزئینات ساده‌ای در آن‌ها استفاده‌شده است، بیشترین تزئینات مورداستفاده شامل تزئینات گچی و خشتی و طاق و قوس بوده است و بعدازآن تزئینات به‌صورت تزئین ستون با نقش‌های برجسته و درصد کمی به‌صورت مقرنس انجام‌شده است.

جدول 9: نوع تزئینات مساجد در نمونه‌های موردبررسی

نوع تزئینات	مقرنس	تزئینات ستون با نقش برجسته	طاق و قوس	تزئینات گچی و خشتی
درصد	10%	23%	80%	80%
تصاویر

فرم پلان در مساجد موردبررسی اکثراً به‌صورت مربع یا مستطیل بوده است، اشکال به‌دست‌آمده در جدول 10 الگوهای کلی مساجد موردبررسی را نشان می‌دهد.

جدول 10: فرم پلان‌های مساجد در نمونه‌های موردبررسی

فرم پلان‌ها مساجد موردبررسی

تحلیل نظریات و مقایسه تطبیقی عناصر فضایی و کالبدی در مساجد و همچنین مشاهدات میدانی و مفروضات تحقیق، نوعی سادگی در مساجد هرمزگان قابل‌درک است، لذا برای شناخت بهتر عناصر فضایی و برای رسیدن به الگوی دقیق‌تر در طراحی پلان مساجد منطقه، در جدول 11 الگوهای فرم پلان ارائه می‌گردد:

جدول 11: الگوهای فرم پلان مساجد در نمونه‌های موردبررسی

الگوی شماره 4	الگوی شماره 3	الگوی شماره 2	الگوی شماره 1	شماره الگو
پلان ال شکل	پلان مربع شکل	پلان نامنظم	پلان مستطیل شکل	فرم پلان
				شکل الگو
1	3	4	5	تعداد گونه
7.6%	23%	30.7%	38.4%	درصد الگوی موجود

 

تقریباً تمامی مساجد منطقه دارای حیاط می‌باشند، حیاط‌ها در جهات مختلف با توجه به اقلیم منطقه و همچنین نحوه‌ی استفاده از آن در جهات مختلف قرار داده‌شده است، فرم حیاط‌ها بیشتر به‌صورت مستطیل بوده است و تنها دریکی از موارد به‌صورت حیاط مرکزی طراحی‌شده بود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 12: فرم حیاط مساجد در نمونه‌های موردبررسی

فرم حیاط مساجد موردبررسی

حیاط مستطیل شکل و ال شکل بیشترین فرم حیاط را در مساجد هرمزگان به خود اختصاص داده‌اند و بعدازآن حیاط خطی با 23 درصد بیشترین فرم حیاط است و بعدازآن حیاط یو شکل و حیاط مرکزی در رتبه‌ی بعدی قرار دارند.

جدول 13- الگوهای فرم حیاط مساجد در نمونه‌های موردبررسی

الگوی شماره 5	الگوی شماره 4	الگوی شماره 3	الگوی شماره 2	الگوی شماره 1	شماره الگو
حیاط مرکزی	حیاط یو شکل	حیاط خطی	حیاط ال شکل	حیاط مستطیلی شکل	فرم حیاط
					شکل الگو
1	1	3	4	4	تعداد گونه
7.6%	7.6%	23%	30.7%	30.7%	درصد

جهت قبله در اندام‌های اصلی، اولین نظم مشترک در همه مساجد است. ترتیب فضا در معماری مسجد دو جهت دارد: جهت افقی به‌سوی قبله که محل محراب مرکزی همه مسلمانان جهان این جهت را نشان می‌دهد و شکل کلی بنای مسجد بر آن تأکید دارد. ضلع بلند شبستان برگزاری نماز جماعت نیز متوجه مکه است. مکه نقطه‌ای است که در آنجا آسمان و زمین به هم می‌پیوندند. فرم جهت‌گیری قبله در مساجد هرمزگان و محراب با جهت کشیدگی مساجد در جدول 14 نشان داده‌شده است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 14: فرم جهت‌گیری قبله و محراب با جهت کشیدگی مساجد در نمونه‌های موردبررسی

فرم جهت‌گیری قبله و محراب با جهت کشیدگی مساجد موردبررسی

جدول 15: الگوهای جهت‌گیری قبله و محراب مساجد در نمونه‌های موردبررسی

الگوی شماره 3	الگوی شماره 2	الگوی شماره 1	شماره الگو
جهت کشیدگی شمالی -جنوبی	جهت کشیدگی شمال شرقی-جنوب غربی	جهت کشیدگی شرقی-غربی	جهت‌گیری قبله و محراب با جهت کشیدگی بنا
			شکل الگو
2	5	6	تعداد الگو
15.3%	38.4%	46.15%	درصد الگوی موجود

 

جدول 16: استخراج الگوهای فرمی فضایی مساجد در نمونه‌های موردبررسی

جهت‌گیری قبله و محراب با جهت کشیدگی بنا	حیاط			پلان		استخراج الگو
جهت کشیدگی شرقی - غربی	حیاط ال شکل	حیاط مستطیل شکل	پلان مستطیل شکل		فرم
					شکل الگو
6	4	4	5		تعداد گونه
46.15%	30.7%	30.7%	38.4%		درصد الگوی موجود

شکل‌گیری ورودي به‌عنوان يكي از عناصر مهم و مؤثر در معرفي افكار و نظريات دوران مربوط به خود است و متناسب، هماهنگ، پيوسته با امكانات، اهداف عملكردي و تفكرات دوره مربوط به خود شكل می‌گیرد. طبيعت اقليمي ايران و آداب‌ورسوم، مراسم مذهبي، روحيه، اخلاقيات، انديشه و عقيده نسل‌ها در معماري ايران انعكاس واضحي دارد. ما نه‌تنها در بناهاي عظيم، بلكه در ابنيه و آثار كوچك هم اين انعكاس را می‌توان دريافت و همان‌گونه كه بررسي شد، جايگاه ورودي در فرآيند طراحي مساجد بومی هرمزگان در ادوار مختلف تاريخي در این منطقه به‌وضوح به چشم می‌خورد.

 

 

جدول 17: فرم و محل قرارگیری ورودی مساجد در نمونه‌های موردبررسی

فرم و محل قرارگیری ورودی مساجد موردبررسی

جدول 18: فرم ورودی مساجد در نمونه‌های موردبررسی

الگوی شماره 2	الگوی شماره 1	شماره الگو
بیرون زده	فرورفته	فرم ورودی
		شکل الگو
2	11	تعداد الگو
15.3%	84.6%	درصد الگوی موجود

 

جدول 19: استخراج الگوهای فرم ورودی در مساجد در نمونه‌های موردبررسی

جهت ورودی مسجد نسبت به محراب و قبله	ورودی	استخراج الگو
ورودی هم‌جهت با محراب	ورودی فرورفته	فرم
		شکل الگو
7	11	تعداد گونه
53.8%	84.6%	درصد

جدول 20: جهت ورودی مسجد نسبت به محراب و قبله مساجد در نمونه‌های موردبررسی

الگوی شماره 2	الگوی شماره 1	شماره الگو
ورودی بدون در نظر گرفتن جهت محراب	ورودی هم‌جهت با محراب	جهت ورودی مسجد نسبت به محراب و قبله
		شکل الگو
6	7	تعداد الگو
46.1%	53.8%	درصد

7- نتیجه­گیری

بررسی الگوهای کالبدی-فضایی مساجد هرمزگان نشان داد که همه مساجد دارای حیاط می‌باشند، حیاط در جهت شرقی ساختمان، در اکثر مساجد دیده می‌شود و در برخی موارد نیز علاوه بر حیاط شرقی حیاط‌هایی در قسمت‌های جنوبی و شمالی نیز دیده می‌شود، در مسجد-مدرسه نیز به دلیل وجود حجره‌هایی برای درس و زندگی طلاب، حیاط به‌صورت حیاط مرکزی بوده و چیدمان فضاها در اطراف حیاط مرکزی صورت گرفته است. نکته‌ی دیگری که می‌توان در خصوص مساجد بومی هرمزگان گفت این است که همه مساجد دارای ورودی مشخص و در بیشتر موارد دارای ورودی‌های جداگانه برای آقایان و بانوان است. همان‌طور که مشخص گردید، جهت استقرار اکثر مساجد در جهت قبله بوده و به‌صورت متمایل به شرقی –غربی ساخته‌شده‌اند، ولی در اکثر موارد مشاهده می‌گردد که قرار گرفتن مسجد در جهت قبله مدنظر بوده است و قرار گرفتن در جهات اصلی چندان موردتوجه نبوده است؛ همچنین در پاسخ به سؤال اصلی پژوهش می‌توان بیان کرد که با معیارهای؛ 1) ویژگی‌های کالبدی 2) تزئینات 3) فرم پلان 4) فرم حیاط 5) جهت‌گیری قبله و محراب 6) فرم ورودی 7) جهت ورودی مسجد نسبت به محراب و قبله که از تکنیک‌های مصاحبه و دلفی حاصل گردید، می‌توان الگوهای کالبدی و فضایی پلان‌های مساجد تاریخی استان هرمزگان را تبیین نمود و نتایج حاصل از این بررسی در نمونه‌هایی که تحلیل گردید در جدول (21)، آمده است.

با توجه به جدول‌های 7 تا 20 و گونه شناسی‌هایی که بر اساس پرسشنامه‌هایی که از طریق دلفی و از متخصصان امر حاصل گردید؛ نتایج نهایی که الگوهای غالب مساجد هرمزگان می‌باشند و بیشترین درصد در میان نمونه‌های موردبررسی را به خود اختصاص داده‌اند به‌طور خلاصه در جدول 21 آمده است.

جدول 21-الگوهای غالب مساجد هرمزگان

ردیف	شاخص‌های پژوهش	گونه شناسی الگویی شکلی و فضایی مساجد شاخص تاریخی استان هرمزگان
1	ویژگی‌های کالبدی	با توجه فرهنگ و اقلیم	مصالح	گچ و خاک-سنگ و چوب
			تعداد طبقات	همکف (یک طبقه)
			نوع پوشش	طاق و قوس در نما-سقف مسطح
			رنگ سطوح	روشن و سفید به‌منظور تقلیل حرارت
			سطوح بازشو و پنجره	حداقل تعداد پنجره با ابعاد کوچک
2	نوع تزئینات	طاق و قوس
3	فرم پلان مساجد	پلان مستطیل شکل
4	فرم حیاط	حیاط ال شکل
		حیاط مستطیلی شکل
5	جهت‌گیری قبله و محراب	جهت کشیدگی شرقی-غربی
6	فرم ورودی	فرورفته
7	جهت ورودی مسجد نسبت به محراب و قبله	ورودی هم‌جهت با محراب

 

مآخذ

ابراهیمی، احد؛ مراد زاده، سام (1397)، مطالعه‌ای در معماری مساجد ایران برای الگو یابی معماری مساجد بوشهر در دوره قاجار، نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، دوره 23، شماره 2، صص 87-98.

بی مکر، فرزانه (1396)، گونه شناسی تحلیلی مساجد بازار سنتی زنجان، کنفرانس ملی معماری و عمران شهری، تربت‌جام.

پاسبان خمری، رضا؛ رجبعلی، حسن؛ رونده، محمدرضا (1396)، گونه شناسی مساجد بلوچستان ایران: از دوره قاجاریه تا معاصر، مطالعات معماری ایران، دوره 6، شماره 11، صص 189-205.

 حسینی علمدار، آرش؛ موسوی، احسان؛ شیخ‌الاسلامی، حمید؛ سعادتمند، مریم (1396)، گونه شناسی مسجد- مدرسه‌های ایران بر اساس دسترسی، باغ نظر، شماره 53، سال چهاردهم.

حکمت نیا، امیرحسین و احمدی، محمدرضا (1396)، گونه شناسی مساجد تاریخی شیراز، کنفرانس ملی معماری و عمران شهری، تربت‌جام.

خادم‌زاده، محمدحسن؛ معماریان، غلامحسین؛ صلواتی، کامیار (1396)، گونه شناسی تحلیلی مساجد تاریخی حوزه فرهنگی کردستان ایران، مطالعات معماری ایران، دوره 6، شماره 11، صص 103-124.

معماریان، غلامحسین؛ غفاری، عباس؛ قلی زاده، فرزانه (1396)، تحلیلی بر پارامترهای گونه‌بندی مساجد تاریخی شهر تبریز، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال 3، شماره 1.

مهدوی نژاد، محمدجواد؛ مشایخی، محمد؛ بهرامی، منیره (1393)، الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، جلد ۲، شماره ۴، صص ۱۵-۱.

Ahmad, A. A. Ali, A. Zin, M. & Arbi, E. (2013). Typology of Interior Architecture for Traditional Mosques in Peninsular Malaysia from 1700 €“1900 Ad (Tipologi Seni Bina Masjid-Masjid Tradisional Di Semenanjung Malaysia Dari 1700 €“1900 Masihi). Journal of Al-Tamaddun, 8(2), 89-100.

Asif, N. Utaberta, N. & Sarram, A. (2019). Architectural styles of Malaysian mosque: Suitability in compact urban settings. In MATEC Web of Conferences (Vol. 266, p. 06001). EDP Sciences.

Bandyopadhyay, S. & Sibley, M. (2003, January). The Distinctive Typology of Central Omani Mosques: Its Nature and Antecedents. In Proceedings of the Seminar for Arabian Studies (Pp. 99-116). Archaeopress.

Matani, Abd El-Razek (2020). Chronology and Typology of Mosques in Jund Al-Urdun and Jund Falastin (Doctoral Dissertation, Ben-Gurion University of the Negev).

Mustafa, F. A. & Ismael, Z. K. (2019). A Typological Study of the Historical Mosques in Erbil City. Sulaimania Journal for Engineering Sciences, 6(3).

Shah, M. A., Arbi, E., and Inangda, N, (2014): Transformation Of Mosque Architecture In Malaysia: Critical Analysis Of Architectural History Approaches. In Proceeding of the International Conference on Arabic Studies and Islamic Civilization Icasic (Pp. 4-5).

Shojadel, N, (2021): Analytical Typology of Historical Mosques in West Azerbaijan Province. Palarch's Journal of Archaeology of Egypt/Egyptology, 18(4), 2313-2334.

 

---

[1]  Pasian Khamari & Ravandeh

[2]  Mustafa & Ismael

[3]  Asif et.al

[4]  Matani

[5]  Shojadel

[6]  Shah et.al