بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و رفتار محیط‌ زیستی ساکنان شهر شیراز

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

اصغر میرفردی ^{1 *} , درنا سلامتیان ²

1 - دانشیار گروه جامعه‌شناسی و برنامه ریزی اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران (نویسنده مسئول)
2 - دانش آموخته دکتری گروه جامعه‌شناسی و برنامه ریزی اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/28 تاریخ پذیرش : 1402/11/21 تاریخ انتشار : 1403/02/04

کلید واژه: رفتار محیط‌زیستی, سرمایه اجتماعی, محیط‌زیست, شیراز.,

چکیده مقاله :

مجموعه‌ای از مسائل محیط‌زیستی به‌ویژه در کلان‌شهرها ضرورت پرداختن به موضوع‌های محیط‌زیستی را ضروری می‌سازد. هدف از انجام این پژوهش، بررسی رفتار محیط‌زیستی ساکنان 18 سال به بالای کلانشهر شیراز و ارتباط آن با متغیرهای سرمایه اجتماعی و ابعاد آن، جنسیت و سن بود. از روش پژوهش پیمایشی و ابزار پرسشنامه ساختمند جهت گردآوری داده‌ها استفاده شده است. نمونه مورد مطالعه، 1045 نفر از ساکنان شهر شیراز بودند که با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی از نوع خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب شدند. برای ارزیابی اعتبار پرسشنامه از تحلیل عاملی و برای تعیین پایایی آن، از هماهنگی درونی ابزار به روش آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد با توجه به مقدار ضریب همبستگی (246/0) در سطح معناداری 99 درصد بین رفتار محیط‌زیستی و سرمایه اجتماعی ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط‌زیستی آن‌ها رابطه مثبت و معناداری در سطح 99 درصد وجود دارد. ابعاد سرمایه اجتماعی (انسجام اجتماعی، هنجارمندی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعامل اجتماعی) نیز ارتباط مثبت و معناداری با رفتار محیط‌زیستی داشتند؛ اما بین اعتماد بین شخصی و رفتار محیط‌زیستی ارتباط معناداری مشاهده نشد. سن ارتباط مثبت و معناداری در سطح 99 درصد با رفتار محیط‌زیستی نشان داد. بین رفتار محیط‌زیستی پاسخگویان با توجه به جنسیت آن‌ها تفاوت معناداری در سطح 95 درصد وجود داشت. پژوهش نشان داد که زنان رفتار محیط‌زیستی مسئولانه‌تری دارند. تدوین و اجرای سیاست‌های تقویت کننده سرمایه اجتماعی برای پیگیری منافع جمعی همچون محیط زیست، ضرورت انکارناپذیر است.

چکیده انگلیسی:

A series of environmental issues, especially in metropolis, make it necessary to Consider environmental issues. This study aimed to investigate the environmental behavior of residents aged 18 and older in Shiraz and its relationship with social capital and gender. Using the survey method, a structured questionnaire used for data collection. The study sample was 1045 residents of Shiraz that selected using a multi-stage cluster random sampling method. The factor analysis and Cronbach's alpha used to evaluate the validity and reliability of the questionnaire, respectively. The results of the research showed that according to the coefficient of correlation (0.246) at the 99% significance level, there is a positive and significant relationship between the environmental behavior and social capital of the residents of Shiraz metropolis and their environmental behavior at the 99% level. Dimensions of social capital (social cohesion, normality, social trust, social participation and social interaction) also had a positive and significant relationship with environmental behavior. There was no significant relationship between interpersonal trust and social capital. Age also showed a positive and significant relationship with environmental behavior (p. value = 0.000). There was a significant difference at the level of 95% in the environmental citizenship of men and women. women had a stronger responsible environmental behavior. Developing and implementing policies that strengthen social capital to pursue collective interests such as the environment is an undeniable necessity.

منابع و مأخذ:

- آبادی، محمد؛ بیگ‌وردی، پرستو؛ زمانی، عباسعلی و پری‌زنگنه، عبدالحسین. (1399). بررسی دانش و عوامل مؤثر بر رفتار محیط زیستی گردشگران شمال کشور (مطالعه موردی: استان‌های زنجان و گلستان). علوم و فناوری محیط زیست، 22(6)، 219-203.
- احمدی، سیروس؛ میرفردی، اصغر و ابتکاری، محمد. (1393). بررسی رابطه هویت دینی و سرمایه اجتماعی (مورد مطالعه شهر یاسوج). جامعه‌شناسی کاربردی، 25(56)، 16-1.
- احمدی، علی‌یار؛ سلامتیان، درنا و روستا، فاطمه. (1399). بررسی نگرش و رفتار زیست محیطی ساکنان کلانشهر شیراز. مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 10(36)، 55-80.
- احمدیان، داریوش و حقیقتیان، منصور. (1395). لیل جامعه شناختی نقش عوامل فرهنگی بر رفتارهای زیست محیطی شهری مورد مطالعه (شهروندان شهر کرمانشاه). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 6(18)، 51-76.
- آقاجانی، حسین و سرکاری، فرناز. (1401). سنجش تعادل توسعه شهرنشینی و محیط زیست در استان خراسان رضوی. آمایش سرزمین، 14(2)، 490-463.
- اکبری، مجید؛ بوستان احمدی، وحید؛ موسوی، چمران و حاجی‌پور، نازنین. (1397). ارزیابی وضعیت زیست‌پذیری مناطق کلان‌کلانشهر شیراز از منظر شهروندان. برنامه¬ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 37، 155-125.
- ایرنا (1401). سرانه مصرف آب در فارس بسیار بالا است. https://www.irna.ir/news/84718446
- بابازاده، وحید و سبکتکین، قربان‌علی. (1398). سرمایه اجتماعی و آگاهی از توسعه پایدار (مطالعه موردی شهروندان مشکین‌شهر). محیط زیست و توسعه پایدار، 8(1)، 137-123.
- بابائی، محبوبه و حیدری، بهروز. (1392). بررسی میزان جهت‌گیری‌های عقلائی در زندگی روزمره و عوامل مؤثر بر آن در بین معلمان در مقایسه با دانشجویان شهر زنجان. تغییرات اجتماعی-فرهنگی، 37(10)، 1-41.‎
- بوردیو، پیر. (1400). تمایز، نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی. (ترجمه حسن چاوشیان). تهران: ایران: ثالث.
- پاتنام، روبرت. (1392). دموكراسي و سنت¬هاي مدني. (ترجمه محمدتقي دل‌فروز). تهران، ایران: دفتر مطالعات سياسي وزارت كشور.
- پوربهی، طیبه؛ جعفری‌نیا، غلامرضا و شمس‌الدینی، علی. (1401). بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه پایدار شهری بوشهر، فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 12(1)، 217-201.
- حاجی‌زاده میمندی، مسعود؛ علی‌نژاد، منوچهر و رشیدی‌نژاد، کمال. (1400). بررسی نگرش شهروندان میبدی نسبت به آلودگی هوا و عوامل اجتماعی موثر بر آن. مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 11(40)، 1-32.
- خبرگزاری تسنیم (1401). گزارشی از افز‌ایش مهاجرت از روستاها به شهرهای استان فارس/ اتباع در روستاها سکنی گزیده‌اند، https://www.aa.com.tr/fa
- خبرگزاری مهر (1402). شناسایی ۴۵۸۴ انشعاب غیرقانونی آب در شیراز. https://www.mehrnews.com/news/5844223
- خسروی پور، بهمن؛ مسعودی زاده، فاطمه و سواری ممبنی، آمنه. (1401). نقش سرمایه اجتماعی در توانمندسازی کارکنان سازمان محیط زیست (مورد مطالعه: شهرستان اهواز). مجله توانمندسازی سرمایه انسانی، 5(4)، 319-328.
- درویشی، پروین. (1400). شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر ارزیابی عملکرد کارکنان و سرمایه اجتماعی با نقش میانجی پویش محیطی در شرکت توزیع نیروی برق استان خوزستان. نشریه علمی رویکردهای پژوهشی نوین مدیریت و حسابداری، 5(17), 183-206.‎
- دستوری، اعظم؛ شایگان، فریبا و محسنی تبریزی، علی‌رضا. (1402). توسعه سیاسی و کنش هویتی در مشارکت سیاسی و انتخاباتی زنان ایران. فصلنامه علمی پژوهشی علوم سیاسی، 26 (1)، 186-217.
- رحمانی، مجید؛ حسین زاده دلیر، کریم و پاکدل فرد، محمدرضا. (1402). تحلیلی بر نقش سرمایه اجتماعی در ظرفیت‌سازی برند شیراز. مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 18(3)، 287-299.
- رضائی ناندلی، محبوبه و نیک‌خواه، وحید. (1398). مبانی حق بر محیط زیست سالم. تهران: مهر کلام.
- زنگنه، علیرضا؛ نادری مهدیی، کریم؛ پویا، مهرداد و اصفهانی، سید محمدجعفر. (1402). تحلیلی بر سرمایه اجتماعی و پایداری محیط زیستی: تعاونی باغداران شهرستان ملایر. پژوهش‌های روستایی، 14(1)، 71-89.
- صالحی، صادق؛ یروزجائیان، علی‌اصغر و عباسی‌کلان، هادی. (1399). بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر رفتارهای محیط زیستی مطالعه موردی: گردشگران دریاچه شورابیل اردبیل. برنامه‌ریزی توسعه گردشگری، 9(34): 160-134.
- عباس‌زاده، محمد؛ میرزائی، حسین و علیاری، لورا. (1394). تأثیر سرمایه ی فرهنگی و اجتماعی بر مشارکت شهروندان در تفکیک و جمع-آوری زباله های خانگی(نمونه مورد مطالعه شهروندان شهر ارومیه). مطالعات جامعه‌‌شناختی شهری، 5(14)، 72-102.
- عطایی اسد، محبوبه و موحدی، رضا. (1401). بررسی رفتار محیط زیستی دانش‌آموزان دختر (مطالعه موردی دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه شهر همدان). انسان و محیط زیست، 20(4), 102-87.
- عیسی، جهانگیر. (1390). محیط زیست و بحران آن؛ رویکردی قرآنی. معرفت فرهنگی اجتماعی، 7، 84-63.
- فرهمند، مهناز؛ شکوهی‌فر، کاوه و سیارخلج، حامد. (1392). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتارهای زیست‌محیطی (مورد مطالعه: شهروندان شهر یزد). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 10، 148-123.
- كلمن، جیمز. (1390). بنيادهـاي نظريـه اجتمـاعي. (ترجمه: منـوچهر صبوري). تهران: نشر ني.
- قلی زاده شاوون، سیده فاطمه؛ نوروزی، فیض الله و دهقان، حسین. (1400). تمایل به مشارکت در حفاظت از محیط زیست و عوامل موثر بر آن (مورد مطالعه: شهروندان تهرانی متولد دهه 80 و دهه 50). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 11(40)، 176-206.
- کریمی، کامبیز؛ ادریسی، افسانه و رضاییان، سحر. (1402). تبیین جامعه‌شناختی رابطه سرمایه اجتماعی با رفتارهای زیست‌محیطی مسئولانه. فصلنامه علمی اقتصاد و مدیریت شهری، 11(42)، 62-72.‎
- مثنوی، محمدرضا و غلام پور، نفیسه. (1391). بررسی رابطه تخریب محیط زیست با پیشرفت‌های صنعتی و کاهش اعتقاد انسان عصر صنعت به طبیعت به‌عنوان منشأ زندگی. دومین کنفرانس برنامه‌ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، https://civilica.com/doc/147529.
- محمد زاده، شهرام. (1401). ارزیابی سرمایه اجتماعی در بین کشاورزان شهرستان ارومیه و تأثیر آن بر تمایلات رفتاری طرفدار محیط زیست آن‌ها. مجله محیط زیست و توسعه فرابخشی، 7(77)، 32-48.
- مرادی، سمیرا. (1395). ارزیابی دانش، نگرش و رفتار مسئولانه دانشجویان نسبت به محیط زیست (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه پیام‌نور). انسان و محیط زیست، 15(4)، 87-98.
- مهنی‌رفتار، رضوان و نعیمی، امیر. (1401). تحلیل رابطه بین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی و رفتار زیست‌محیطی زنان روستایی حوضه آبخیز هلیل‌رود. فصلنامه علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، 10(3)، 172-157.
- میرزاخانی، کریم؛ نوابخش، مهرداد و ادهمی، عبدالرضا. (1401). تبیین تأثیر بانکداری اجتماعی بر توسعه پایدار روستایی/عشایری با میانجی‌گری سرمایه اجتماعی. برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 اسفند 1401
- میرفردی، اصغر؛ حیدری، آرمان و دمساز، طیبه. (1396). بررسی تأثیر مسئولیت‌پذیری بر رفتارهاي محيط زيستي با ميانجي‌گري رسانه‌ها (نمونه موردي: شهر اهواز). آموزش محیط زیست و توسعه پايدار، 6(1)، 55-68.
- میرفردی، اصغر و ولی‌نژاد، عبدالله. (1397). تحلیل جامعه‌شناختی- راهبردی ارتباط بین هویت ملی و سرمایۀ اجتماعی دانشجویان دانشگاه یاسوج، مدیریت سرمایه اجتماعی، 5(1)، 90-67.
- میرفردی، اصغر و سلامتیان، درنا (۱۴۰۱). رفتار محیط زیستی دانشجویان دانشگاه شیراز و ارتباط آن با نگرانی محیط زیستی و منابع اطلاعاتی آگاهی محیط زیستی، مجله آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، ۱۰(۲)، ۱۳۵-۱۵۱.
- میرفردی، اصغر (1395) « بررسی رابطه پایگاه اقتصادی- اجتماعی و احساس مسئولیت اجتماعی با رفتار زیست¬محیطی (مورد مطالعه ساکنان نورآباد ممسنی)»، فصلنامه آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، 5 (1)، 101-114.
- هزارجریبی، جعفر. (1401). سرمایه اجتماعی: فرازوفرود آن در پژوهش‌های دانشگاهی. جامعه‌شناسی سیاسی ایران، 21(5)، 121-141.
- Ajzen I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50(2),179- 211.
- Barr, S. (2003), "Strategies for Sustainability: Citizens and Responsible Environmental Behaviour". Area, 35(3), 227-240.
- Dou, K., Yang, J., Wang, L. X., & Li, J. B. (2022). Theory of planned behavior explains males’ and females’ intention to receive COVID-19 vaccines differently. Human Vaccines & Immunotherapeutics, 18(5), 208-214.
- Dunlap, R. E. (2008). The New Environmental Paradigm Scale: From Environmental Sociology. Westport, CT: Greenwood Press.
- Dunlup, R. E. & Catton, W.R. Jr. (1993). Towards an ecological sociology: the development, current status and probable future of environmental sociology. The Annual of the International Institue of Sociology, 3, 268-284.
- Fishbein, M. and Ajzen, I. (1975). Belief, attitude, intention and behavior, An introduction to theory and research. Addison-wesley. publishing company: USA.
- Fishbein, M. and Middlestadt, S. (1997). A Striking Lack of Evidence for Non BeliefBased Attitude Formation and Change: A Response to Five Commentaries. Journal of Consumer Psychology, 6(2), 107-115.
- Hauslbauer, A. L., Schade, J., Drexler, C. E., & Petzoldt, T. (2022). Extending the theory of planned behavior to predict and nudge toward the subscription to a public transport ticket. European Transport Research Review, 14(1), 1-1
- Hua, Y., Dong, F., & Goodman, J. (2021). How to leverage the role of social capital in pro-environmental behavior, A case study of residents’ express waste recycling behavior in China. Journal of Cleaner Production, 280, 124-138.
- Ifegbesan, A. P., & Rampedi, I. T. (2018). Understanding the role of socio-demographic and geographical location on pro-environmental behavior in Nigeria. Applied Environmental Education & Communication, 17(4), 335-351.
- Wang, Y., & Zhang, C. (2022). Waste sorting in context, Untangling the impacts of social capital and environmental norms. Journal of Cleaner Production, 330, 1297-1313.
- Zhang, W., & Gao, X. (2008). Spatial differentiations of traffic satisfaction and its policy implications in Beijing. Habitat International, 32(4), 451-437.

متن کامل:



 

سال چهاردهم ـ شماره­ی پنجاه ـ بهار 1403

صص 52-25 

بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و رفتار محیط زیستی ساکنان شهر شیراز

اصغر میرفردی¹، درنا سلامتیان²

چکیده

مجموعه‌ای از مسائل محیط زیستی به‌ویژه در کلان‌شهرها ضرورت پرداختن به موضوع‌های محیط زیستی را ضروری می‌سازد. هدف از انجام این پژوهش، بررسی رفتار محیط زیستی ساکنان 18 سال به بالای کلانشهر شیراز و ارتباط آن با متغیرهای سرمایه اجتماعی و ابعاد آن، جنسیت و سن بود. از روش پژوهش پیمایشی و ابزار پرسشنامه ساختمند جهت گردآوری داده‌ها استفاده شده است. نمونه مورد مطالعه، 1045 نفر از ساکنان شهر شیراز بودند که با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی از نوع خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب شدند. برای ارزیابی اعتبار پرسشنامه از تحلیل عاملی و برای تعیین پایایی آن، از هماهنگی درونی ابزار به روش آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد با توجه به مقدار ضریب همبستگی (246/0) در سطح معناداری 99 درصد بین رفتار محیط زیستی و سرمایه اجتماعی ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط زیستی آن‌ها رابطه مثبت و معناداری در سطح 99 درصد وجود دارد. ابعاد سرمایه اجتماعی (انسجام اجتماعی، هنجارمندی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعامل اجتماعی) نیز ارتباط مثبت و معناداری با رفتار محیط زیستی داشتند؛ اما بین اعتماد بین شخصی و رفتار محیط زیستی ارتباط معناداری مشاهده نشد. سن ارتباط مثبت و معناداری در سطح 99 درصد با رفتار محیط زیستی نشان داد. بین رفتار محیط زیستی پاسخگویان با توجه به جنسیت آن‌ها تفاوت معناداری در سطح 95 درصد وجود داشت. پژوهش نشان داد که زنان رفتار محیط زیستی مسئولانه‌تری دارند. تدوین و اجرای سیاست­های تقویت کننده سرمایه اجتماعی برای پیگیری منافع جمعی همچون محیط زیست، ضرورت انکارناپذیر است.

واژگان کلیدی: رفتار محیط ‌زیستی، سرمایه اجتماعی، محیط ‌زیست، شیراز.

مقدمه و بیان مسئله

 انسان از گذشته با محیط زیست خود ارتباط مستمر داشته است. این تعامل در طول دوره‌های مختلف دستخوش تغییرهای فراوانی بوده است (عیسی، 1390: 64؛ مرادی، 1395: 88). در دوران باستان و قبل از انقلاب صنعتی، محیط زیست از جایگاه و اهمیت ویژه­ای در بین جوامع و ادیان برخوردار بوده است (احمدیان و حقیقتیان، 1395: 53). در برخی از جهان‌بینی‌ها و باورها، محیط زیست امری قدسی و قابل‌ستایش در نظر گرفته می‌شد (قلی زاده شاوون، نوروزی و دهقان، 1400: 177؛ رضائی ناندلی و نیک‌خواه 1398: 15). در ذهن هندیان، یونیان و ایرانیان قدیم طبیعت و اجزای آن گردانندگان اصلی جهان به شمار می‌آمدند و علاقه به طبیعت، در تمامی وجوه زندگی آن‌ها رخنه کرده بود (دانلاپ و کاتن³، 1993: 270). در دوران رنسانس و پس از انقلاب‌های علمی و صنعتی، انسان با باور به توسعه فناوری و پیشرفت به‌عنوان عاملی برای دست یافتن به رفاه و سعادت، سعی بر تسلط و کنترل بر طبیعت نمود و بدین‌وسیله زمینه‌های تخریب طبیعت را فراهم نمود (احمدی و همکاران، 1399: 57).

در سال‌های اخیر حدود 50 درصد از مردم جهان در شهرها زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود که تا دو دهه دیگر به 60 درصد افزایش یابد (آقاجانی و سرکاری، 1401: 468). شهرنشینی فزاینده، باعث بهره‌برداری بیش‌ازحد از محیط زیست شده است. انسان با مداخله و دست‌کاری، بهره‌برداری بیش‌از اندازه و ایجاد تغییر در طبیعت، محیط زیست را با مشکلات زیادی روبرو کرده است. نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری، کم شدن، آلودگی و خشک شدن آب دریاها و دریاچه‌ها، تغییرات آب و هوایی، گرم شدن کره زمین، افزایش مهاجرت، رشد شهرنشینی و وجود مشکلات عدیده در شهرها، سوراخ شدن لایه اوزون و درگیری بشر با مشکلات ناشی از آن از جمله انواع بیماری‌ها، تنها گوشه کوچکی از مشکلات ایجاد شده توسط انسان در طبیعت است (مثنوی، غلام‌پور و نفیسه، 1391: 2؛ فرهمند و همکاران، 1392؛ اکبری، بوستان احمدی، موسوی و حاجی‌پور، 1397: 128). مجموعه‌ای از مسائل محیط زیستی به‌ویژه در کلان‌شهرها ضرورت پرداختن به موضوع‌های محیط زیستی را ضروری می‌سازد (حاجی‌زاده میمندی، علی‌نژاد و رشیدی‌نژاد، 1400: 2).

کلانشهر شیراز به‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای بزرگ کشور با مسائل متعددی در حوزه محیط زیست روبروست. میزان مصرف آب در کلانشهر شیراز حدود 176 لیتر در شبانه‌روز است که در مقایسه با کشورهای اروپایی حدود 50 لیتر بیشتر است (ایرنا، 1401). بنا بر گزارش خبرنگاری مهر (1402)، تعداد چهار هزار و ۵۸۴ انشعاب غیرقانونی آب در کلانشهر شیراز وجود دارد که منجر به هدر رفتن حجم زیادی از آب آشامیدنی، خسارت‌های مالی و ایجاد مشکلات جدی برای خدمات‌رسانی مطلوب به شهروندان شده است. هوای کلانشهر شیراز از ابتدای سال 1401 در بازه‌های زمانی مختلف در وضعیت ناسالم قرار گرفته است و باعث هشدارهای محیط زیستی گوناگون برای پرهیز از رفت‌وآمدهای غیرضروری شده است (خبرگزاری تسنیم، 1401).

محیط زیست خود یک منفعت عمومی و منبع زیستی عمومی است و از سوی دیگر برای حفظ هر منبع و نفع عمومی به همگرایی اجتماعی نیاز است. سرمایه اجتماعی یکی از مهم‌ترین عامل‌ها در پیگیری و پایش منابع عمومی جامعه است (بابازاده و قربان‌علی، 1398). امروزه، سرمايه اجتماعی و ارتقاء آن جهت كاهش و كنترل مسائل فرهنگی و اجتماعي نظير مسائل و مشکلات محیط زیستی یکی از دغدغه­های علمی و اجرایی است (خسروی‌پور، مسعودی زاده و ممبنی، 1401؛ کریمی، ادریسی و رضائیان، 1402). سرمایه اجتماعی، موجب تسهیل همکاری و هماهنگی در جامعه و بین اعضای یک گروه می‌شود. درواقع، می‌توان سرمایه اجتماعی را یک مفهوم مرکب که دارای سه بعد کارکرد، ساختار و محتوا است در نظر گرفت. کارکرد اجتماعی آن عمل متقابل اجتماعی، ساختار اجتماعی آن، شبکه ارتباطات اجتماعی و محتوای آن، هنجار و اعتماد اجتماعی است (عباس‌زاده، میرزایی و علیاری، 1394: 77؛ هزارجویی، 1401: 125).

به نظر می‌رسد سرمایه اجتماعی و ابعاد آن (انسجام اجتماعی، هنجارمندی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، اعتماد بین‌شخصی و تعامل اجتماعی) با تأکید بر همگرایی می‌توانند نقش مهمی در کاهش مسائل محیط زیستی ایفا کنند. با وجود مطالعاتی که در زمینه رفتارهای محیط زیستی انجام شده است (میرفردی، 1395؛ 1397؛ احمدی، سلامتیان و روستا، 1399؛ مهنی‌رفتار و نعیمی، 1401؛ میرفردی و سلامتیان، 1401؛ هوآ، دونگ و گودمن⁴، 2021)، برای دستیابی به شناخت علمی درباره پیوند سرمایه اجتماعی و رفتار محیط زیستی نیاز به پژوهش­های علمی بیشتری وجود دارد. همچنین، از آن‌جا که شــهروندان با فعالیت‌ها و رفتارهای خود، می‌توانند در کاهش و رفع مشکلات محیط زیست شهری نقش مهمی را ایفا کنند، هدف پژوهش حاضر آن است که به شناسایی علمی وضعیت رفتار محیط زیستی ساکنان کلانشهر شیراز بپردازد و ارتباط آن با سرمایه اجتماعی را مورد بررسی قرار دهد.

 

پیشینه پژوهش

در زمینه محیط زیست و رفتارهای محیط زیستی، پژوهش­های گوناگونی انجام شده است که در اینجا به بخشی از آنها پرداخته می­شود. صالحی، فیروزجائیان و عباسی‌کلان (1399) پژوهشی با موضوع سرمایه اجتماعی و رفتار محیط زیستی را با استفاده از ابزار پرسشنامه و روش پیمایش و بهره‌گیری از ابزار پرسشنامه بر روی 382 نفر از  گردشگران دریاچه شورابیل اردبیل انجام دادند. نتایج پژوهش آنان نشان داد که سرمایه اجتماعی گردشگران بر رفتارهای محیط زیستی آنها نقش دارد. همچنین سرمایه اجتماعی بر احساس تعلق به جامعه گردشگران نقش دارد، ولی سرمایه اجتماعی بر نگرش محیط زیستی تاثیر ندارد. از طرفی، احساس تعلق به جامعه بر نگرش محیط زیستی نقش دارد، اما احساس تعلق به جامعه بر رفتارهای محیط زیستی نقش ندارد. همچنین، نگرش محیط زیستی بر رفتارهای محیط زیستی تاثیر دارد.

آبادی، بیگ‌وردی، زمانی و پری‌زنگنه (1399) پژوهشی با موضوع رفتار محیط زیستی گردشگران را بر روی 1000 نفر از گردشگران استان‌های مازندران و گلستان انجام دادند. آنان از روش پیمایش و ابزار پرسشنامه برای جمع‌آوری اطلاعات خود استفاده کردند. نتایج نشانگر آن است که میزان تحصیلات (سطح سواد) و سن بر رفتار محیط زیستی گردشگران اثر مستقیم و معناداری دارند؛ اما متغیرهای وضعیت اشتغال، سطح درآمد، جنس و وضعیت تأهل اثری بر رفتار محیط زیستی گردشگران نداشتند.

محمد‌زاده (1401) پژوهشی با موضوع سرمایه اجتماعی کشاورزان و رفتار و تمایل حفاظت از محیط زیست آنان را بر روی 184 نفر از کشاورزان شهر ارومیه با روش پیمایش و بهره‌گیری از ابزار مصاحبه انجام داد. نتایج نشان داد مشارکت و تعامل با جامعه درونی، اعتماد به جامعه درونی، شبكه روابط داخلی و انسجام اجتماعی در بین کشاورزان از حد مورد انتظار کمتر است. نتایج تحلیلی پژوهش نشانگر آن است که متغیرهای میزان بهره‌مندی از نشریات ترویجی و اینترنت، شبكه روابط بیرونی، اعتماد به نهادهای اجتماعی و سطح تحصیلات کشاورزان و فرزندان آن‌ها رابطه مثبت و معناداری با تمایلات رفتاری دارند و متغیرهای تعداد فرزندان و سن رابطه منفی و معناداری با ترطم (تمایلات رفتاری طرفدار محیط زیست) دارند.

مهنی‌رفتار و نعیمی (1401) پژوهشی با موضوع ویژگی‌های جمعیت شناختی و رفتار زیست‌محیطی زنان روستایی را با روش پیمایش و استفاده از ابزار پرسشنامه انجام دادند. آنان این پژوهش را بروی 297 نفر از زنان روستایی حوضه آبخیز هلیل‌رود انجام دادند. نتایج نشانگر آن است که سن و میزان تحصیلات رابطه مثبت و معناداری با رفتار محیط زیستی زنان داشت همچنین رفتار محیط زیستی زنان روستایی بر اساس نوع شغل و وضعیت تأهل آن‌ها متفاوت بود. 

زنگنه، نادری مهدیی، پویا و جعفر اصفهانی (1402) پژوهشی با عنوان پایداری محیط زیستی و سرمایه اجتماعی را بر روی 341 نفر از اعضای تعاونی باغداران شهرستان ملایر انجام دادند و روش پیمایش و ابزار پرسشنامه بهره جستند. نتایج پژوهش آنان نشان داد بعدهای شناختی و بعد ساختاری سرمایه اجتماعی به صورت مستقیم و به ترتیب 9/33 و 2/32 درصد از تغییرات مربوط به متغیر پایداری محیط زیستی تبیین نمودند.

ایفگبسان و رمپدی⁵ (2018) پژوهشی با موضوع درک نقش موقعیت جغرافیایی، جمعیتی- اجتماعی بر رفتار مسئولانه محیط زیست را با ابزار پرسشنامه و روش پیمایش بر روی 420 نفر از ساکنان نیجریه انجام دادند و بهره جستند. نتایج نشان داد عضویت در سازمان‌های محیط زیستی، سن، جنسیت، طبقه اجتماعی، محل تولد، قومیت، میزان تحصیلات و میزان درآمد ارتباط مستقیم و معناداری با رفتار‌ محیط زیستی دارد.

هوآ و همکاران (2021) پژوهشی با موضوع رفتار مسئولانه محیط زیستی و سرمایه اجتماعی را بر روی 628 نفر از شهرنشینان چین با روش پیمایش و استفاده از ابزار پرسشنامه انجام دادند. نتایج پژوهش نشان داد، اعتماد اجتماعی ارتباط مثبت و معناداری با رفتار محیط زیستی مسئولانه دارد.

وانگ و ژانگ⁶ (2022) پژوهشی با موضوع سرمایه اجتماعی، تفکیک زباله و هنجارهای اجتماعی را با روش پیمایش و استفاده از ابزار پرسشنامه بر روی 11060 نفر از شهروندان کشور چین انجام دادند. نتایج پژوهش نشانگر آن است سرمایه اجتماعی باواسطه متغیر هنجارهای محیطی بر رفتارهای تفکیک زباله اثر مثبت و معناداری دارد اما سرمایه اجتماعی به‌صورت مستقیم بر رفتارهای مثبت تفکیک زباله اثر‌ معناداری ندارد.

ژوانگ و گوا⁷ (2022) پژوهش با موضوع دیدگاه چندرشته‌ای، ایجاد سرمایه اجتماعی برای استراتژی محیطی فعال را با روش فرا‌تحلیل در شهر مریلند آمریکا انجام دادند. نتایج فراتحلیل مقالات آنان نشان داد بعد تأمل و مشارکت اجتماعی سرمایه اجتماعی، منابع لازم را جهت ایجاد استراتژی محیط زیستی فراهم می‌کند. این یافته با استفاده از دیدگاه‌های مختلف، از جمله تجزیه و تحلیل کلان داده‌ها، بازاریابی، زنجیره تأمین، منابع انسانی و عملیات با تمرکز بر چگونگی تأثیر این موضوع بر تعیین اهداف مدیریتی به‌دست آمده است.

مرور پیشینه پژوهشی نشان می‌دهد که رفتار محیط زیستی از مجموعه­ای از عوامل اجتماعی و فرهنگی تاثیر می­پذیرد. رفتار محیط زیستی مورد توجه بسیاری از پژوهشگران بوده است. با این وجود، کلانشهر شیراز از نظر پژوهش‌های محیط زیستی به‌ویژه در زمینه موضوع رفتار محیط زیستی کم‌تر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. با وجود مطالعاتی که در شهر شیراز درباره رفتار محیط زیستی انجام شده است، بررسی ارتباط بین متغیر سرمایه اجتماعی و رفتار محیط زیستی ویژگی نوآورانه این پژوهش به شمار می‌آید. همچنین، برخلاف پژوهش‌های پیشین که بر روی حجم نمونه کم‌تری از ساکنان انجام می‌شد، این پژوهش حجم به نسبت بالایی را برای نمونه مطالعاتی در نظر گرفت تا بتوان به قابلیت تعمیم بیش‌تری درباره رفتار محیط زیستی اقشار و طبقات گوناگون جامعه دست یافت. چنین مطالعه‌ای با حجم نمونه بالا، برای بار نخست در شهر شیراز انجام می‌شود.

 

 

مبانی نظری

از نظر کلمن (1390)، سرمایه اجتماعی شامل مجموعه‌ای از تکالیف، ضمانت‌های اجرایی، انتظارها، شبکه اطلاع‌‌رسانی (انتقال اطلاعات)، هنجارها و میزان اطمینان به محیط اجتماعی است که در ساختار اجتماعی وجود دارد و درواقع، این مجموعه همان منابعی هستند که منجر به عدم ایجاد کنش یا ایجاد کنش می‌شود (رحمانی، حسین زاده دلیر و پاکدل فرد، 1402: 290؛ کلمن، 1390: 133). بنا بر نظر کلمن (1390) سرمایه اجتماعی منجر به کسب منابعی می‌شود که فرد را به سمت کنش خاصی سوق می‌دهد یا مانع از انجام آن کنش می‌شود(بابائی و حیدری، 1392). این نوع از سرمایه، از طریق روابط متقابل، توسعه اجتماعی، همکاری و روابط دوجانبه باعث کاهش هزینه جهت دسترسی به خواسته‌های مشخص می‌گردد (دستوری، شایگان و محسنی تبریزی، 1402: 203؛کلمن، 1390: 145).

از نظر روبرت پاتنام⁸ (1392) سرمایه اجتماعی باعث به وجود آمدن تعهد مدنی و پیوستگی اجتماعی در جامعه می‌شود و نتایجی همچون جرم کم‌تر، آموزش‌های کارآمدتر، توسعه اقتصادی سریع‌تر، حکومت بهتر را در پی دارد مفهوم اصلی سرمایه اجتماعی عبارت است از: «شبکه‌های مرتبط، عمل متقابل و هنجارها». (پاتنام، 1392: 56). مفاهیم مهم و اساسی نظریه پاتنام درباره سرمایه اجتماعی عبارت‌اند از:

اعتماد اجتماعی: به نظر پاتنام، اعتماد منجر به تسهیل و افزایش همکاری در بین اعضای جامعه می‌شود. اعتماد اجتماعی از طریق هنجارهای متقابل و شبکه‌های مشارکت مدنی به وجود می‌آید (پاتنام، 1392: 89-87).

شبکه‌ها: شبکه‌ها، شبکه‌ها را از لحاظ نوع به دو دسته افقی و عمودی تقسیم می‌شوند. در شبکه‌های افقی، همه کنشگران با یکدیگر در ارتباط بوده و از قدرت و موقعیت برابر برخوردارند. در شبکه‌های عمودی کنشگران در ارتباط متقابل و دائمی با یکدیگر قرار ندارند و اطلاعات به ‌صورت گزینشی انتخاب می‌شوند (پاتنام، 1392: 93).

سرمایه اجتماعی طبق نظر پاتنام دارای دو نوع درون و برون‌گروهی است و آن‌چیزی که برای محیط زیست اهمیت دارد سرمایه اجتماعی برون‌گروهی است. در جامعه ایران به ویژه در اجتماعات محلی، نمودهایی از سرمایه اجتماعی درون‌گروهی وجود دارد در حالی که سرمایه اجتماعی برون‌گروهی اهمیت بالایی برای حفظ منافع عمومی دارد. نتایج مطالعات گوناگون نشان داده است که سرمایه اجتماعی برون­گروهی، نقش مهمی در پیگیری منافع ملی داشته است (میرفردی و ولی­نژاد، 1397). دفاع گروه­های قومی و دینی از سرزمین ایران در برابر بیگانگان و همچنین مشارکت در أمور عام­المنفعه نمودی از پیامد سرمایه اجتماعی برون­گروهی در ایران است.

از نظر بورديو⁹، سرمايه اجتماعي از طریق از طریق عضویت در گروه، شبکه نهادینه‌شده و بادوامی از کنش متقابل و آگاهی به‌دست می‌آید. درواقع، سرمايه اجتماعي از طریق سرمایه‌گذاری بلند‌مدت یا کوتاه‌مدت؛ جمعی یا فردی و نا‌آگاهانه یا آگاهانه، به‌دست می‌آید و کسب به تلاش در طول زمان نیاز دارد. بوردیو، پیوستگی‌های بادوام و متراکم را عاملی مهم در میزان سرمایه اجتماعی هر فرد دانسته است (بوردیو، 1400: 234-233).

از نظر بوردیو، ميزان سرمايه اجتماعي هر شخص بـه ميزان برخورداری از سرمايه اقتصادي، فرهنگي و اجتماعی و میزان مالکیت روابـط بستگی دارد (پوربهی، جعفری‌نیا و شمس‌الدینی، 1401: 202). حجم سرمايه اجتماعي نیز به میزان برخورداری از پیوند و شبکه‌هایی وابسته است که فرد به شکل مؤثری آن‌ها را ساماندهی می‌کند. عضویت در گروه‌های اجتماعی باعث به وجود آمدن پیوستگی و کسب منفعت برای شخص می‌شود (بوردیو، 1400: 256-252).

یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین دیدگاه‌های نظری در حوزه علوم رفتاری، نظریه رفتار برنامه‌ریزی‌شده است (فیش‌باین و آیزن¹⁰، 1975 و هاسلابوئر، اسچاد، درکسلر و پتزلدت¹¹، 2022). پیش‌فرض این نظریه آن است که افراد قبل از درگیر شدن در هر کنشی، پیامدها و نتایج آن را به‌صورت منطقی مورد بررسی قرار می‌دهند (فیش‌باین و میدلستدت¹²، 1997: 108). براساس نظریه رفتار برنامه‌ریزی‌شده، قصد یا همان نیت افراد، پیش‌بینی کننده رفتار است. قصد افراد، از سه سازه نگرش، کنترل رفتار ادارک شده و هنجارهای انتزاعی اثر می‌پذیرد. نگرش، ارزیابی مثبت یا منفی فرد از انجام یک عمل تعیین‌شده می‌باشد (آیزن،1991: 184). در کنترل رفتار ادراک‌شده، هرچه فرد باورهای کنترلی ضعیف‌تری داشته باشد، درک کم‌تری از کنترل خواهد داشت که این امر درنهایت باعث عدم انجام کار می‌گیرد (آیزن، 1991: 185). 

هنجارهای انتزاعی بر فشارهای اجتماعی اشاره دارد که منجر به انجام کنشی خاص یا خودداری از انجام آن می‌شود (دو، یانگ، وانگ و لی¹³، 2022). 

دانلاپ و وین‌لایر¹⁴ (2000) محدودیت رشد را شرط لازم برای رسیدن به یک اقتصاد حالت پایا دانستند و ایده انسان‌محورانه که طبیعت تنها براي استفاده انسانها وجود دارد را رد کردند. دانلاپ و ون لایر براي تمایز این دیدگاه جدید، که اختلاف‌هاي اساسی با پارادایم اجتماعی غالب داشت، آن را پارادایم زیست‌محیطی جدید نامیدند و ارزش‌های زیست‌محور را در برابر ارزشهای تکنومحور قرار دادند (دانلاپ، 2008: 53-52). آنان جهان بینی تکنو- محور را ضد محیط زیستی می‌دانند و آن را به‎چالش کشیدند. آن‎ها معتقدند که یافته‌های محققان به‎صورت کلی و بدون هیچ استثناء نشانگر آن است که این جهت‌گیری منجر به‎رفتارهای مسئولانه نسبت به ‎محیط زیست می‌شود. به زعم آنان، آگاهی و حساسیت نسبت به محیط زیست در نهایت به تقویت رفتار مسئولانه در حوره محیط زیست می‌انجامد (بار¹⁵، 2003: 229).

در نگاه اول ارتباط میان انسان و محیط زیست بی‌طرف تلقی می‌شود؛ اما با بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که این رابطه خنثی نیست. ساخت اجتماعی- فرهنگی متفاوت منجر به شکل‌گیری رفتار و نگرش متفاوت محیط زیستی در بین مردان و زنان می‌شود و زنان به دلیل داشتن باورهای قوی‌تر در مورد آسیب‌های تخریب اکوسیستم و محیط زیست نقش مؤثر‌تری در حفاظت از محیط زیست دارند (دانکلمن و دیویدسن¹⁶، 2013: 12). پلام‌وود¹⁷ (1992) اکوفمیسنیم فرهنگی و اجتماعی را به‌عنوان دو شاخه مهم اکوفمینیسم مطرح کرده و تفاوت آن‌ها را در نحوه نگاه آن‌ها به طبیعت و زن و ارتباط بین آن‌ها دانسته است. اکوفمینیسم اجتماعی، ریشه فرودستی و نگاه پایین‌تر به زنان و طبیعت را در یونان باستان جستجو می‌کند و مبنای آن را دسته‌بندی افراد بر اساس طبقه، نژاد و جنسیت دانسته‌اند. اکوفمینیسـم فرهنگی، بر پیوند محیط زیست و زنان تأکید کرده است (پلم‌وود، 1992: 15).

 

چارچوب نظری

دانلاپ و ون‌لایر (2000) معتقدند که حساسیت و آگاهی‌ها نسبت به محیط زیست افزایش پیدا کرده است و این امر باعث می‌شود مخاطرات پیشاروی طبیعت بیش‌تر درک شود. بنابراین، افزایش آگاهی نسبت به محیط زیست و مخاطرات فراروی آن به تقویت رفتار محیط زیستی مسئولانه منجر می‌شود. در پیوند با نظریه دانلاپ و ون‌لایر، نظریه رفتار برنامه‌ریزی‌شده با تأکید بر نقش نگرش در شکل‌گیری رفتار، رویکرد نوینی را در پیوند با محیط زیست ایجاد کرده است. در کنار این دیدگاه‌ها، نظریه‌ سرمایه اجتماعی کلمن (1390) و پاتنام (1392) نیز می‌تواند تببین‌گر رفتار محیط زیستی مسئولانه باشند. زیرا در نظریه سرمایه اجتماعی بر منافع جمعی، هنجارمندی و مسئولیت‌پذیری، همکاری و مشارکت اجتماعی در جامعه تأکید می‌شود. بنابراین در یک نگاه سه بعدی از یک سو، به واسطه آگاهی‌های محیط زیستی زمینه برای رفتار مسئولانه فراهم می‌شود و از سوی دیگر سرمایه اجتماعی که دربردارنده هنجارمندی و مشارکت برای خیر جمعی است، می‌تواند در رفتار محیط زیستی اثرگذار باشد و همچنین آموزه‌های برگرفته از آگاهی محیط زیستی و همچنین تعامل و انسجام اجتماعی می‌توانند به شکل‌گیری رفتار مسئولانه محیط زیستی بینجامند. مجموعه‌ای از این نظریه‌ها نوعی همگرایی در تببین رفتار محیط زیستی مسئولانه را دربردارد. بنابراین، از نظریه سرمایه اجتماعی به عنوان مقوم اهداف جمعی و مطلوب جامعه، متغیر سرمایه اجتماعی، از نظریه رفتار برنامه ریزی شده نیز برای تاکید بر زمینه­های رفتار مسئولانه و از نظریه اکوفمینیسم، برای آزمون نقش متغیر جنسیت استفاده می­شود. متغیر سن نیز که همجوار با جامعه­پذیری و دستیابی به تجربه است، با استفاده از نظریه رفتار برنامه­ریزی شده قابل تحلیل است، زیرا سن افراد همراستا با دستاوردهای فکری، دانشی و آموزه­های گوناگون است.

 

 

 

 

مدل پژوهش

 

 

 

 

 

 

 

 

مدل شماره 1: مدل پژوهش

فرضیه‌های پژوهش

به نظر می‌رسد بین سرمایه اجتماعی و رفتار محیط زیستی در بین ساکنان 18 سال به بالای کلانشهر شیراز رابطه وجود دارد.

به نظر می‌رسد بین ابعاد سرمایه اجتماعی (انسجام اجتماعی، هنجارمندی، مسارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، اعتماد بین‌شخصی و تعامل اجتماعی) و رفتار محیط زیستی در بین ساکنان 18 سال به بالای کلانشهر شیراز رابطه وجود دارد.

به نظر می‌رسد بین رفتار محیط زیستی ساکنان 18 سال به بالای کلانشهر شیراز با توجه جنسیت آن‌ها تفاوت وجود دارد.

به نظر می‌رسد بین سن و رفتار محیط زیستی در بین ساکنان 18 سال به بالای کلانشهر شیراز رابطه وجود دارد.

 

روش پژوهش

پژوهش کنونی، با رویکرد کمی و با استفاده از روش پیمایش انجام شد. جامعه آماری، زنان و مردان زنان 18 سال و بالاتر کلانشهر شیراز بودند. انتخاب این بازه سنی به این علت است که در کشور ما 18 سال، سن قانونی است و افراد وارد مسئولیت شهروندی و قانونی می‌شوند. همچنین، افراد پس از 18 سال آموزش دبیرستان را سپری کرده­اند و آگاهی لازم در حوزه­های گوناگون اجتماعی دارند. حجم نمونه مورد بررسی، بر اساس جدول لین (1976) و با در نظر گرفتن حجم جامعه (1،280،233 نفر)، میزان خطای معنی‌داری (3 درصد)، سطح معنی‌داری (95 درصد) و میزان همگنی (30-70) 895 مورد برآورد شد که برای افزایش دقت به 1045 نفر افزایش یافت. روش نمونه‌گیری، نمونه‌گیری تصادفی از نوع خوشه‌ای چندمرحله‌ای بود. برای سنجش متغیر رفتار محیط زیستی از پرسشنامه تدوین شده توسط میرفردی، حیدری و دمساز (1396) و برای سنجش متغیر سرمایه اجتماعی از پرسشنامه تدوین شده توسط احمدی، میرفردی و ابتکاری (1393) و پرسشنامه تدوین شده توسط میرفردی و ولی‌نژاد (1397) استفاده شد. جهت تعیین اعتبار مقیاس‌های پژوهش از اعتبار سازه به روش تحليل عاملي تأییدی با چرخش واریماکس استفاده شد. مقدار KMO برای متغیر سرمایه اجتماعی برابر با (476/0) است؛ که بیان‌گر کفایت نمونه‌گیری است. افزون بر این، معناداری آزمون بارتلت (000/0P<) نشان می‌دهد بین گویه­ها همبستگی وجود دارد. تحلیل عاملی، در‌نهایت بدون حذف هیچ‌یک از گویه‏ها، منجر به استخراج 6 عامل انسجام اجتماعی (با 3 گویه)، هنجارمندی (با 3 گویه)، مشارکت اجتماعی (با 3 گویه)، اعتماد اجتماعی (با 5 گویه)، اعتماد بین‌شخصی (با 3 گویه) و تعامل اجتماعی (با 3 گویه) گردید. جهت تعيين پايايي مقیاس‌های پژوهش، با توجه به سطح سنجش گويه‌ها، از همساني دروني به روش آلفا كرونباخ استفاده شد. مقدار ضریب آلفای کرونباخ متغیر سرمایه اجتماعی 85/0، بعد انسجام اجتماعی 81/0، بعد هنجارمندی 63/0، بعد مشارکت اجتماعی 58/0، بعد اعتماد اجتماعی 90/0، بعد اعتماد بین‌شخصی 79/0 و بعد تعامل اجتماعی 62/0 بود. در نهايت داده‌های پرسشنامه با استفاده از نرم‌افزار SPSS  تجزیه‌وتحلیل شد.

 

تعریف نظری و عملیاتی متغیرها

سرمایه اجتماعی: سرمایه‌ اجتماعی عبارت است از مجموعه‌ای از تعاملات و شبکه‌های اجتماعی‌ که می‌توانند حس همبستگی و اطمینان را در میان افراد یک جامعه به وجود آورند. سرمایه اجتماعی به دو دسته برون‌گروهی و درون‌گروهی تقسیم می‌شود (درویشی، 1400). در این پژوهش، تأکید بر سرمایه اجتماعی برون‌گروهی است. این متغیر از ترکیب 6 بعد انسجام اجتماعی، هنجارمندی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، اعتماد بین‌شخصی و تعامل اجتماعی به دست آمده است و با مقیاس ترتیبی و طیف پنج سنجه‌ای لیکرت سنجیده شد. به دلیل استفاده از جلوه بومی سرمایه اجتماعی از این گویه‌ها استفاده شد، اگرچه از پرسشنامه پاتنام نیز الگو برداری شد. گزینه‌های پاسخ بعد هنجارمندی و انسجام اجتماعی شامل موارد «کاملاً مخالفم»، «نسبتاً مخالفم»، «نظری ندارم»، «نسبتاً موافقم» و «کاملاً موافقم» بود که به ترتیب نمرات 1، 2، 3، 4 و 5 را به خود اختصاص دادند و گزینه‌های پاسخ بعد‌ تعامل اجتماعی، اعتماد بین‌شخصی، مشارکت اجتماعی و اعتماد اجتماعی «خیلی کم»، «نسبتاً کم»، «تا حدودی»، «نسبتاً زیاد» و «خیلی زیاد» بود که به ترتیب نمرات 1، 2، 3، 4 و 5 را به خود اختصاص دادند. گویه‌های این مقیاس عبارت‌اند از:

جدول شماره 1: گویه سنجش متغیر سرمایه اجتماعی

تا چه اندازه در روزهای گذشته، با دیگران در مورد موضوعات گوناگون گفت و گو داشته­اید؟

تا چه اندازه با همسایگان یا دوستان رفت و آمدهای خانوادگی دارید؟

تا چه اندازه معتقدید در زندگی داشتن دوست و آشنای بیشتر، باعث اعتبار بیشتری می­شود؟

اقوام و خویشان خود را تا چه اندازه قابل اعتماد می‌دانید؟

تا چه اندازه به مردم اعتماد دارید؟

تا چه اندازه معتقدید که آدم تا از کسی بدی ندیده، می­تواند به او اعتماد کند.

چه قدر در جشن‌های عمومی مثل کمک به ایتام، جشن عاطفه‌ها، جشن گلریزان و .. شرکت می‌کنید؟

چه اندازه در تفریحات دسته جمعی مثل پیاده روی، کوهنوردی و .. شرکت می‌کنید؟

چه قدر در راهپیمایی‌ها و مراسمات ملی و مذهبی شرکت می‌کنید؟

پرستاران و پزشکان

مأموران پلیس

قضات

معلمان و اساتید

کارکنان و کارمندان نهادهای دولتی

مردم ما حتی اگر کسی بالای سرشان نباشد، قانون را رعایت می‌کنند.

باید از قوانین اطاعت کرد، حتی اگر مغایر با چیزی باشد که فکر می‌کنیم درست است.

فکر می‌کنم در جامعه ما آدم‌هایی که قانون را رعایت نمی‌کنند، موفق‌تر هستند.

مردم شهر/ محله ما به راحتی با یکدیگر کنار می‌آیند.

دوستان و همسایه‌هایی داریم که می‌توانند در موقع از دست دادن درآمد فرد از لحاظ مالی به وی کمک کنند.

مردم ما حتی اگر کسی بالای سرشان نباشد، قانون را رعایت می‌کنند.

 

رفتار محیط زیستی: نوع رفتار فرد با محیط زیست را مورد بررسی قرار می‌دهد. است افراد هر جامعه برحسب مقتضیات و شرایط خاص فرهنگی، شخصیتی و اجتماعی خود برخورد متفاوتی نسبت به محیط زیست دارند. این رفتار‌ها ممکن است مسئولانه، مثبت و محیط‌گرایانه باشد یا مخالف و منفی. منظور از رفتار محیط‌گرایانه، رفتاری آگاهانه است که به دنبال کاهش اثر منفی کنش فرد بر جهان طبیعی است (عطایی اسد و موحدی، 1400: 92). متغیر رفتار محیط زیستی دارای 13 گویه بوده است که مقیاس ترتیبی و طیف پنج سنجه‌ای لیکرت سنجیده شد. گزینه‌های پاسخ شامل موارد «اصلاً»، «خیلی کم»، «به‌ندرت»، «گاهی اوقات» و «همیشه» بود که به ترتیب نمرات 1، 2، 3، 4 و 5 را به خود اختصاص دادند. گویه‌های این مقیاس عبارت‌اند از:

 

جدول شماره 2: گویه سنجش متغیر رفتار محیط زیستی

تا چه اندازه بخاری اتاق­هایی را که لازم نیست گرم باشد، خاموش می­کنید؟

تا چه اندازه از لامپ کم مصرف استفاده می­کنید؟

تا چه اندازه هنگام شستشوی دست و صورت، شیر آب را نیاز نداشته باشید، می­بندید؟

تا چه اندازه هنگام حمام، دوش آب را زمانی که نیاز ندارید، می­بندید؟

تا چه اندازه وقتی که از آبگرمکن استفاده نمی­کنید، درجه آن را کم می­کنید؟

تا چه اندازه چراغ اضافی در منزل را خاموش می­کنید؟

تا چه اندازه درجه حرارت وسائل گرمازا را برای صرفه­جویی انرژی کم می­کنید؟

تا چه اندازه برای صرفه­جویی در مصرف انرژی در خانه و خوابگاه، از لباس گرم در فصل سرما استفاده می­کنید؟

تا چه اندازه دوشاخه وسایل برقی که از آن استفاده نمی‌کنید را می‌کشید؟

تا چه اندازه زباله‌های خود را تفکیک می‌کنید؟

تا چه اندازه هنگام گردش در محیط طبیعی، زباله‌های خود را جمع می‌کنید؟

تا چه اندازه در خانه از ظروف و بطری‌های شیشه‌ای استفاده می­کنید؟

تا چه اندازه از کاغذهای باطله مجددا استفاده می­کنید؟

 

یافته‌های پژوهش

بر اساس اطلاعات جدول زیر، بیش‌تر افراد مورد مطالعه زن بودند. همچنین، بیش‌تر پاسخگویان در رده سنی 30-18 سال قرار داشتند. پس از آن، بیش‌تر پاسخگویان مربوط به گروه سنی 43-31 سال و کم‌ترین پاسخگویان متعلق به گروه سنی 81-70 سال بوده است.

جدول شماره 3: توصیفی از ویژگی‌های جنسیتی و سنی پاسخگویان

متغیر	رده	فراوانی	درصد معتبر
جنسیت	زن مرد کل	531 513 1045	9/50 1/49 100
	مقادیر بی‌پاسخ	1
سن	30-18 43-31 56-44 69-57 81-70 کل	464 318 181 67 10 1045	6/44 6/30 3/17 4/6 1 100
	مقادیر بی‌پاسخ	5
	انحراف معیار	975/0
	میانگین	88/1

جدول شماره 4، نشان‌دهنده تعداد گویه‌ها، میانگین مورد انتظار و میانگین مشاهده‌شده متغیر سرمایه اجتماعی است. متغیر «سرمایه اجتماعی» دربردارنده 20 گویه می‌باشد، با توجه به این‌که کم‌ترین نمره حاصل از این متغیر 23 و بیش‌ترین نمره، 99 می‌باشد، میانگین به‌دست آمده از کل گویه‌ها برابر با 87/62 است که از میانگین مورد انتظار (60)، بیش‌تر است. درواقع، میزان سرمایه اجتماعی در بین ساکنان شهر شیراز، از میانگین مورد انتظار بیش‌تر است و در سطح بالا قرار دارد.

جدول شماره 4: داده­های توصیفی مربوط به سرمایه اجتماعی ساکنان شهر شیراز

متغیر	تعداد گویه	بیش‌ترین	کم‌ترین	میانگین مشاهده‌شده	میانگین مورد انتظار	انحراف معیار
سرمایه اجتماعی	20	99	23	87/62	60	01/14

برای بررسی این‌که آیا تفاوت معناداری بین میانگین نمرات رفتار محیط زیستی زنان و مردان وجود دارد یا خیر، از آزمون تی‌مستقل استفاده شد. بر اساس نتایج جدول شماره 5، تفاوت معناداری بین میانگین نمرات رفتار محیط زیستی زنان و مردان در سطح 008/0 وجود دارد. زنان، رفتار محیط زیستی مسئولانه‌تری نسبت به مردان دارند.

 

جدول شماره 5: آزمون تفاوت معناداری رفتار محیط زیستی ساکنان کلانشهر شیراز برحسب جنسیت

جنس (متغیر مستقل)	تعداد	میانگین	انحراف معیار	T	Sig
زن	522	34/46	12/12	63/2	008/0
مرد	507	27/44	02/13

 

یافته‌هاي جدول زیر نشان داد که با توجه به مقدار ضریب همبستگی پیرسون (183/0) و سطح معنا‌داري (000/0) بین سن ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط زیستی آن‌ها رابطه مثبت و معناداري وجود دارد. به این معنا که هر چه سن افزایش یابد، به همان نسبت رفتار محیط زیستی در بین ساکنان کلانشهر شیراز مسئولانه‌تر می‌شود.

 

 جدول شماره 6: بررسی رابطه سن با رفتار محیط زیستی ساکنان کلانشهر شیراز

سطح معناداری	ضریب پیرسون	متغیر مستقل
000/0	**183/0	سن و رفتار محیط زیستی

**P=<0.01

 

یافته‌هاي جدول 7، نشان داد که با توجه به مقدار ضریب همبستگی پیرسون (246/0) و سطح معنا‌داري (000/0) بین سرمایه اجتماعی ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط زیستی آن‌ها رابطه مثبت و معناداري وجود دارد. به این معنا که هر چه سرمایه اجتماعی افزایش یابد، به همان نسبت رفتار محیط زیستی در بین ساکنان کلانشهر شیراز مسئولانه‌تر می‌شود. با توجه به مقدر ضریب همبستگی پیرسون (161/0) در سطح معناداری 99 درصد بین بعد انسجام اجتماعی ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط زیستی آن‌ها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به این معنا که هرچه انسجام اجتماعی در بین ساکنان کلانشهر شیراز افزایش یابد، به همان نسبت رفتار محیط زیستی آن‌ها مسئولانه‌تر می‌شود. با توجه به مقدر ضریب همبستگی (079/0) در سطح معناداری 95 درصد بین بعد هنجارمندی ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط زیستی آن‌ها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به این معنا که هرچه هنجارمندی در بین ساکنان کلانشهر شیراز افزایش یابد، به همان نسبت رفتار محیط زیستی آن‌ها مسئولانه‌تر می‌شود. با توجه به مقدر ضریب همبستگی (165/0) در سطح معناداری 99 درصد بین بعد اعتماد اجتماعی ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط زیستی آن‌ها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به این معنا که هرچه اعتماد اجتماعی در بین ساکنان کلانشهر شیراز افزایش یابد، به همان نسبت رفتار محیط زیستی آن‌ها مسئولانه‌تر می‌شود. با توجه به مقدر ضریب همبستگی (337/0) در سطح معناداری 99 درصد بین مشارکت اجتماعی ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط زیستی آن‌ها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به این معنا که هرچه مشارکت اجتماعی در بین ساکنان کلانشهر شیراز افزایش یابد، به همان نسبت رفتار محیط زیستی آن‌ها بیش‌تر می‌شود. با توجه به مقدر ضریب همبستگی (02/0) و سطح معناداری 35/0 درصد بین اعتماد بین شخصی ساکنان کلانشهر شیراز و رفتار محیط زیستی آن‌ها رابطه معناداری وجود ندارد.

بین بعد تعامل اجتماعی و رفتار محیط زیستی ارتباط معناداری در سطح 99 درصد وجود دارد به این معنا که هرچه تعامل اجتماعی در بین ساکنان کلانشهر شیراز افزایش یابد، به همان نسبت رفتار مسئولانه محیط زیستی در بین شهروندان تقویت می‌شود.

 

جدول شماره 7: بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و ابعاد آن با رفتار محیط زیستی در بین ساکنان کلانشهر شیراز

سطح معناداری	ضریب پیرسون	متغیر مستقل
000/0	**246/0	سرمایه اجتماعی و رفتار محیط زیستی
000/0	**161/0	انسجام اجتماعی و رفتار محیط زیستی
01/0	*079/0	هنجارمندی و رفتار محیط زیستی
000/0	**165/0	اعتماد اجتماعی و رفتار محیط زیستی
000/0	**337/0	مشارکت اجتماعی و رفتار محیط زیستی
35/0	02/0	اعتماد بین‌شخصی و رفتار محیط زیستی
000/0	**129/0	تعامل اجتماعی و رفتار محیط زیستی

 **P=<0.01

در جدول زیر، رگرسیون گام‌به‌گام جهت مشخص نمودن مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار بر رفتار محیط زیستی آورده شده است. متغیر اصلی پژوهش، ابعاد آن‌ها و متغیرهای زمینه‌ای و جمعیتی به‌صورت تصنعی شده در این آزمون آورده شده است. نتیجه رگرسیون نشان داد هفت متغیر در معادله رگرسیونی به‌عنوان مهم‌ترین متغیرهای تبیین‌کننده متغیر وابسته رفتار محیط زیستی باقی ماندند. نتایج نشان داد که در نخستین مرحله، متغیر مشارکت اجتماعی، بیش‌ترین همبستگی تفکیکی را با رفتار محیط زیستی داشته­ است. این متغیر به‌تنهایی قادر به تبیین 12/0 درصد از تغییرهای رفتار محیط زیستی افراد مورد مطالعه است. مقدار بتا در این رابطه برابر با 32/0 بوده است. در مرحله بعد، متغیر سن، متغیر اثرگذار در رفتار محیط زیستی به شمار می‌آید. مقدار بتا در این رابطه برابر با 16/0 است و مقدار ضریب تبیین به 14/0 درصد رسیده است. در سومین مرحله، متغیر اعتماد بین شخصی، وارد معادله شد. با وارد شدن این متغیر در معادله رگرسیونی، مقدار ضریب تبیین به 16/0 درصد رسیده است. در مرحله چهارم متغیر اعتماد اجتماعی وارد معادله شد و مقدار ضریب تبیین به 17/0 رسید. مقدار بتا در این رابطه برابر با 11/0 است. در مرحله بعد متغیر هنجارمندی، وارد معادله شد و مقدار ضریب تبیین به 18 درصد رسید. در مرحله ششم، متغیر انسجام اجتماعی، متغیر اثرگذار در رفتار محیط زیستی به شمار می‌آید. مقدار بتا در این رابطه برابر با 10/0 است. در هفتمین مرحله، متغیر مرد بودن، وارد معادله شد. با وارد شدن این متغیر در معادله رگرسیونی، مقدار ضریب تبیین به 19/0 درصد رسیده است. مقدار بتا در این رابطه برابر با 06/0- است. درمجموع، متغیرهای وارد شده به معادله تحلیلی 19 درصد از تغییرهای متغیر وابسته را تبیین نموده‌اند.

 

جدول شماره 8: نتایج تحلیل رگرسیون چند متغیره تأثیر متغیرهای مستقل بر رفتار محیط زیستی به روش گام‌به‌گام

مرحله	متغیر	R	R2	sig	T	B	Beta
	مقدار ثابت	-	-	000/0	04/2	58/34	-
1	مشارکت اجتماعی	34/0	12/0	008/0	12/0	31/1	32/0
2	سن	38/0	14/0	000/0	02/0	166/0	16/0
3	اعتماد بین شخصی	40/0	16/0	000/0	12/0	70/0-	19/0-
4	اعتماد اجتماعی	42/0	17/0	000/0	07/0	24/0	11/0
5	هنجارمندی	43/0	18/0	003/0	16/0	57/0-	10/0-
6	انسجام اجتماعی	43/0	18/0	000/0	11/0	36/0	10/0
7	مرد بودن	44/0	19/0	02/0	72/0	67/1-	06/0-

 

بحث و نتیجه‌گیری

تخریب طبیعت و محیط زیست یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که بشر در قرن بیست و یکم با آن روبرو است. با افزایش مشکلات و آسیب‌های محیط زیستی نقش انسان در زمینه حفظ و یا تخریب محیط زیست مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار گرفته است؛ زیرا آن‌ها بسیاری از این مسائل را ناشی از کنش‌های انسان می‌دانند. 

پژوهش حاضر به بررسی ارتباط بین سرمایه اجتماعی و ابعاد آن با رفتار محیط زیستی در کلانشهر شیراز پرداخت. نتایج نشان داد سرمایه اجتماعی ارتباط مثبت و معناداری با رفتار محیط زیستی دارد، به‌گونه‌ای که میزان بالای سرمایه اجتماعی به تقویت رفتار محیط زیستی مسئولانه می‌انجامد. این یافته با نتایج پژوهش میرزا خوانی و همکاران (1401)، زنگنه و همکاران (1402) و وانگ و ژانگ (2022) همخوانی دارد. ابعاد سرمایه اجتماعی (انسجام اجتماعی، هنجارمندی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی و تعامل اجتماعی) نیز همبستگی مثبت و معناداری با رفتار محیط زیستی دارند. این یافته‌ها با نتایج پژوهش صالحی و همکاران (1399)، هوآ و همکاران (2021)، ژوانگ و یی (2022) همخوانی دارد و با نظریه‌های دانلاپ و ون‌لایر (2000)، نظریه رفتار برنامه‌ریزی‌شده (فیش­باین و آیزن، 1975) و نظریه سرمایه اجتماعی کلمن (1390) و پاتنام (1392) هم‌راستا است. بر پایه این نظریه‌ها و یافته‌ها می‌توان گفت، محیط زیست به عنوان خیر و منفعت جمعی در سطح ملی و بشری در سطح جهان، نیازمند همگرایی و همکاری همه ذینفعان است. بدون چنین همکاری، انسجام و مشارکتی که در قالب سرمایه اجتماعی تجلی پیدا می­کنند، بهبود رفتارهای محیط زیستی برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی امکانپذیر نیست. سرمایه اجتماعی که برآمده از عناصری چون اعتماد، انسجام، ارتباط و مشارکت اجتماعی است، زمینه­ساز هم­گرایی در توجه به محیط زیست به سان یک منبع حیاتی بی بدیل است و شهروندان جامعه را به رفتارهای مسئولانه و گذر از رفتارهای خودخواهانه زیانبار برای محیط زیست جهت می­دهد. بدون همگرایی افراد جامعه با یکدیگر، زمینه توجه به موضوع‌های مهم و حیاتی همچون محیط زیست امکان‌پذیر نخواهد شد. محیط زیست و حفاظت از آن جزء موضوع‌های فرافردی و عام است و با نگاه همگرایانه برای دستیابی به منافع جمعی می‌توان بدان دست یافت. ورود عناصر گوناگون سرمایه اجتماعی به مدل رگرسیونی این پژوهش، نشانگر اهمیت آنها در رفتارهای مسئولانه به ویژه در زمینه حفاظت از محیط زیست و تنوع زیستی است. در این راستا، نظریه­پردازان سرمایه اجتماعی به نقش سازنده سرمایه اجتماعی توجه داشته­اند، برای نمونه، پاتنام (1392)، سرمایه اجتماعی را زمینه ساز رفتار مدنی و مسئولانه می­داند. هنجارمندی، به سان یکی از عناصر سرمایه اجتماعی، زمینه بروز رفتارهای مدنی و مسئولانه که پاتنام بدان اشاره نموده است، را فراهم می­سازد. 

پایبندی به معیارها و هنجارهای پذیرفته شده در جامعه به ویژه هنجارهای مرتبط با منافع عمومی و حفاظت از محیط زیست، عنصر محوری در توجه به منافع جمعی به ویژه محیط زیست، به سان یک منبع حیاتی برای زیست بشر است. کلانشهرها به عنوان سکونت­گاه­هایی که جمعیت متراکم انسانی را در خود جای داده­اند، نیازمند حفظ معیارهای زیست­محیطی برای داشتن زیست بوم سالم و حفظ تنوع زیستی­اند. دستیابی به چنین وضعیت مطلوبی نیازمند همگرایی، همکاری و توجه اقشار گوناگون انسانی به هنجارهایی است که خیر جمعی را تضمین می­نمایند. این هنجارها به شکل قواعد رسمی و یا هنجارهای عرفی، می­توانند برای بهزیستی عمومی و حفظ تنوع زیستی سودمند باشند. افرادی که به جامعه و منافع آن به ویژه محیط زیست و منابع طبیعی توجه داشته باشند، رفتار محیط زیستی مسئولانه­تری از خود بروز می‌دهند. تعامل‌های اجتماعی منجر به افزایش تبادل اطلاعات محیط زیستی در بین افراد جامعه می‌شود. افزایش تعامل‌ها می‌تواند به افزایش آگاهی و دانش محیط زیستی شهروندان و همگرایی بیشتر آنها در برنامه­های محیط زیستی بیانجامد.

ساکنان محیط شهری به ویژه کلان­شهرهای دارای تراکم انسانی بالا، دارای گونه­ای از تنوع قومیتی، عقیدتی، باورها و سبک­های زندگی هستند. در چنین اجتماعات انسانی، حفظ محیط زیست نیازمند دستیابی به محورهای مشترکی است که همگرایی را با وجود تنوع موجود، ایجاد و تقویت نماید. سرمایه اجتماعی، از چنین توانمندی و کارکردی برای رسیدن به همگرایی رفتاری در زمینه محیط زیست برخوردار است. با توجه به تنوع جمعیتی افراد مورد مطالعه، این یافته برای شناخت نقش سرمایه اجتماعی در بهینه­سازی رفتارها از اهمیت بالایی برخوردار است.

انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی، آشکارترین ابعاد پیامدی سرمایه اجتماعی هستند که روح حاکم بر جامعه و توانمندی جمعی ساکنان آن برای کنش­های جمعی معطوف به خیر همگانی را نشان می­دهند. محیط زیست، به سان خیر همگانی، در پرتو انسجام اجتماعی و رفتار مسئولانه محیط زیستی می­تواند از پایداری بالایی برخوردار شود.

این پژوهش نشان داد بین رفتار محیط زیستی زنان و مردان تفاوت معناداری وجود دارد. زنان رفتار مسئولانه محیط زیستی قوی‌تری نسبت به مردان دارند. پژوهش نشان داد ارتباط مثبت و معنادار بین متغیرهای سن و رفتار محیط زیستی وجود دارد. این یافته‌ها با نتایج پژوهش­های انجام شده توسط آبادی و همکاران (1399)، مهنی‌رفتار و نعیمی (1401)، ایفگبسان و رمپدی (2018) همخوانی دارد و با نظریه اکوفمینیسم (1992) همراستاست. بنا بر نظریه اکوفمینیسم، زنان مراحل زندگی متفاوتی را نسبت به مردان طی می‌کنند، به‌گونه‌ای که این تفاوت منجر به شکل‌گیری باور و رفتار محیط زیستی متفاوت آن‌ها می‌شود. برپایه این نظریه‌ می‌توان گفت، زنان به علت ویژگی­های عاطفی زنانه­شان، بیش از مردان به طبیعت نزدیک هستند و با آن به مهربانی و عطوفت رفتار می‌کنند. زنان نقش مهمی در زمینه اقتصاد خانوار داشته و بیشتر کارهای روزمره خانوار، از جمله مصرف انرژی و آب، خرید خانواده، تربیت فرزندان و بسیاری دیگر از امور به دست آنان انجام می‌پذیرد. ازاین‌رو، آنان در حوزه رفتارهای محیط زیستی نقش مهمی دارند.

سن از دیگر متغیرهایی است که رابطه مثبت و معناداری با رفتار محیط زیستی داشته است. سن نشانگر تجربه زیسته افراد در جامعه، آگاهی آنها درباره محیط اجتماعی و همچنین حوزه ارتباطی و تعاملی آنها است. افراد مسن که از آگاهی برآمده از تجربه زیسته و تعاملات اجتماعی بیشتری نسبت به جوانترها برخوردارند، نگاه مسئولانه­تری به محیط زیست دارند و در نتیجه مسئولانه­تر درباره محیط زیست، رفتار می­کنند. از آنجا که رفتار برآمده از نگرش­هایی است که در تجربه زیسته و چرخه زندگی انسانی شکل می­گیرد، معنادار شدن رابطه بین سن و رفتار محیط زیستی، همراستا با نظریه رفتار برنامه­ریزی شده (فیش­باین و آیزن، 1975) است.

در مجموع، سرمایه اجتماعی و رفتار محیط زیستی مسئولانه، در یک ویژگی بنیادین با هم شریک­اند و آن توجه به منافع جمعی است. سرمایه اجتماعی، سازوکار دستیابی به خیر جمعی را فراهم می­سازد. همگرایی، پیوند و همکاری، هنجارمندی و اعتماد از عناصر سرمایه اجتماعی­اند که در کنار یکدیگر، زمینه کنش­های اجتماعی سودمند معطوف به خیر همگانی، همچون رفتار محیط زیستی مسئولانه را فراهم می­سازند و یا به تقویت آن می­پردازند.

یافته­های این پژوهش نشان داد سرمایه اجتماعی بستر و پیش­برنده رفتارهای مسئولانه و سازنده برای جامعه است. محیط زیست به عنوان یک منبع بی بدیل برای ادامه حیات انسانی، نیازمند رفتار مسئولانه همه شهروندان است. سرمایه اجتماعی، یکی از عوامل اصلی برای حفظ و تقویت رفتار مسئولانه درباره محیط زیست است. در این راستا، پیشنهاد می­گردد در سیاستگذاری کلان سیاسی و اداری جامعه به زمینه­های تقویت کننده و یا تحلیل برنده سرمایه اجتماعی توجه جدی گردد تا از رهگذر سرمایه اجتماعی، رفتار مسئولانه برای حفاظت از منافع عمومی همچون محیط زیست، تقویت گردد. تناقض سیاست­ها و واقعیت جامعه و بروز و گسترش ناهنجاری­های اجتماعی و اقتصادی که به کاهش سرمایه اجتماعی می­انجامند، مهمترین موضوعاتی­اند که نیازمند بررسی علمی­اند. اهتمام جدی سیاستگذاران و کارگزاران جامعه به محیط زیست، زمینه تقویت سرمایه اجتماعی معطوف به محیط زیست را فراهم خواهد ساخت. در این راستا، مهمترین پیشنهاد این پژوهش، تدوین و اجرای سیاست­های تقویت سرمایه اجتماعی در ساختار کلان اجرائی کشور و همچنین تقویت فرهنگ مدنی و شهروندی از طریق نهاهای فرهنگی و آموزشی است. در این صورت، سطوح میانی و خرد جامعه نیز از این سیاست­ها تاثیر خواهند پذیرفت.

 

منابع

-       آبادی، محمد؛ بیگ‌وردی، پرستو؛ زمانی، عباسعلی و پری‌زنگنه، عبدالحسین. (1399). بررسی دانش و عوامل مؤثر بر رفتار محیط زیستی گردشگران شمال کشور (مطالعه موردی: استان‌های زنجان و گلستان). علوم و فناوری محیط زیست، 22(6)، 219-203.

-       احمدی، سیروس؛ میرفردی، اصغر و ابتکاری، محمد. (1393). بررسی رابطه هویت دینی و سرمایه اجتماعی (مورد مطالعه شهر یاسوج). جامعه‌شناسی کاربردی، 25(56)، 16-1.

-       احمدی، علی‌یار؛ سلامتیان، درنا و روستا، فاطمه. (1399). بررسی نگرش و رفتار زیست محیطی ساکنان کلانشهر شیراز. مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 10(36)، 55-80.

-       احمدیان، داریوش و حقیقتیان، منصور. (1395). لیل جامعه شناختی نقش عوامل فرهنگی بر رفتارهای زیست محیطی شهری مورد مطالعه (شهروندان شهر کرمانشاه). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 6(18)، 51-76.

-       آقاجانی، حسین و سرکاری، فرناز. (1401). سنجش تعادل توسعه شهرنشینی و محیط زیست در استان خراسان رضوی. آمایش سرزمین، 14(2)، 490-463.

-       اکبری، مجید؛ بوستان احمدی، وحید؛ موسوی، چمران و حاجی‌پور، نازنین. (1397). ارزیابی وضعیت زیست‌پذیری مناطق کلان‌کلانشهر شیراز از منظر شهروندان. برنامه­ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 37، 155-125.

-       ایرنا (1401). سرانه مصرف آب در فارس بسیار بالا است. https://www.irna.ir/news/84718446

-       بابازاده، وحید و سبکتکین، قربان‌علی. (1398). سرمایه اجتماعی و آگاهی از توسعه پایدار (مطالعه موردی شهروندان مشکین‌شهر). محیط زیست و توسعه پایدار، 8(1)، 137-123.

-       بابائی، محبوبه و حیدری، بهروز. (1392). بررسی میزان جهت‌گیری‌های عقلائی در زندگی روزمره و عوامل مؤثر بر آن در بین معلمان در مقایسه با دانشجویان شهر زنجان. تغییرات اجتماعی-فرهنگی، 37(10)، 1-41.‎  

-       بوردیو، پیر. (1400). تمایز، نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی. (ترجمه حسن چاوشیان). تهران: ایران: ثالث.

-       پاتنام، روبرت. (1392). دموكراسي و سنت­هاي مدني. (ترجمه محمدتقي دل‌فروز). تهران، ایران: دفتر مطالعات سياسي وزارت كشور.

-       پوربهی، طیبه؛ جعفری‌نیا، غلامرضا و شمس‌الدینی، علی. (1401). بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر توسعه پایدار شهری بوشهر، فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 12(1)، 217-201.

-       حاجی‌زاده میمندی، مسعود؛ علی‌نژاد، منوچهر و رشیدی‌نژاد، کمال. (1400). بررسی نگرش شهروندان میبدی نسبت به آلودگی هوا و عوامل اجتماعی موثر بر آن. مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 11(40)، 1-32.

-       خبرگزاری تسنیم (1401). گزارشی از افز‌ایش مهاجرت از روستاها به شهرهای استان فارس/ اتباع در روستاها سکنی گزیده‌اند، https://www.aa.com.tr/fa

-       خبرگزاری مهر (1402). شناسایی ۴۵۸۴ انشعاب غیرقانونی آب در شیراز. https://www.mehrnews.com/news/5844223

-       خسروی پور، بهمن؛ مسعودی زاده، فاطمه و سواری ممبنی، آمنه. (1401). نقش سرمایه اجتماعی در توانمندسازی کارکنان سازمان محیط زیست (مورد مطالعه: شهرستان اهواز). مجله توانمندسازی سرمایه انسانی، 5(4)، 319-328.

-       درویشی، پروین. (1400). شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر ارزیابی عملکرد کارکنان و سرمایه اجتماعی با نقش میانجی پویش محیطی در شرکت توزیع نیروی برق استان خوزستان. نشریه علمی رویکردهای پژوهشی نوین مدیریت و حسابداری، 5(17), 183-206.‎

-       دستوری، اعظم؛ شایگان، فریبا و محسنی تبریزی، علی‌رضا. (1402). توسعه سیاسی و کنش هویتی در مشارکت سیاسی و انتخاباتی زنان ایران. فصلنامه علمی پژوهشی علوم سیاسی، 26 (1)، 186-217.

-       رحمانی، مجید؛ حسین زاده دلیر، کریم و پاکدل فرد، محمدرضا. (1402). تحلیلی بر نقش سرمایه اجتماعی در ظرفیت‌سازی برند شیراز. مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 18(3)، 287-299.

-       رضائی ناندلی، محبوبه و نیک‌خواه، وحید. (1398). مبانی حق بر محیط زیست سالم. تهران: مهر کلام.

-       زنگنه، علیرضا؛ نادری مهدیی، کریم؛ پویا، مهرداد و اصفهانی، سید محمدجعفر. (1402). تحلیلی بر سرمایه اجتماعی و پایداری محیط زیستی: تعاونی باغداران شهرستان ملایر. پژوهش‌های روستایی، 14(1)، 71-89.

-       صالحی، صادق؛ یروزجائیان، علی‌اصغر و عباسی‌کلان، هادی. (1399). بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر رفتارهای محیط زیستی مطالعه موردی: گردشگران دریاچه شورابیل اردبیل. برنامه‌ریزی توسعه گردشگری، 9(34): 160-134.

-       عباس‌زاده، محمد؛ میرزائی، حسین و علیاری، لورا. (1394). تأثیر سرمایه ی فرهنگی و اجتماعی بر مشارکت شهروندان در تفکیک و جمع-آوری زباله های خانگی(نمونه مورد مطالعه شهروندان شهر ارومیه). مطالعات جامعه‌‌شناختی شهری، 5(14)، 72-102.

-       عطایی اسد، محبوبه و موحدی، رضا. (1401). بررسی رفتار محیط زیستی دانش‌آموزان دختر (مطالعه موردی دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه شهر همدان). انسان و محیط زیست، 20(4), 102-87.

-       عیسی، جهانگیر. (1390). محیط زیست و بحران آن؛ رویکردی قرآنی. معرفت فرهنگی اجتماعی، 7، 84-63.

-       فرهمند، مهناز؛ شکوهی‌فر، کاوه و سیارخلج، حامد. (1392). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتارهای زیست‌محیطی (مورد مطالعه: شهروندان شهر یزد). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 10، 148-123.

-       كلمن، جیمز. (1390). بنيادهـاي نظريـه اجتمـاعي. (ترجمه: منـوچهر صبوري). تهران: نشر ني.

-        قلی زاده شاوون، سیده فاطمه؛ نوروزی، فیض الله و دهقان، حسین. (1400). تمایل به مشارکت در حفاظت از محیط زیست و عوامل موثر بر آن (مورد مطالعه: شهروندان تهرانی متولد دهه 80 و دهه 50). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 11(40)، 176-206.

-       کریمی، کامبیز؛ ادریسی، افسانه و رضاییان، سحر. (1402). تبیین جامعه‌شناختی رابطه سرمایه اجتماعی با رفتارهای زیست‌محیطی مسئولانه. فصلنامه علمی اقتصاد و مدیریت شهری، 11(42)، 62-72.‎

-       مثنوی، محمدرضا و غلام پور، نفیسه. (1391). بررسی رابطه تخریب محیط زیست با پیشرفت‌های صنعتی و کاهش اعتقاد انسان عصر صنعت به طبیعت به‌عنوان منشأ زندگی. دومین کنفرانس برنامه‌ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، https://civilica.com/doc/147529.

-       محمد زاده، شهرام. (1401). ارزیابی سرمایه اجتماعی در بین کشاورزان شهرستان ارومیه و تأثیر آن بر تمایلات رفتاری طرفدار محیط زیست آن‌ها. مجله محیط زیست و توسعه فرابخشی، 7(77)، 32-48.

-       مرادی، سمیرا. (1395). ارزیابی دانش، نگرش و رفتار مسئولانه دانشجویان نسبت به محیط زیست (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه پیام‌نور). انسان و محیط زیست، 15(4)، 87-98.

-       مهنی‌رفتار، رضوان و نعیمی، امیر. (1401). تحلیل رابطه بین ویژگی‌های جمعیت‌شناختی و رفتار زیست‌محیطی زنان روستایی حوضه آبخیز هلیل‌رود. فصلنامه علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، 10(3)، 172-157.

-       میرزاخانی، کریم؛ نوابخش، مهرداد و ادهمی، عبدالرضا. (1401). تبیین تأثیر بانکداری اجتماعی بر توسعه پایدار روستایی/عشایری با میانجی‌گری سرمایه اجتماعی. برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 اسفند 1401

-       میرفردی، اصغر؛ حیدری، آرمان و دمساز، طیبه. (1396). بررسی تأثیر مسئولیت‌پذیری بر رفتارهاي محيط زيستي با ميانجي‌گري رسانه‌ها (نمونه موردي: شهر اهواز). آموزش محیط زیست و توسعه پايدار، 6(1)، 55-68.

-       میرفردی، اصغر و ولی‌نژاد، عبدالله. (1397). تحلیل جامعه‌شناختی- راهبردی ارتباط بین هویت ملی و سرمایۀ اجتماعی دانشجویان دانشگاه یاسوج، مدیریت سرمایه اجتماعی، 5(1)، 90-67.

-       میرفردی، اصغر و سلامتیان، درنا (۱۴۰۱). رفتار محیط زیستی دانشجویان دانشگاه شیراز و ارتباط آن با نگرانی محیط زیستی و منابع اطلاعاتی آگاهی محیط زیستی، مجله آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، ۱۰(۲)، ۱۳۵-۱۵۱.

-       میرفردی، اصغر (1395) « بررسی رابطه پایگاه اقتصادی- اجتماعی و احساس مسئولیت اجتماعی با رفتار زیست­محیطی (مورد مطالعه ساکنان نورآباد ممسنی)»، فصلنامه آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، 5 (1)، 101-114.

-       هزارجریبی، جعفر. (1401). سرمایه اجتماعی: فرازوفرود آن در پژوهش‌های دانشگاهی. جامعه‌شناسی سیاسی ایران، 21(5)، 121-141.

-       Ajzen I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50(2),179- 211.

-       Barr, S. (2003), "Strategies for Sustainability: Citizens and Responsible Environmental Behaviour". Area, 35(3), 227-240.

-       Dou, K., Yang, J., Wang, L. X., & Li, J. B. (2022). Theory of planned behavior explains males’ and females’ intention to receive COVID-19 vaccines differently. Human Vaccines & Immunotherapeutics, 18(5), 208-214.

-       Dunlap, R. E. (2008). The New Environmental Paradigm Scale: From Environmental Sociology. Westport, CT: Greenwood Press.

-       Dunlup, R. E. & Catton, W.R. Jr. (1993). Towards an ecological sociology: the development, current status and probable future of environmental sociology. The Annual of the International Institue of Sociology, 3, 268-284.

-       Fishbein, M. and Ajzen, I. (1975). Belief, attitude, intention and behavior, An introduction to theory and research. Addison-wesley. publishing company: USA.

-       Fishbein, M. and Middlestadt, S. (1997). A Striking Lack of Evidence for Non BeliefBased Attitude Formation and Change: A Response to Five Commentaries. Journal of Consumer Psychology, 6(2), 107-115.

-       Hauslbauer, A. L., Schade, J., Drexler, C. E., & Petzoldt, T. (2022). Extending the theory of planned behavior to predict and nudge toward the subscription to a public transport ticket. European Transport Research Review, 14(1), 1-1

-       Hua, Y., Dong, F., & Goodman, J. (2021). How to leverage the role of social capital in pro-environmental behavior, A case study of residents’ express waste recycling behavior in China. Journal of Cleaner Production, 280, 124-138.

-       Ifegbesan, A. P., & Rampedi, I. T. (2018). Understanding the role of socio-demographic and geographical location on pro-environmental behavior in Nigeria. Applied Environmental Education & Communication, 17(4), 335-351.

-       Wang, Y., & Zhang, C. (2022). Waste sorting in context, Untangling the impacts of social capital and environmental norms. Journal of Cleaner Production, 330, 1297-1313.

-       Zhang, W., & Gao, X. (2008). Spatial differentiations of traffic satisfaction and its policy implications in Beijing. Habitat International, 32(4), 451-437.

 

COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

 

 

---

[1] . دانشیار گروه جامعه‌شناسی و برنامه­ریزی اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران (نویسنده مسئول)

                                                                                        [e-mail]

[2] . دانش­آموخته دکتری گروه جامعه‌شناسی و برنامه­ریزی اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

                                                                                               [e-mail]

تاریخ وصول 28/8/1402                                                                   تاریخ پذیرش 21/11/1402

[3]  Dunlup & Catton

[4]  Hua, Dong & Goodman

[5]  Ifegbesan & Rampedi

[6]  Wang & Zhang

[7]  Zhuang & Ye

[8]  Robert Puntum

[9]  Bourdio

[10]  Fishbein & Ajzen

[11]  Hauslbauer, Schade, Drexler & Petzoldt

[12]  Fishbein & Middlestadt

[13]  Dou, Yang, Wang & Li

[14]  Dunlup & Van Liere

[15]  Barr

[16]  Dankelman & Davidson

[17]  Plumwood

---