نقش کیفیت منظر خیابان در اخلاقیات شهری با تاکید بر روابط نظم فضایی و نظم اجتماعی ( تحلیل عدالت فضایی در شهر تهران)

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

مریم شعبانی ^{1 *} , محمود شارع پور ² , ایرج اسدی ³ , حجت صفار حیدری ⁴

1 - دانش آموخته دکتری گروه علوم اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
2 - استاد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران (نویسنده مسؤول)
3 - دانشیار گروه شهرسازی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
4 - دانشیار گروه علوم تربیتی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

تاریخ دریافت : 1403/02/13 تاریخ پذیرش : 1403/05/08 تاریخ انتشار : 1403/11/18

کلید واژه: کیفیت منظر خیابان, اخلاقیات شهری, عدالت فضایی, نظم فضایی و نظم اجتماعی, شهر تهران,

چکیده مقاله :

فضا را باید مکانیسم مهمی فرض نمود که می‌تواند زمینه ظهور و بروز بی‌عدالتی‌های اجتماعی را موجب شده و شیوه‌های نامناسب سازمان‌دهی آن نیز (بی‌توجه به ابعاد منظر شهری) می تواند پیامدهای نامناسب و نامطلوبی برای زندگی شهری داشته باشد که خود بحث و موضوعی مهم در حوزه مباحثات اخلاقیات شهری است. همچنین ازآنجاکه خیابان به‌عنوان کامل‌ترین نمونه و نماد یک فضای شهری محسوب می‌شود به نظر می رسد خیابان اصلی‌ترین موقعیت درک واقعی یک شهر می باشد. در این راستا محقق این پژوهش تقلا و تلاش دارد تا حلقه اتصال نظرات اندیشمندانی چون جین جیکوبز، یان گِل، دیوید هاروی و ادوارد سوجا باشد و ازاین‌جهت در صدد بسط نظری و ارتباط مفاهیم کلیدی این نظریه‌پردازان (نظم فضایی و نظم اجتماعی) در بستر شهر ایرانی را به جستجو بنشیند. روش انجام طرح پژوهش حاضر، ترکیبی، از نوع اکتشافی متوالی آن است. این طرح برای شناخت پدیده، با داده‌های کیفی شروع می‌شود و سپس در مرحله ثانویه به‌صورت کمّی مورد سنجش قرار می‌گیرد. شهر تهران ترکیبی از محله‌ها، خیابان‌های قدیمی و شهرک‌های جدید است که آنها را کنار هم می‌بینیم. توجه به این فضا می‌تواند به برجسته نمودن روابط فضایی کمک نماید؛ و این مهم موضوعی است که نتایج پژوهش حاضر دلالت مبرهن بر آن دارد. بدان معنا که از منظر کیفی، خیابان‌های مناطق جنوب شهر تهران به ‌مراتب وضعیت نامساعدتری دارند و از طرفی وضعیت اخلاقیات شهری نیز در این مناطق به‌ مراتب نامطلوب‌تر از سایر مناطق شهر تهران است.

چکیده انگلیسی:

The street is considered the most complete example and symbol of an urban space, so it can be claimed that the street is the main real understanding of a city. In this regard, the researcher is struggling to link the views of scholars such as Jacobs, Gehl, Harvey and Soja, thus searching for theoretical expansion and relevance of the key concepts of these theorists in the context of the Iranian city. The research has used a mixed-method design with sequential exploration which was conducted in two qualitative-quantitative stages. Using sampling proportional to volume and simple random, number (302 people) were selected as the sample population. The research population of all citizens of Tehran with age criteria is 15 years and higher. To analyze the data, SPSS23, PLS3 and ArcGIS10.8 software was used. The city of Tehran is a combination of old neighborhoods and streets and new settlements that we see together. Different social and economic, poor and rich strata live in the vicinity, and attention to this space can help highlight spatial relationships; and this is an issue that the results of the present study indicate. That is to say, from the qualitative point of view, the streets of the south of Tehran are far more unfavorable, and on the other hand, urban ethics in these districts is far more undesirable than other districts of Tehran.

منابع و مأخذ:

- اخوان، آرمین؛ صالحی، اسماعیل و طغیانی، شیرین (1397). ارزیابی تأثیر عوامل محیطی- کالبدی بر سرزندگی و کیفیت خیابان‌های شهری. جغرافیا و پایداری محیط. دوره 8، شماره 27: 29-15.
- اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه (1391). اخلاق رسانه. فصل‌نامه بازتاب اندیشه. شماره 118: 12-7.
- افروز، مریم؛ طبیبیان، منوچهر و احمدی، بهمن (1396). سنجش عدالت فضایی به‌منظور دسترسی برابر به فرصت‌های اجتماعی (نمونه مطالعه: بافت قدیم شهر یزد). مطالعه ساختار و کارکرد شهر. سال 4، شماره 14: 74-53.
- الوندی¬پور، نینا و داداش¬پور، هاشم (1397). فرا روش پژوهش¬های مرتبط با عدالت فضایی در ایران با مقیاس شهری در بازه زمانی 1394-1383. پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری. دوره 2، شماره 18: 74-63.
- اهرابیان صدر، میثم (1396). مورد پژوهی نابرابری فضایی و مناسبات اجتماعی مرتبط با آن در شهر تهران (از 1250 تا 1357). رساله دکتری، گروه علوم اجتماعی، دانشکده الهیات و علوم انسانی. دانشگاه شهید بهشتی.
- آتشین¬بار، محمد؛ منصوری، امیر و شیبانی، محمد. (1391). نظم، عنصر علمی در تحلیل علمی منظر خیابان. باغ نظر، دوره 9، شماره 23: 102-93.
- آمارنامه شهر تهران (1398). سالنامه آماری شهر تهران. تهران: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
- بحرینی، سید حسین (1395). تحلیل فضای شهری. انتشارات دانشگاه تهران.
- بختیار نصرآبادی، آمنه؛ بختیار نصرآبادی، حسنعلی و بختیار نصرآبادی، احمد (1390). تحلیلی بر فضای شهری مردم‌گرا و رابطه آن با رفتار شهروندی. جامعه‌شناسی کاربردی. دوره 22، شماره 3: 114-101.
- بزی، خدا رحم؛ عبدالهی پور حقیقی، ابوالفضل (1392). تحلیل پراکنش مکانی خدمات شهری بر مبنای خواست مردم (مطالعه موردی: شهر استهبان). جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. سال 24، شماره 1: 214-201.
- ثقه‌الاسلام، طاهره؛ رضایی، امیدوار؛ خوشکار، علی و موسوی، مریم¬السادات (1387). رشد اخلاق در انسان از دیدگاه دانشمندان اسلامی و روان شناسان جدید. اخلاق پزشکی. سال 2، شماره 3: 156-141.
- جاجرمی، کاظم و کلته، ابراهیم (1384). شهر و عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: گنبد قابوس). جغرافیایی سرزمین. سال 2، شماره 6: 102-89.
- رفیعیان، مجتبی و الوندی¬پور، نینا (1394). مفهوم‌پردازی اندیشه حق به شهر؛ در جستجوی مدلی مفهومی. جامعه‌شناسی ایران. دوره 16، شماره 2: 47-25.
- سلیمانی، علیرضا و اسدی، مریم (1396). روانشناسی محیطی (اخلاق، رفتار و طراحی شهری). ناشر: طحان.
- سلیمانی، علیرضا؛ آفتاب، احمد؛ اسدی عیسی کان، مریم و مجنونی، علی (1396). بررسی تأثیر طراحی شهری بر رفتار و اخلاق شهروندان (مطالعه موردی: خیابان‌های امام، مدرس و کاشانی)، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری. دوره 5، شماره 2: 314- 289.
- سلیمانی، علیرضا؛ مرصوصی، نفیسه و فرامرزی، مهسا. (1397). تحلیلی بر تأثیرات طرح کالبدی بر رفتار شهروندان در فضای شهری (نمونه موردی: خیابان امام ارومیه). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دوره 9، شماره 33: 68-50.
- شعبانی، مریم؛ شارع¬پور، محمود (1391). اخلاقیات شهری: حلقه مفقوده گسترش شتابان شهرنشینی و توسعه نامتوازن کالبدی- فضایی شهرهای ایران معاصر (رویکردی فراتحلیل). چکیده مقالات همایش اخلاق و فرهنگ شهرنشینی.
- شعبانی، مریم؛ شارع¬پور، محمود (1400) خیابان به‌مثابه فضای اجتماعی: فراتحلیل کیفی پژوهش‌های مرتبط با منظر شهری ایران دهه 90. پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر. سال 10، شماره 19: 249-247.
- شکورنیاز، شیما (1389). اخلاق و طراحی شهری (نمونه موردی: راهنمای طراحی شهری اخلاق محور برای تهران). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی.
- شورچه، محمود (1393). اخلاق در برنامه‌ریزی و طراحی شهری. تهران: پرهام نقش.
- صابری فر، رستم (1397). تاریخ شهرهای ایرانی- اسلامی. انتشارات دانشگاه پیام نور.
- صالحی، اسماعیل؛ ابوذری، شهرزاد و معرب، یاسر (1394). کیفیت منظر خیابان‌های شهری و عوامل مؤثر بر ارتقاء آن. کنفرانس بین‌المللی انسان، طراحی و مدیریت شهری، قابل‌دسترس در: سیویلیکا.
- علوی، علی و احمدی، فرزانه (1393). مدل‌سازی کمی دسترسی به پارک‌های شهری با رویکرد عدالت فضایی. پارک‌های منطقه 6 کلان‌شهر تهران. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. سال 14، شماره 34: 88-70.
- علیمردانی، مسعود؛ مهدی¬نژاد، جمال‌الدین و تفهمی و طلیعه (1394). رشد کیفی فضاهای شهری به‌منظور ارتقاء تعاملات اجتماعی (نمونه موردی خیابان احمدآباد مشهد). هنرهای کاربردی. دوره 4، شماره 7: 14- 5.
- فاینستاین، سوزان (1395). شهر عدالت محور. ترجمه نینا الوندپور. شهرسازی و معماری هفت شهر. دوره 4. شماره 54-53: 186-174.
- کارمونا، متیو؛ ماگالئس، کلودیودی و هاموند، لئو (1396). فضای عمومی «ابعاد مدیریتی». ترجمه ایرج اسدی و مهدی عباس¬زاده، تهران: سمت.
- کاظمی، عباس (1386). ماشین، ترافیک و اخلاق شهروندی. قابل‌دسترس: وبلاگ شهروندی: درباره مسائل شهروندی.
- گِل، یان و بیگیت، اسوار (1394). بررسی زندگی فضای عمومی. ترجمه محمد سعید ایزدی، سمانه محمدی و سمانه خیبری، تهران: اول و آخر.
- گلکار، کوروش (1385). مفهوم منظر شهری. آبادی. دوره 8، شماره 53: 48-38.
- ماهان، امین و منصوری، امیر (1396). مفهوم منظر با تأکید بر صاحب‌نظران رشته‌های مختلف. باغ نظر. سال 4، شماره 47: 28-17.
- محمد¬پور زرندی، حسین و امینیان، ناصر (1394). ارزیابی قابلیت‌های بازآفرینی پیاده راه‌های گردشگری از منظر توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی: خیابان 15 خرداد تهران). اقتصاد و مدیریت شهری. سال 3. شماره 11: 21-1.
- مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (1390). مسئله¬یابی در مدیریت شهری. دانش شهر. شماره 33.
- منوچهری، عباس (1383). فلسفه و اخلاق، نامه فرهنگ، شماره 53: 49-35.
- مهتا، ویکاس (1398). خیابان: کامل‌ترین نمونه فضای عمومی اجتماعی. ترجمه ژیلا خالدیان و آرمین پیاب. انتشارات آذرخش.

Amin, A. (2006). The Good City. Urban Studies, 43(5/6),1009-1023.
Banerjee, T., & Loukaitou-Sederis, A. (1992). Private Production of Downtown Public Open Spaces: Experiences of Los Angeles and San Francisco. (Los Angeles: University of Southern California, School of Urban and Regional Planning).
Braun,V., & Clarke, V.(2006). Using Thematic Analysis in Psychology. Qualitative Research in Sychology,3,77-101.
Canniffe, E. (2006). Urban Ethic: Design in the Contemporary City. New York: Routledge.
Carmona, M., Heath, T., Oc, T., & Tiesdell, S. (2003). Public Places—Urban Spaces: The Dimensions of Urban Design .Oxford: Architectural Press.
Chan, J. K. H. (2013). Teaching Ethics in Architecture: Contexts, Issues and Strategies. Journal of the NUS teaching academy. 3(3): 86-99.
Chan, J.K.H. (2019). Urban Ethics in the Anthropocene: The Moral Dimensions of Six Emerging Conditions in Contemporary Urbanism.UK: Palgrave.
Cooper Marcus, C., & Francis, M. (1998). People Places: Design Guidelines for Urban Open Space, 2nd edn. New York: Wiley.
Cox, K. R. (1976). Review of Social Justice in the City, by DAVID HARVEY. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1973, 336 pp.Geographical Analysis, 8(3),333-337.
Devon, R., & Van de Poel, I. (2004). Design Ethics: The Social Ethics Paradigm. International Journal of Engineering Education, 20(3), 461-469.
Dornbush, D., & Gelb, P. (1977). High-Rise Impact on the Use of Parks and Plazas, in: D. Conway (Ed.) Human Response to Tall Buildings, pp. 112–130 (Stroudsburg, PA: Dowden, Hutchinson and Ross).
Fry, T. (2004). The Voice of Sustainment: Design Ethics as Futuring. Design Philosophy Papers. 2(2),145-156.
Gehl, J. (1987). Life Between Buildings, New York: Van Nostrand.
Glaeser, E. (2000). Cities and Ethics: An essay for Jane Jacobs, Journal of Urban Affairs, 22(4),473–493.
Greer, J.L. (1980). Review of Social Justice and the City by David Harvey. Ethics. 90(4): 604-607.
Harvey, D. (1992). Social Justice, Postmodernism and the City. International Journal of Urban and Regional Research,16(4),588-601.
Harvey,D.(2009). Social Justice and the City. University of Georgia press.
Jacobs, J. (1961). The death and life of Great American Cities. New York: Random House.
Joardar, S., & Neill, J. (1978). The Subtle Differences in Configuration of Small Public Spaces, Landscape Architecture, 68(11), 487–491.
Kidder, P. (2008).The Urbanist Ethics of Jane Jacobs, Ethics, Place & Environment. Philosophy and Geography, 11(3), 253–266.
Liebermann, E. (1984). People’s Needs and Preferences as the Basis of San Francisco’s Downtown Open Space Plan. Paper presented at the 8th conference of the International Association for the Study of People and Their Physical Surroundings, Berlin, July.
Linday, N. (1978). It all comes down to a Comfortable Place to Sit and Watch, Landscape Architecture, 68(6), 492–497.
Loukaitou-Sideris, A., & Banerjee, T. (1993) The Negotiated Plaza: Design and Development of Corporate Open Space in Downtown Los Angeles and San Francisco, Journal of Planning Education and Research,13, 1–12.
Lupton, R. (2009). Area-Based Initiatives in English Education: What Place for Space and Place?. In Education and poverty in affluent countries, ed. C. Raffo, A. Dyson, H. Gunter, D. Hall, L. Jones and A. Afrodit, 111–23. Abingdon: Routledge.
Lveson,k. (2011) . Social or Spatial Justice? Marcuse and Soja on the Right to the City. City: analysis of urban trends, culture, theory, policy, action, 15(2), 250-259.
Manzini, E. (2006). Design, Ethics and Sustainability: Guidelines for a Transition Phase. Cumulus Working Papers.16(6),9-15.
Mehta, V. (2009). Look Closely and You Will See, Listen Carefully and You Will Hear: Urban Design and Social Interaction on Streets, Journal of Urban Design, 14)1),29- 64.
Miles, D., Cook, R. & Cameron, R. (1978). Plazas for People.New York: Project for Public Spaces.
Mostafavi, M. (2017). Agonistic Urbanism. In M. Mostafavi (Ed). Ethics of the Urban: The City and the Spaces of the Political (pp.9-16).Zurich: Lars Muller.
Naoe, K. (2008). Design Culture and Acceptable Risk. In P.E. Vermaas, P.Kroes, A.Light, & S.A.Moore (Eds), Philosophy and Desighn: from Engineering to Architecture (pp.119-130).New York: Springer.
Parsons, G.(2016). The Philosophy of Design. Uk: Polity.
Perrone, C. (2018). Downtown Is for People’: The Street-Level Approach in Jane Jacobs' Legacy and its Resonance in the Planning Debate within the Complexity Theory of Cities, Cities,91, 1-6.
Saint, A. (2005). Practical Wisdom for Architects: The Uses of Ethics. In N. Ray (ed.), Architecture and its ethical dilemmas (pp.7-22). London, UK: Taylor & Francis.
Sandel, M.J. (2009). Justice: What’s the Right Thing to Do?.New York: Farrar, Straus and Giroux.
Sassen,S.(2017). Bevond Differences of Race, Religion, Class: Making Urban Subjects. In M.Mostafavi(Ed.),Ethics of the urban: the city and the space of the political (pp.35-46).Zurich:Lars Muller.
Share, L. (1978). A. P. Giannini Plaza and Transamerica Park: Effects of their Physical Characteristics on Users’ Perception and Experiences, in: W. Rogers & W. Ittelson (Eds) New Directions in Environmental Design Research (EDRA 9), pp. 127–139 (Washington DC: EDRA).
Soja, E.W. (2010a) Seeking Spatial Justice. Chicago: University of Minnesota Press. Wiley-Blackwell.
Somerville, M.A. (1994). Ethics and Architects: Spaces, Voids, and Traveling-in-Hope.In L. Pelletier & A. Pérez-Gomez (eds.), Architecture, ethics, and technology (pp. 61-79).
Steen, M. (2015). Upon Opening the Black Box and Finding it Full: Exploring the Ethics in Design Practices. Science, Technologhy & Human Values. 40(3),389-420.
Till, J. (2009). Architecture Depends. Cambridge, MA: MIT Press.
Tonkinwise, C. (2004). Ethics by Design; or the Ethos of Things. Design Philosophy Papers.2(2),129-144.
Van Amerongen, M. (2004). The Moral Designer. Techne: Research in Philosophy and Technology.7(3),112-125.
Van de Poel, I. (2015). Conflicting Values in Design for Values. In J.V.D.Hoven, P.E. Vermaas, & I.Van de Poel (Eds), Handbook of ethics, Values, and Technological Design: Sources, Theory, Values and Application Domains (pp.89-116). New York: Springer.
Van Gorp, A., & Van de Poel, I. (2008). Deciding on Ethical Issues in Engineering Design. In P.E. Vermaas, P. Kroes, A. Light, & S.A. Moore (Eds), Philosophy and Design: From Engineering to Architecture (pp.77-90).New York: Springer.
Whyte, W. H. (1980). The Social Life of Small Urban Spaces (Washington DC: The Conservation Foundation).
Zelenko, O., & Felton, E. (2012). Framing Design and Ethics. In E. Felton, O.Zelenko, & S. Vaughan (Eds.), Design and Ethics: Reflections on Practice (pp.3-9). New York: Routledge.