هویت و خشونت در نزد گروه‌های سلفی

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی تحقیقات سیاسی و بین المللی

مریم علی پناه ¹ , بیژن میرزایی ² , نادر پورآخوندی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی، واحد خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران
2 - گروه علوم سیاسی، واحد خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران.
3 - گروه علوم سیاسی، واحد خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/04/24 تاریخ پذیرش : 1403/06/28 تاریخ انتشار : 1403/06/10

کلید واژه: هویت, خشونت, بنیادگرایی اسلامی, سلفیه, حکومت اسلامی, کفر, جهاد.,

چکیده مقاله :

خشونت در قالب کنش و واکنش فردی و گروهی برای مستولی کردن تفکرات و خواسته¬های خود و کنار زدن دیگری امری برخواسته از زمینه¬ها و علل مختلف می¬باشد و گروه‌ها و جنبش‌ها برای دستیبابی به اهداف خود گاهی اوقات دست به خشونت می‌زنند. خشونت در میان جنبش اسلامی خصوصاً جنبش سلفی برجسته¬تر است؛ آنها هنگام کسب و حفظ قدرت از خشونت به نحو عریان و گسترده¬ای استفاده کرده¬اند به نحوی که می¬توان گفت خشونت در گروه های سلفی امری ذاتی است از این رو این مقاله در صدد پاسخگویی به این پرسش است که خشونت در گروه¬های سلفی اسلامی چه کارکردی داشته و آنها از خشونت برای دستیابی به چه اهدافی استفاده کرده¬اند؟ مقاله حاضر بر این فرض استوار است که گروه¬های سلفی از خشونت به عنوان ابزاری برای هویت بخشی و مشروعیت دادن به اقدامات خود استفاده نموده¬اند؛ این مقاله تلاش دارد با استفاده از روش تحلیلی و توصیفی ایده اصلی خود را تبیین نماید. بر این اساس برای نشان دادن جایگاه هویت در خشونت گروه‌های سلفی ابتدا به بررسی منظومه فکری اندیشمندان گروه‌های سلفی در زمینه خشونت و آن گاه نقش خشونت در هویت بخشی گروه‌های سلفی می‌پردازد.

چکیده انگلیسی:

Violence in the form of individual and group action and reaction to dominate one's own thoughts and desires and ignore others is a matter arising from different contexts and causes, and groups and movements sometimes resort to violence to achieve their goals. Violence among the Islamic movement, especially the Salafist movement, is more prominent; When gaining and maintaining power, they have used violence in a naked and extensive way, so that it can be said that violence in Salafi groups is an inherent thing, therefore this article aims to answer the question that violence in the group What was the function of Islamic Salafis and what goals did they use violence to achieve? The current article is based on the assumption that Salafist groups have used violence as a tool to give identity and legitimize their actions; This article tries to explain its main idea using analytical and descriptive method. Based on this, in order to show the place of identity in the violence of Salafi groups, it first examines the intellectual system of Salafi groups' thinkers in the field of violence and then the role of violence in the identification of Salafi groups.

منابع و مأخذ:

برزگر، ابراهیم و شریف، طاهره (1398). «شباهت¬های اندیشه سیاسی وهابیون و تکفیریون داعش»، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام. (19)6، صص 31-7.
پورگرجی، محمودعلی و قائدرحمتی، حدیث (1397).«تأثیر گسترش گفتمان سلفی بوکوحرام بر ساختار امنیتی غرب آفریقا»، فصلنامه تحقیقات سیاسی بین¬المللی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا. (37)-، صص 36-18.
جمالی، جواد (1389). افراط¬گرایی در پاکستان؛ مبانی، عملکرد و چشم¬انداز. تهران: اندیشه¬سازان نور.
جوکار، محمدصادق. صفوی، سید حمزه (1390). «چگونگی معنایابی اقدام مسلحانه در نزد گروه‌های نوبنیادگرایی اسلامی علیه غرب مهاجم" مجله سیاست دفاعی. (76)19، صص 178-153.
حسینی، سید محمد. محمودی، علی. محمودی، زينب (1394).« ریشه¬های پیدایش و رشد جریان¬های تکفیری در آسیای جنوب غربی»، فصلنامه پژوهش¬های سیاسی جهان اسلام، (2)5، صص 83-53.
حمیدی، سمیه و دیگران (1401). «پارادایم واکنشی و فهم ظهور بنیادگرایی در سوریه، مطالعه موردی: جبهه النصره»، فصلنامه مطالعات بیداری اسلامی، (23)11، صص 147-125.
زرع پیما، شاهین وجهانشاهی، مینا (1400).« سلفی¬گری و خشونت سیاسی تأملی بر تأثیر بحران‌های اجتماعی در تکوین جنبش‌های اسلامی سلفی رادیکال معاصر در خاورمیانه»، فصلنامه پژوهش¬های اجتماعی اسلامی. (123)27، صص 246-210.
زنگنه، پیمان و حمیدی، سمیه (۱۳۹۵). «بازکاوی روانشناختی کنش گروه‌های سلفی- تکفیری: مطالعه موردی داعش»، پژوهش‌هاي سياسي جهان اسلام. (3)6، صص 144-121.
صفوی، حمزه و دیگران، (1397). « بررسی عقاید جریانات سلفی جهادی بر اساس عامل هویت»، فصلنامه پژوهش¬های سیاسی جهان اسلام. (2)7، صص 195-173.
طالبي آراني روح اله و گویلي کیلانه جمال.()1399. «سیر تحول سلفی¬گری از خلوص¬گرایی در فکر تا خشونت¬ورزی در عمل»، فصلنامه سیاست متعالیه. (30)8، صص 336-313.
علی بابایی، آریا (1398). جریان¬شناسی تاریخی فقه سلفی. تهران: نشر امیرکبیر.
علیپور گرجی، محمود و شعبانی¬کیا، شادی (1397).« سلفی¬گری از معنا تا برداشت¬های نادرست مبانی»، فصلنامه بحران¬پژوهی جهان اسلام، (10)5، صص 179-152.
لوهلکر، رودریگر (1398). سلفی¬ها، طغیان مذهبیون، عربستان سعودی و اسلام، ترجمه علی عبدالهی و لیلا قنبریان. تهران: نشر کوله پشتی.
محمدي، محمد صدیق و احمدي، یعقوب. گنجی، محمد (1398). «حرمان نظام¬مند: تحلیلی کیفی از خشونت ساختاري و پیامدهاي آن در شهر سنندج»، مجله جامعه¬شناسی ایران. (1)20، صص 84-49.
میریوسفی علیرضا و غریبی حسین (1395). «خشونت هویتی و سیر تطور اندیشه¬های جهادی-تکفیری در خاورمیانه (2015-1980)»، فصلنامه سیاست جهانی. (1)5، صص 176-147.
ناجی، ابوبکر (1397). مدیریت توحش. ترجمه محمدحسین باقی. تهران: نشر سرایی.
نجفی، یوسف و بهرامی، حمزه علی (1396). «گستره مفهوم «جهاد به مثابه قتال» در اندیشه سید قطب و علامه طباطبایی». فصلنامه مطالعات تفسیری. (30)8، صص 128-111.
El Ghamari , M. (2017). Pro-Daesh Jihadist Propaganda. A study of Social Media and Video Games. Security and Defence Quarterly , Marseille, France, 14(1), 69-90
. Johnston, S. (2018). Islamic State's Tactics in Syria: Role of Social Media in Shifting a Peaceful Arab Spring into Terrorism. U.S. Army Command and General Staff College
. Leader Maynard, J. (2015). Identity and Ideology in Political Violence and Conflict. New College, University of Oxford
. Maleševic, S. (2010). The Sociology of War and Violence. Cambridge: Cambridge University Press
. Maleševic, S. (2010). The Sociology of War and Violence. New York: Cambridge University Press. Ahmad, K. (1983). The Nature of Islamic Resurgence. In J.L. Esposito (ed.). New York: Oxford University Press
. Murr, V. (2004). The Power of Ideas: Sayyid Qutb and Islamism. Rockford College Summer Research Project
. Pérouse de Montclos, M-A. (2014). Boko Haram and Politics: from Insurgency to Terrorism. The Nation, 24, 25-50
.

متن کامل:



 

 

 

 

 

 

Identity and Violence Among  Salafi Groups   Maryam Alipanah1, Bizhan Mirzaee2*, Nader Pourakhondi3

 

Received:2024/08/14 Accepted:2024/09/18

Research Article

 

Abstract Violence in the form of individual and group action and reaction to dominate one's own thoughts and desires and ignore others is a matter arising from different contexts and causes, and groups and movements sometimes resort to violence to achieve their goals. Violence among the Islamic movement, especially the Salafist movement, is very prominent; When gaining and maintaining power, they have used violence in a naked and extensive way, so that it can be said that violence in Salafi groups is an inherent thing, therefore this article aims to answer the question that violence in the group What was the function of Islamic Salafis and what goals did they use violence to achieve? The current article is based on the assumption that Salafist groups have used violence as a tool to give identity and legitimize their actions; Using the analytical method, this article shows that various Salafi groups such as Al-Qaeda, ISIS, etc. used violence against individuals, groups and symbols that they mainly defined as different from their identity. They guarantee their survival and dominance against other groups by using violence against other groups and identity symbols while strengthening their identity element. Based on this, in order to show the place of identity in the violence of Salafi groups, this article first examines the intellectual system of Salafi groups' thinkers and then the role of violence in the identification of Salafi groups.   Keywords: Identity; Violence;Salafi Groups; Al-Qaeda

 

Alipanah, M., Mirzaiee, B., & Pour Akhoundi, N. (2024). Identity and Violence Among  Salafi Groups. Journal of Political and International Research, 16(59), pp.21-34.

 

---

[1] Ph.D. student of Political Science, Khorramabad branch, Islamic Azad University, Khorramabad, Iran. [e-mail]

[2]  Department of Political Science, Khorramabad Branch, Islamic Azad University, Khorramabad, Iran (corresponding author). [e-mail] 

[3] Department of Political Science, Khorramabad Branch, Islamic Azad University, Khorramabad, Iran. [e-mail]

 

 

 

 

هویت و خشونت در نزد گروه­های سلفی   مریم علی‌پناه1 ، بیژن میرزایی2 ، نادر پورآخوندی3

 

---

[1] دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی، واحد خرم آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران. [e-mail]

[2]  گروه علوم سیاسی، واحد خرم‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم‌آباد، ایران (نویسنده مسئول) . [e-mail] 

[3]  گروه علوم سیاسی، واحد خرم‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، خرم آباد، ایران. [e-mail]

 

مقاله پژوهشی

تاریخ دریافت: 024/04/1403 تاریخ پذیرش: 30/06/1403

 

چکیده خشونت در قالب کنش و واکنش فردی و گروهی برای مستولی کردن تفکرات و خواسته­های خود و کنار زدن دیگری امری برخواسته از زمینه­ها و علل مختلف می­باشد و گروه‌ها و جنبش‌ها برای دستیبابی به اهداف خود گاهی اوقات دست به خشونت می‌زنند. خشونت در میان جنبش اسلامی خصوصاً جنبش سلفی بسیار برجسته است؛ آنها هنگام کسب و حفظ قدرت از خشونت به نحو عریان و گسترده­ای استفاده کرده­اند به نحوی که می­توان گفت خشونت در گروه‌های سلفی امری ذاتی است از این رو این مقاله در صدد پاسخگویی به این پرسش است که خشونت در گروه­های سلفی اسلامی چه کارکردی داشته و آنها از خشونت برای دستیابی به چه اهدافی استفاده کرده­اند؟ مقاله حاضر بر این فرض استوار است که گروه­های سلفی از خشونت به عنوان ابزاری برای هویت بخشی و مشروعیت دادن به اقدامات خود استفاده نموده­اند؛ این مقاله با استفاده از روش تحلیلی نشان می‌دهد گروه‌های سلفی مختلف مانند القاعده، داعش و... خشونت را علیه افراد، گروه‌ها و نمادهایی به کار می‌بردند که عمدتاً به عنوان دگر هویتی خود تعریف کردند. آنها با استفاده عریان از خشونت علیه سایر گروه‌ها و نمادهای هویتی ضمن انسجام‌بخشی و تقویت عنصر هویتی خود، بقا و سلطه خود را علیه سایر گروه‌ها تضمین می‌کنند. بر این اساس این مقاله برای نشان دادن جایگاه هویت در خشونت گروه‌های سلفی ابتدا به بررسی منظومه فکری اندیشمندان گروه‌های سلفی و آن گاه نقش خشونت در هویت بخشی گروه‌های سلفی می‌پردازد.   واژگان کلیدی: هویت، خشونت، بنیادگرایی سلفی، القاعده، داعش.

 

علی پناه؛ مریم، میرزایی؛ بیژن، پورآخوندی؛ نادر (1403). هویت و خشونت در نزد گروه های سلفی. فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره 59، صفحات 340-21.

 

مقدمه

خشونت همانند سایر پدیده‌های اجتماعی در طول تاریخ وجود داشته و به اشکال مختلف بروبه‌نمایش‌درآمده است. این پدیده ریشه‌ها و علل مختلفی دارد که مطالعه و بررسی دقیق آنها می­تواند به شناخت اصل مفهوم خشونت و مصادیق آن کمک نماید. زمینه­های تاریخی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از جمله مهم‌ترین علل شکل­گیری خشونت در تمام جوامع می­باشد که به‌انحاءمختلف بر ماهیت و شکل خشونت تأثیر گذاشته است. پدیده خشونت در میان جنبش­های اسلامی نمود و ظهور بیشتری داشته و در دهه‌های اخیر به دلیل ظهور رسانه­های نوین این خشونت بیشتر آشکار و به نمایش درآمده است.

 فارغ از مظاهر مختلف خشونت­ورزی در نزد جنبش­های اسلامی باید خشونت را امری مهم در ظهور و اوج­گیری گروه­های سلفی بدانیم به طوری که می­توان گفت خشونت با ذات و ماهیت این گروه­ها گره خورد و جزء ضروریات وجودی این گروه­ها است به طوری که اگر خشونت را از کنش­ها و واکنش­های نظری و عملی آنان جدا کنیم دیگر چیزی از این گروه­ها باقی نمی­ماند که بتوان باعث تمایز آنها از دیگر گروه­های اسلامی شود. این امر در بررسی مبانی فکری تشکیل دهنده مفهوم خشونت نزد آنها قابل مشاهده است زیرا بنیان­گذاران نظام فکری سلفیه با استفاده از قرائتی سختگیرانه از نصوص مقدس اسلامی دایره خودی­ها را محدود کرده و تنها بخش کوچکی از افراد را مسلمان واقعی می­دانند که شایسته جانشینی پیامبر و صحابه ایشان و احیاء اسلام سلف صالح را دارند.

 از این رو سایرین یا باید به هر ترتیب به این قرائت گردن نهند یا اینکه با خشونت تمام و با استفاده از تمامی ابزارهای خشن کنار گذاشته شوند و به اصطلاح پاک­سازی شوند. این مسئله در بعد عملیاتی در نزد گروه­های سلفی افراط­گرا نمودهای مختلفی یافته است که طیف گسترده­ای از انواع خشونت‌های فیزیکی و زبانی و فرهنگی را به نمایش گذارده است. این اساس تحقیق پیش­رو در پی مطالعه و بررسی کارکردهای خشونت نزد گروه­های سلفی و همچنین اهداف خشونت­ورزی نزد این گروه­ها می‌باشد و این سوال را مطرح می‌سازد که خشونت در نزد گروه‌های سلفی چه کارکردی داشته که آنها به صورت عریان و گسترده از آن استفاده نمودند؟

بر خلاف دیدگاه‌هایی که معتقدند خشونت نزد این گروه‌ها کار کرد تاکیتکی داشته و این گروه‌ها صرفاً به صورت موقت از خشونت علیه رقبای خود مطرح می‌کنند این مقاله استدلال خواهد کرد خشونت در نزد گروه‌های سلفی به عنوان ابزاری برای هویت بخشی و انسجام­دهی گروهی عمل کرده است. از این رو در این تحقیق سعی خواهد شد چگونگی تأثیرگذاری هویت بر تولید و بازتولید خشونت در انسجام گروه­های سلفی افراط­گرا و چگونگی مشروعیت­بخشی خشونت بر اقدامات این گروه بررسی شود. به عبارت دیگر در این تحقیق سعی بر آن بوده که مشخص شود خشونت در نزد گروه­های افراطی سلفی چگونه تعریف می­شود؟ و بر علیه چه کسانی می­توان به طور مشروع از خشونت استفاده کرد؟و در نهایت این گروه­ها برای رسیدن به چه اهدافی از خشونت استفاده می­کنند.

 

1-پیشینه تحقیق

در رابطه با موضوع مورد مطالعه پژوهش­هایی انجام شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می­گردد. زنگنه و حمیدی (1400) در مقاله­ای به بازکاوی روانشناختی کنش گروه­های سلفی- تکفیری پرداخته­اند. در این نوشتار که گروه سلفی- تکفیری داعش مورد بررسی قرار گرفته به این مسأله پرداخته شده است که درکنار تفاسیر رادیکال از دین چه عوامل روانشناختی در گرایش افراد به گروه داعش و انجام عمل خشونت­آمیز موثر بوده است؟ دستاورد این مقاله آن است که فشارهای ناشی از دنیای مدرن بر خوانش جزمی داعش از شریعت و تمایل به بروز خشونت رفتاری جهت ارضاء امیال سرکوب شده اثرگذار بوده است.

زرع پیما و جهانشاهی (1400) در پژوهشی با عنوان «سلفی­گری و خشونت سیاسی به تأثیر بحران‌های اجتماعی در تکوین جنبش‌های اسلامی سلفی رادیکال معاصر در خاورمیانه پرداخته­اند. در این پژوهش ضمن بیان اهم افکار متفکرانی همچون ابن تیمیه، عبدالوهاب، سیدجمال، عبده، رشیدرضا و... که مستقیم یا غیرمستقیم بر نئوسلفی معاصر مؤثر افتاده، نقش بحران­های اجتماعی خاصه در تعامل جهان اسلام با غرب در یک سده اخیر  مورد کاوش قرار گرفته است.

«سیر تحول سلفی­گری از خلوص­گرایی در فکر تا خشونت­ورزی در عمل» عنوان پژوهشی است که توسط طالبی آرانی و گویلی کیلانه (1399) انجام شده است. در این پژوهش به این مساله اصلی پرداخته شده است که چگونه این اندیشه نضج گرفت و به مرور زمان در دوران معاصر به نیرویی عملیاتی تبدیل گردید. همچنین با اتکاء به رویکرد روندکاوی تاریخی، با تمایزگذاری بین دو مفهوم سلفیه و سلفی­گرایی،  سلفی­گری قدیم و جدید بازشناسی شده و با بررسی بازتاب­های اندیشگی سلفی‌گری قدیم در سلفی­گری جدید، پژواک­های عملی آن در سه دهه اخیر تشریح شده است.

صفوی و همکاران (1397) در پژوهشی عقاید جریانات سلفی جهادی بر اساس عامل هویت را مورد بررسی قرار داده­اند. پرسش اصلی پژوهش این است که عامل هویت چه تأثیری بر عقاید جریان­های سلفی جهادی در سطح جهان اسلام دارد. یافته­های این تحقیق نشان می­دهد که جریانات سلفی جهادی در جهان اسلام، تعاریفی بسیار مضیق از «ما»ی هویتی در کنار تعریف بسیار فراخ از «دیگری» ارائه داده و به تنش­ها در جهان اسلام دامن می­زنند. همچنین این گروه­ها عامل عقب­ماندگی و تحقیر جهان اسلام را نفوذ فرهنگ و هویت غربی و مفاهیم برآمده از آن می­دانند و به این دلیل مقابله با جهان غرب را بر خود واجب می­دانند.

 

2- رویکردهای نظری

2-1- مفهوم خشونت

ذات و نهاد بشر با مفهوم خشونت عجین شده است که در کنار سایر احساسات و امیال انسان به انحاء مختلف بر زندگی او تأثیرگذار بوده است به نوعی که می­توان خشونت را راهی برای حفظ حیات انسان در مقابل خطر انسان­ها و جانوران دانست. خشونت را می­توان شامل رفتار انسان در مقابل وقایع، حالات و اشیائی دانست که او آنها را خطرآفرین برای منافع و حیات خود می­داند و او را به واکنش در مقابل این موضوعات ناخوشایند وامی­دارد که یا باید از آنها اجتناب کند یا باید آنها را نابود کرد.

در یک تعریف جامع­تر می­توان گفت خشونت شامل هر نوع اقدام بر علیه تمامیت جسمی و روانی و حقوق افراد از طرق مختلف است؛ در واقع معنای گسترده خشونت در اینجا مد نظر است که شامل اقدامات فیزیکی مانند ضرب و شتم و جرح و حتی قتل و اقدامات معنوی مانند توهین و تهدید و پرخاشگری می­باشد که ممکن است توسط هر شخص یا گروه بر علیه شخص یا گروه دیگر صورت بگیرد (افتخاری، 1379: 18-17) خشونت همواره منحصر به رفتار و کردار فیزیکی فرد نمی­باشد، بلکه زمانی ساختارهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیز می­توانند بستر خشونت باشند به این ترتیب که خشونت در طول سالیان دراز در پیکره زندگی اجتماعی تنیده شده است و از طریق زبان، نمادها، نظام ارزش­ها و هنجارها و کنش‌ها به اشکال مختلف در زمان­های مختلف تجلی بافته است به طوری که هم قربانی و هم به کار گیرنده خشونت آن را امری طبیعی و اجتناب­ناپذیر می­دانند؛ به این مفهوم که خشونت نیز مانند سایر پدیده­های اجتماعی برخاسته از روابط اجتماعی است از این رو خشونت نتیجه محتوم فرهنگ و تاریخ و جامعه خشن می­باشد. 

بر این اساس در یک فرهنگ و ساختار خشن، خشونت خود را به گونه‌ای در قالب ترتیبات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی پنهان می­کند که حتی افرادی که مورد خشونت واقع شده­اند نیز از این امر خبر ندارند و در برخی از مواقع خود نیز به وقوع خشونت و دامن زدن به آن کمک می­کنند (محمدی و همکاران، 1398: 54-53) اما در هر صورت خشونت دارای اهداف اولیه خود می­باشد که حتی با تغییر شکل نیز تغییر نمی­کنند و آن اعمال منویات، خواسته­ها، ایده­ها و منافع یک گروه بر دیگران می­باشد که طیفی از روش­ها و سازوکارها از ساختارهای پنهان و نمادین گرفته تا خشونت عریان شامل ضرب و شتم، شکنجه، قتل، ... را شامل می­گردد.

 

2- 2-مفهوم هویت

هویت به عنوان یک امر انتزاعی بنیادین در شکل­گیری جوامع بشری نقش اساسی داشته است و با این که ذاتاً دارای هیبت فیزیکی نیست اما تأثیرات بسیار بزرگ و ملموسی بر جوامع انسانی بر جای می‌گذارد. مفهوم هویت ماهیتی چند لایه دارد که تعاریف مختلفی از آن ارائه شده است که لایه­های مختلف آن را شامل می­شود اما به طور مختصر می­توان گفت «هویت سازه­ای است ذهنی که حاصل سال­ها تداوم داشتن (فرهنگ)آداب و رسوم، تاریخ، مذهب، زبان، دین و... می­باشد که در یک محیط جغرافیایی و میان یک ملت یا قوم گروه ظهور می­کند و موجب تمایز و شناسایی فرد، گروه، قوم و یا جامعه­ای از دیگر افراد، گروه‌ها، اقوام و جوامع می­شود». از این رو هویت را می­توان ویژگی و کیفیتی دانست که موجب تمایز و شناسایی افراد از یکدیگر می­شود. بنابراین، هویت به طور هم زمان دو نسبت محتمل را میان افراد یا اشیاء برقرار می­سازد؛ از یک طرف، شباهت و از طرف دیگر، تفاوت (جمالی، 1389: 24) به این معنا که ما به وسیله تشابه­ها و تفاوت­هایی که داریم، شناخته می­شویم و پاسخ پرسش بنیادین من کیستم را با شناخت هویت خود می­توانیم بدانیم.

 هویت  از دو منبع اساسی نشات می‌گیرد که باعث قوام بخشی به آن می‌شوند اولین منبع، قوام­دهنده فردی و گروهی است، دومین منبع، قوام دهنده ساختاری اجتماعی می­باشند که در تعامل و تکمیل یکدیگر هویت را می­سازند؛ بر این اساس هویت شامل عناصر و مولفه­هایی می­شود که شامل فرهنگ و آداب و رسوم، نظام ارزشی – هنجاری، تاریخ و میراث مشترک قومی، محلی، ملی و ... می­باشد که در مجموع باعث ساخته شدن تصور افراد از خود می­شود؛ بر این اساس هویت ساخته روابط اجتماعی بوده و ماهیتی بین­الاذهانی دارد از این رو در نظام معانی و ساختارهای بین­الاذهانی مختلف، هویت­هایی متفاوت شکل می­گیرند که کنش­های متفاوتی بر می­انگیزند.

هویت­ها با مشخص کردن این که کنش­گران چه هستند و نزد دیگران چگونه تعریف می­شوند، مجموعه­ای از منافع و ارجحیت­ها را برای آنها ایجاب می­کنند که باعث تفاوت ماهوی و شکل هویت آنها در مقابل دیگران می­شود (جمالی، 1389: 45). بر اساس نظریات جامعه­شناختی، هویت جمعی هویتی است که از یک سو مشتمل بر آگاهی مشترک افراد به وابستگی­شان به یک موجودیت اجتماعی با ویژگی­های خاص خود است و از سوی دیگر، دایر بر احساس یا حس تعلق جمعی است. بر اساس این، می­توان گفت که از شروط شکل‌گیری هویت جمعی، وجود دو عنصر شناختی و احساسی در آن است. 

به بیان روشن­تر، نه تنها افراد باید از تعلق خود به یک نهاد اجتماعی با ویژگی­های خاص آگاهی داشته باشند؛ بلکه باید از یک احساس دلبستگی نسبت به آن نیز بهره­مند باشند. در نتیجه امر، هرچه افراد تعلق عینی بیشتری به جمع داشته باشند وابستگی ذهنی و احساسی آنها نیز تحکیم یافته­تر خواهد شد (واعظی، 13: 34).

به طور کلی به دلیل وابستگی­های عاطفی طبیعی انسان­ها و در عین حال وجوه مختلف شخصیتی انسان که شامل خانواده، طبقه، قوم، فرهنگ، مذهب و ... می­شود عقل و احساس در وجود انسان جمع می­شود که باعث شکل­گیری هویت وی می­شود. البته هویت به تصورات قومی و ملی از خود بودن محدود نمی­شود. چنین هویت‌هایی از نظر محتوا، قدرت و کیفیت عاطفی، برجستگی اجتماعی، و زمینه ارتباط متفاوت هستند اما اصولاً همه می‌توانند در یک فرآیند معنایابی فعال شوند که عمدتاً از طریق ارجاع به معانی و مفاهیم ایدئولوژیکی گسترده‌تر حاصل می‌شود که به هویت مورد نظر اهمیت می‌دهند؛ از این­رو هویت به ابزاری مناسب برای انسجام گروه و در عین حال جهت­مندی افراد گروه تبدیل می­شود که رهبران این گروه‌ها می­توانند افراد را با استفاده از این پیوندهای هویتی به سمت اهدافی که در نظر گرفته­شده سوق دهند (Leader Maynard, 2015: 11).

 

2-3-رابطه هویت و خشونت

در خصوص ارتباط هویت و خشونت کمتر کندو کاو شده است و این امر که هویت چگونه می­تواند سبب بروز رفتار و ساختار خشونت‌آمیز شود امری مهم و ضروری است که امروزه اهمیت آن با ظهور گروه‌های خشونت­گرا بسیار بیشتر از گذشته شده است. هویت برخواسته از رفتار اجتماعی و تاریخی گروه‌های مختلف به شکل ایجاد نظام ارزش­ها و عقاید ظهور می­یابد و با مرور زمان احساس ما بودن را به افراد می­دهد که هسته اولیه هویت را شکل می­دهد و باعث شکل­گیری گروه و رفتارهای گروهی می­شود؛ در این میان بنیادگرایی خشن جدید وضعیت تعاملی خود با سایر گروه‌های هم­سنخ و هم­مسلک­شان را با توجه به ارزش­های بنیادین همسان، علایق و عقاید مشترک و جهان­بینی یکسان، به گونه­ای می­فهمند که نوعی هویت مشترک را می­سازند و به این حس  ما بودن دست می­یابند.

اعتقاد به این هویت مشترک موجب انسجام بی­نظیر آنها شده است؛ مهم‌ترین عناصر خشونت­های هویتی، کشمکش­های داخلی، قومی اقلیتی، ادعاهای مذهبی، هراس­افکنی فرقه­ای و برتری­جویی ایدئولوژیک است که برای القاء آن بر افراد گروه این گونه توجیه می‌شود که هویت‌های دیگر موجب تهدید و نابودی هویت­های درون گروه می­شود از این رو هرگونه اعمال خشونت­آمیز برای مقابله و رد و نابودی دیگران توجیه می­گردد. 

گروه‌هایی که هویت را مبنای عمل خود قرار می­دهند در مقابل همه از جمله دولت­ها دست به اقدام خشونت آمیز می­زنند زیرا دولت­ها به خصوص در جهان سوم حاضر به مشارکت دادن گروه‌های هویتی در نهادهای حاکمیتی نیستند و از طرفی هم این گروه‌ها در چنین وضعیتی هویت خود را در خطر می­بینند پس خشونت را تنها راه نجات می­دانند که جایگزین روش­های دموکراتیک برای قدرت گیری شده­اند (Maleševic, 2010: 22)  

بر این اساس می­توان گفت منازعات فرقه­ای مذهبی فراگیرترین و خشن­ترین نوع تقابل هویتی است. باورهای مذهبی، جنبه اعتقادی فکری هویت، که نمود پایا از شخصیت فرد معتقد و متعصب را می­سازد. نظام باورهای دینی به صورت هسته­ی معنایی فرد دین­دار عمل می­کند و زندگی را برای وی قابل پیش بینی می­سازد و اعتماد و اتکای مضاعفی به او می­بخشد. فرد به پشتوانه این شرایط، احساس آرامش و امنیت می­کند. در این شرایط، خشونت زمانی رخ می­دهد که روند وقایع حاکی از به خطر افتادن هسته معنایی هویت فرد باشد یا دست کم آن فرد این گونه احساس کند. در این حالت، واکنش­های تهاجمی یا تدافعی معطوف به دوری جستن از فنا شکل می­پذیرد (افتخاری، 1378: 124).

 

3-خاستگاه نظری خشونت نزد گروه‌های سلفی

بر مبنای این گزاره کلی که رفتار افراد و گروه‌ها تا حد بسیار زیادی متاثر از نگرهای ذهنی افراد است بنابراین فهم خشونت در گروه‌های سلفی مستلزم فهم دیدگاه‌های نظری رهبران فکری این گروه‌ها است چرا که رهبران فکری گروه‌های سلفی با تئوری­سازی مفهوم خشونت توانستند ابزار فکری لازم برای مشروع­سازی اقدامات آنها فراهم آورند. مهشورترین نظریه‌پردازان خشونت گروه‌های سلفی ابن تیمیه است.

در واقع مفهوم خشونت و سلفی­گری که امروزه هم­نهاد یکدیگر تلقی می­شوند به ابن­تیمیه بر می‌گردد و هر جا سخن از خشونت رادیکال گروه‌های اسلامی گفته می­شود رد پای ابن تیمه قابل مشاهده است و سایر اندیشمندان در خصوص استفاده از خشونت وام­دار اندیشه­های وی می­باشند؛ به طور کلی باور ابن تیمیه در زمینه اصول اعتقادی اسلام مبتنی بر دو قانون اصلی بود:

پیروی کامل از طریق سلف و پرهیز از تأویل نصوص. وی بر این اعتقاد بود که سلف صالح دین را بهتر از فلاسفه و متکلمان ادوار بعد شناخته­اند و اساساً محال است که علم آیندگان نسبت به کتاب و سنت از علم گذشتگان بیشتر باشد. وی به هیچ وجه نمی­پذیرفت که مردم به جای تقلید از سلف برای فهم کتاب و سنت به عقل خود رجوع کنند (علی بابایی، 1398: 62).

منشأ بکارگیری خشونت در اندیشه و عمل ابن تیمیه باورهای دینی و تعصبات مذهبی وی می­باشد که به نوعی حصاری میان خود و دیگران می‌کشد و هرآنچه که در فهم او نمی­گنجد را خلاف امر خدا و بدعت و کفر می­داند و در برخورد با آن دست به نظریه­پردازی می­زند. از این رو می­توان ابن تیمیه را یکی از خشن­ترین افراد در عرصه نظری دانست به نحوی که تفکر قشرگرایانه ابن تیمیه در دوران بعدی نیز به حیات خود ادامه داد. با توجه به بنیان­های فکری ابن تیمیه می­توان دریافت که از نظر وی خشونت‌ورزی برای دفاع از هویت نه تنها مشروع بلکه فراتر از آن وظیفه­ای مقدس قلمداد می­شود.

معتقدان و پیروان ابن تیمیه مانند عبدالواهب این نگرش را بسط دادند و خشونت را به عنوان امری جدایی­ناپذیر از دعوت برای بازگشت به اسلام سلف صالح دانستند. در واقع عبدالوهاب یک کلیت ذهنی و ساختاری را بر مبنای عقاید اسلامی به عنوان هویت اصیل در نظر می­گیرد و هرچه برخلاف آن باشد را غیراصیل و مخرب می­داند و برای از بین بردن آن اقدام به خشونت را مشروع می­داند. در نزد وی حفظ هویت سلفی که در پی احیاء سلف صالح است اصل قلمداد شده و سایر قرائت­های اسلام مانند شیعیان دشمنان این گفتمان هویتی بوده­اند و بدعت­های آنان باعث تضعیف این هویت و نابودی آن می­شود که می­بایست به هر قیمتی از بین بروند. (حسینی و همکاران، 1394: 62).

مفهوم توحید و کفر در گفتمان عبدالوهاب به عنوان محوری­ترین مسئله در تعیین هویت اصیل و غیراصیل تبدیل شده است که تعیین­کننده جبهه خودی و دیگری می­باشد و بر همین مبنا است که استفاده از خشونت را بر علیه دیگران مشروع می­داند (برزگر و شریف، 1398: 11).  

در مقابل سید قطب معتقد است تمامی نظام­های عقیدتی و سیاسی جهان غاصب الوهیت خدا هستند و تنها نهاد مشروع و مورد پسند خداوند متعال نظامی فکری و سیاسی است که مبتنی بر ارزش­های اصیل اسلامی باشد. پس همه مسلمانان باید حول محور آن گرد هم آمده و صف خود را در مقابل سایرین مشخص کنند. در نظام فکری و معرفتی سید قطب جهاد جزو ذات و طبیعت اسلام و لازمه نقش آن در زمینه و اهداف بلندی است که خدای متعال برای آن مقرر فرموده است. این دین آمده است تا با شعار الوهیت خدا، آزادی انسان را از عبودیت بشر اعلان کند و الوهیت خدا چیزی جز انقلاب فراگیر و همه جانبه علیه صور مختلف حاکمیت بشر نیست. اعلان الوهیت خدا؛ یعنی بازپس­گیری قدرت غصب شده خدا از بشر و بازگرداندن آن به خدا است (نجفی و بهرامی، 1396: 113).

سیدقطب به وضوح دشمن را شناسایی می­کند تا توجیه کند که چرا شایسته نابودی است. از نظر وی  جاهلیت جدید دشمن مشترک همه مسلمانان است. مدرنیته با محوریت عقل تنها در تضاد با دین اسلام نیست بلکه قصد دارد ایمان مسلمانان را از بین ببرد. مسلمانان برای حفظ ایمان خود ابتدا باید مدرنیته را رد کنند تا بتوانند آن را شکست دهند. سید قطب استفاده از خشونت برای احیاء موازین قرآن را مشروع می­داند. قطب تنها تمدن غرب را به عنوان جاهلی محکوم نمی­کند بلکه برخی دولت­های عربی و کل جامعه اسلامی را محکوم می­کند.

 هر جامعه مسلمانی که هنجارهای غربی را جذب کرده باشد و به آرمان اجتماعی قرآنی (هویت اصیل اسلامی) پایبند نباشد، بخشی از آن جامعه جاهلی است. از این رو قطب با محکومیت گسترده این شرایط صراحتاً خواستار نابودی حاکمان کشورهای مسلمان و غصب قدرت سیاسی است. (Murr, 2004: 11-10).

فرج به عنوان وفادارترین شاگرد مکتب سیدقطب در زمینه سلفی­گری و استفاده از خشونت، در رساله الفریضه الغائبه به پیروی از ابن تیمیه با نقل احادیثی با مضمون فتح و پیروزی اسلام، سعی دارد مومنان را به بازگشت به اسلام در عصر کنونی بشارت دهد و آنان را از ناامیدی برهاند. فرج با این دیدگاه که جهاد در اسلام فقط برای دفاع است، سخت مخالفت می­کند. وی هیچ حجتی را برای ترک جهاد موجه نمی­شمارد. با ترک جهاد یا به تأخیر انداختن آن به دلیل نبود رهبر و خلیفه اسلامی مخالفت می­کند و قائلان این نظریه را از ضایع­کنندگان و ترک­کنندگان امر جهاد معرفی می­نماید (علی­پور گرجی و شعبانی کیا، 1397: 168). 

از نظر وی دور شدن مسلمانان از اجرای جهاد، سبب عقب­ماندگی مسلمانان شده است. بنابراین دیکتاتورها باید ساقط شوند و نظام شبیه نظامی که در زمان پیامبر وجود داشته باید جایگزین آن شود و لازم است که رهبر امت اسلامی، به قوی­ترین مؤمنان با ایمان سپرده شود. وی معتقد است که تنها راه صحیح و شرعی اقامه دولت اسلامی همان است که خداوند می­فرماید:

«بر شما کارزار واجب شده است در حالی که برای شما ناگوار است و بسا چیزی را خوش نمی­دارید و آن برای شما خوب است و بسا چیزی را دوست می­دارید و آن برای شما بد است و خدا می‌داند و شما نمی­دانید» (بقره/216) و «و با آنها بجنگید تا فتنه (بت‌پرستی و سلب آزادی از مردم) باقی نماند و دین، تنها از آنِ خدا شود. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند (مزاحم آنها نشوید زیرا) تعدّی جز بر ستمکاران روا نیست» (انفال/39) (محمدی و همکاران، 1398: 65).

تفکر مقدسی به عنوان یکی از مهم­ترین نویسندگان و متفکرین نوسلفی مبتنی بر دوری و برائت از تمام آن چیزی است که مغایر با نسخه خاص اسلام حقیقی می‌باشد (لوهلکر، 1396: 60). دایره خودی­ها نزد مقدسی همانند سایر بزرگان و اندیشمندان سلفیه بسیار تنگ و کوچک است و برخواسته از قرائت‌های قشری­گرایانه و نص­گرایانه آنها است. وی به نوعی با کنار هم قرار دادن ویژگی­های پذیرفته شده در اسلام و افراد صالح به تعریف یک هویت پسندیده (از نظر او) می­پردازد که می­بایست الگو قرار گرفته و باید در مقابل گزندهای احتمالی از سوی بدعت­گذاران در اسلام و همچنین همه کفار و دشمنان در امان بماند؛ وی در نوشته­های خود برای تعیین کفر و ایمان و این که چه کسانی در دایره هویت خود و مسلمانان واقعی قرار دارند چند معیار ساده معرفی می­کند که عبارتند از

 1- پرستش بی­قید و شرط خداوند واحد

2- تبری از شرک، از پیروانش و دشمنی با آنان

 3- مذهب ابراهیم مذهب پیامبر ماست و آن مذهب ما است؛ بر این اساس افراد خارج از این آموزه­ها شایسته اعمال خشونت و تکفیر هستند. (لوهلکر، 1396: 62). 

ابوبکر ناجی نویسنده کتاب مدیریت توحش را می­توان به راستی تئوریسین خشونت و اقدامات تروریستی خشن دانست. وی خشونت و اقدامات تروریستی را محور حرکت و اقدامات اساسی برای تغییر نظام­های فاسد و کافر و ایجاد نظام اسلامی می­داند. ناجی ایجاد هرج و مرج و بی­قانونی و در هم ریختگی وضعیت اجتماعی و سیاسی و اقتصادی را عامل تغییر در نظام سیاسی کشورهای اسلامی می‌داند و ایجاد وضعیت توحش در این کشورها با استفاده از هر نوع اقدام خشونت­باری مانند ترور، منفجر کردن اماکن عمومی و دولتی و غیردولتی، کشتار افراد جامعه نظامیان و غیرنظامیان و زنان و کودکان مجاز می‌داند (ناجی، 1397: 42).

ناجی در پشتوانه­دار کردن کاربرد خشونت و مشروعیت بخشی به اعمال خشونت مثال­های زیادی از خشونت پیامبر و صحابه ایشان را ذکر می­کند؛ در جایی می­گوید صحابه رضی­الله عنهم مفهوم خشونت را می­فهمیدند و آنها پس از پیامبر بهترین افراد در فهم امر بودند.

 

4-خشونت علیه دگر هویتی گروه‌های سلفی

در واقع پس از بررسی مختصری از مفهوم خشونت در نزد اندیشمندان و نظریه­پردازان بزرگ سلفیون می­بایست به بررسی آثار و نتایج اندیشه­های اینان در عرصه میدانی پرداخت و چگونگی تأثیرگذاری اندیشه­های آنان بر استفاده از خشونت علیه افراد و گروه‌های دیگر را تبیین نمود. از این رو در ادامه به شرح مختصری از نسبت هویت و خشونت در نزد گروه‌های شاخص سلفی پرداخته می­شود.

 

4-1- القاعده خشونت علیه کفار خارجی

در گروه‌های رادیکال هویت همواره به عنوان یک مؤلفه انسجام بخش مطرح می­باشد به طریق اولی هویت در نزد گروه‌های بنیادگرای اسلامی به دلیل وابستگی حیاتی با ارزش­های گروه از اهمیت بالایی برخوردار است. القاعده نیز به عنوان یک گروه شاخص و تأثیرگذار در میان سلفیون جدید بر مسئله هویت به عنوان یک مؤلفه حیاتی می­نگرد. زیرا تشکیل این گروه بر بستری از نابسامانی­های سیاسی و نظامی بود که اتفاقاً تعارضات هویتی نقش کلیدی در آن بازی می­کرد. اصول اساسی فکری القاعده مبتنی بر شکل­دهی به یک هویت اسلامی  مبتنی بر ویژگی­های و مولفه‌هایی مانند بازگشت به سلف صالح، جهاد و مقابله با کفار، تکفیر غیرمسلمانان و ... بود. (جوکار و صفوی، 1390: 161-159).

القاعده از این طریق توانست اتحادی کلی میان برخی از گروه‌های مهم جهادی  به رهبری بن لادن ایجاد کند. بر این اساس بنیانگذاران و رهبران این گروه به معرفی و شناسایی دشمنان هویت و حیات گفتمان خود پرداخته­اند. القاعده برای دفاع از این هویت برساخته و نابودی دشمنان آن که همانا استعمارگران و کفار بودند متوسل به خشونت شدند و سلسله­ای از عملیات­های نظامی، انتحاری و تروریستی را بر علیه کفار دولت شوروی سابق در افغانستان و آمریکا  انجام دادند که در نهایت منجر به حمله به مرکز تجارت جهانی در 11 سپتامبر شد.

 

2-4-داعش خشونت علیه کفار داخلی

در نزد گروه‌های سلفی خصوصاً داعش هویت جایگاه بسیار محوری دارد. داعش بر مبنای هویت اصیل خود یعنی نو سلفی به سمت خالص­سازی حرکت کرد و دیگران نیز یا به باید این جمع می­پیوندند یا اینکه با نهایت خشونت از صحنه حذف می­شوند. از این رو داعش خشونت بی‌حد و مرزی در مقابل مخالفان نشان داد. این گروه نه تنها از اعمال خشونت پرهیز نداشت بلکه برای عضوگیری و تبلیغ اهداف و ارزش­های خود اقدام به انتشار این اعمال از طریق رسانه­های نوین کرد که سهم بزرگی در بقاء و گسترش آنها بازی کرد (Johnston, 2018: 86). 

در واقع زمینه­های اوج­گیری خشونت و اقبال به آن از طرف رهبران داعش حاصل خشونت ساختاری اقتصادی و فرهنگی است که در طول سالیان دراز از طرف استعمار و استبداد داخلی بر مردم منطقه به خصوص عراق تحمیل شده است و با توجه به تفسیرهای قشری­گرایانه رهبران داعش به سمت دشمنان اصلی یعنی شیعیان جهت­گیری شده است؛ همچنین با توجه به تحولات شدید سیاسی و نظامی در این کشور احساس تهدید و تبعیض هویتی در میان گروه‌های قومی مذهبی افزایش یافته است به این معنی که تشکیل دولت اکثریت شیعی در عراق و  افول قدرت سیاسی‌ها در عراق بعد از اشغال آمریکا نقش اساسی در پذیرش اقدامات داعش در بین گروه‌های سنی عراق داشته است.

از این رو در نزد داعش مبارزه با شیعیان و کفار داخلی از اولویت برتری در زمینه مبارزه نهایی بر خوردار است. آنها طی بیانیه‌ای اظهار داشتند پاکسازی و آزادی بغداد از لوث وجود شیعیان بسیار با اهمیت­تر از آزادی قدس شریف می­باشد.

 

4-3-گروه النصره خشونت به عنوان ابزاری برای ایجاد الگوی مطلوب حکمرانی سُنی

 در اکتبر ۲۰۱۱ با افزایش سطح نارضایت‌های داخلی سوریه جبهه النصره  شکل گرفت. این گروه در زمینه  نقش  و کنشگری خود بیان می‌دارد که  به عنوان یک نظم جایگزین برای منظور مبارزه با ظلم، بی‌عدالتی، فقر، محرومیت‌های انسانی ناشی از  سیاست‌های اشتباه دستگاه حکمرانی بر مردم سوریه وارد عرصه شدند. این گروه با شعارهایی که رنگ و بوی آرمان­های ناسیونالیستی داشت و اساساً منجر به شکل­یابی تفکرات پان­عربیسم می‌شد به جذب نیرو اقدام کرد و به واسطه این رویکرد پان­عربی  بر قدرت سلفیت خود افزود.

در عین این گرو حال نیز با بازتعریف از هویت اسلامی مد نظر خود یک دوقطبی هویتی را در صحنه سیاسی سوریه به وجود آوردند که در یک طرف هویت اسلامی رادیکال این گروه و در مقابل گروه عظیمی از کفار و غیرمسلمانان مانند گروه­های هویتی شیعه، یهود و ... قرار داشتند که می­بایست از میان برداشته شوند تا ضمن تثبیت دستاوردهای این گروه زمینه تحقق نهایی یک دولت بزرگ اسلامی با هویتی اصیل را به وجود بیاورد؛ هدف نهایی النصره تحقق مدل حکمرانی جایگزین در برابر نظم مسلط فعلی سوریه بود (El Ghamari,2017: 82). 

نگرش­های ایدئولوژیکی، النصره پاسخی به محرومیت­های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و امنیتی موجود در نظام سیاسی سوریه بود. به عبارت دیگر، بر پایه اصل تکافوکنندگی که از مؤلفه­های سازنده در شاخص­های بررسی کننده محرومیت نسبی است، احساس سرخوردگی­های هویتی، اجتماعی گروه‌هایی مانند اعراب سنی، و احساس طرد  از سیستم حاکمیت شیعی - علوی در سوریه باعث شد تا بستر و زمینه برای شکل­گیری گفتمان مقاومت به رهبری تکفیری­ها (جبهه النصره) به وجود آید و این امر موجب افزایش خشونت­ها، ناامنی­ها و نهایتاً امنیتی شدن بحران سوریه شد. 

به طورکلی، گروه‌هایی مانند جبهه النصره از فرصت پیش آمده در سوریه برای معرفی خود به عنوان یک جایگزین مناسب بهره­برداری کردند. این گروه  بنیادگرا با بسیج اجتماعی و کنش­های جمعی معطوف به ارزش که اساساً تبدیل به خشونت­افزایی شدند فضای سیاسی سوریه را دگرگون ساخت و بحران داخلی این کشور را به شدیدترین  بحران امنیتی در منطقه خاورمیانه تبدیل کرد؛ به این ترتیب النصره با بهره‌گیری از عنصر محرومیت هویتی و مؤلفه­ها همانند شکاف اجتماعی، قومی، اقتصادی توانست زمینه را برای قدرت‌گیری خود فراهم کند. (حمیدی و همکاران، 1401: 142).

رهبر این گروه به عنوان مغز متفکر آنان با استفاده از ظرفیت رسانه­های نوین سعی داشته تا با انتشار اخبار پیروزی­ها، تصاویر و ویدئوهایی از جنگ در سوریه، تشیع جنازه کشته­های جنگ و اخبار در زمینه تحولات در صحنه نبرد به برجسته‌سازی کشته­های جنگ به عنوان شهدا و انتشار عکس­های آنها در این رسانه­ها، از آنها به عنوان الگو یاد می­کنند و ارزش­هایی را که آنان برای آن کشته شده­اند را به عنوان ارزش برتر معرفی کند و دیگران را به پیروی از این ارزش­ها ترغیب نماید که جنبه­هایی از پیوند هویت با خشونت را به نمایش می­گذارد (El Ghamari,2017: 83).

 

4-5- بوکوحرام خشونت علیه نظام آموزشی غربی

در مبانی فکری گروه بوکوحرام غرب و شیعیان که دارای هویت­های متفاوت و متضادی با آنان هستند از جمله دشمنان مهم تلقی می­شوند که مبارزه با آنان از اوجب واجبات شمرده شده است. از این رو آنها لبه تیز حملات نظامی خود را به سمت این دو گروه خصوصاً غربی‌ها و نظام آموزشی غربی را نشانه­گیری می­کنند.

آنها مخالف عناصر غرب در کشورهای اسلامی هستند. ایدئولوژی بوکوحرام، سلفی-  جهادی است و زوال و ضعف دین را ناشی از نفوذ و همه­گیری سیستم آموزشی غربی می­داند که از طریق آموزش نوین می­خواهد آموزه­های اسلام را کمرنگ کند و از بین ببرد؛ رهبران بوکوحرام معتقدند باید اسلام را از تغییرات بیرونی که بر آن وارد شده پاک کرد و برای بازگشت به سلف یعنی دوران پیامبر (ص) تلاش نمود؛ از منظر بوکوحرام، آموزش و پرورش غربی چیزی جز فقر و درد و رنج برای مردم نیاورده است و به همین خاطر حرام است و باید مورد هجوم قرار بگیرد به همین دلیل بارها مدارس خصوصاً مدارس دخترانه را مورد حمله قرار دادند.

به این ترتیب بوکوحرام دو دشمن واقعی را برای مبارزه و نابودی مشخص کرده که غرب و در رأس آن آمریکا به عنوان دشمن دورتر قرار دارد که هرچند محو و نابودی آن ضروری است اما ضروری­تر از آن مقابله و نابودی دشمن نزدیک یعنی دولت مستقر بر نیجریه (طاغوت) به عنوان مروجان غرب‌گرایی در اولویت اول مبارزه قرار دارد.

از این رو هر گروه و فردی که با دولت در ارتباط باشد از جمله بازرگانان خارجی، دولت­های دیگر، افراد خارجی و ... را آماج حملات تروریستی خود قرار داده و این امر را نقطه عطف مبارزه و راهی مهم اما دشوار معرفی کرده­اند (Pérouse de Montclos, 2014: 152-151). البته همزمان با ضدیت با نظام آموزش غربی مقابله و نابودی مسیحیان به عنوان کفار و دشمنان دین توسط بوکوحرام در دست اقدام است و لبه تیز حملات خشونت گرا و انتحاری به سمت اهداف مختلف مسیحی نیز جهت­گیری شده است (پورگرجی و قائد رحمتی، 1397: 66).

 

5- بررسی نسبت هویت و خشونت نزد بنیادگرایان اسلامی

مفهوم هویت به دلیل چندوجهی بودن آن به خصوص اهمیت داشتن حفظ هویت اسلامی فرد و جامعه امری مهم برای گروه‌های اسلامی تلقی شده است؛ به نحوی که از زمان تشکیل نخستین جنبش‌های اسلامی در کشورهای منطقه آنها خواستار حفظ و احیای ارزش‌ها و هویت اسلامی در مقابل نفوذ و تجلی ارزش‌های غیر اسلامی در جوامع اسلامی شدند. نکته مهم برای گروه‌های اسلامی چگونگی دست‌یابی به این هدف مهم بوده است. تجربه جنبش‌های اسلامی اولیه مانند اخوان المسمین نشان داد که از دستیابی به این هدف از طریق شیوه‌های مسالمت‌آمیز چندان آسان نیست خصوصاً آن که با گذشت زمان نفوذ و گسترش عناصر غیر اسلامی در جوامع اسلامی بیشتر شده است.

از این رو گروه‌های نوسلفی با بازخوانی و باز تعریف اندیشه‌های متفکران اسلامی تلاش نمودند ابزارهای مشروعی را برای دستیابی به هدف ایجاد یک جامعه مبتنی بر هویت اسلامی فراهم نمایند.

بر این اساس آنها با باز تعریف نظریات موجود متفکران اسلامی معتقد گشتند راهی جز ابزارهای خشونت‌آمیز برای حفظ نظام ارزشی و هویتی خود علیه افراد، گروه‌ها و نمادهای غیر اسلامی ندارد و در نتیجه استفاده از خشونت از نظر آنها امری اجتناب­ناپذیر است؛ زیرا در نزاع گفتمانی میان هویت خودی و دیگری به دلیل نبود فضای رقابت گفتمانی و همچنین مسدود بودن نظری بحث در خصوص برتری هویتی تنها راه مقابله خشونت‌آمیز است؛ در این راه هر گروه برای توجیه خشونت­ورزی و مشروعیت دادن به خشونت دست به استدلال می­زند که خشونت­ورزی راهی است برای حفظ بقاء در مقابل دیگران.

 از طرف دیگر گروه‌های سلفی بر اساس رویکردی که نسبت به منابع اسلامی دارند برای خود رسالتی تاریخی در نظر می­گیرند که براساس آن وظیفه‌ای مقدس از طرف اسلام بر عهده آنان نهاده شده است و آن بازگرداندن جامعه اسلامی به دوران سلف صالح است دورانی که از نظر آنها به عنوان دوران آرمانی جامعه اسلامی محسوب می‌شود که مهم‌ترین ویژگی آن برتری ارزش‌های اسلامی نسبت به سایر ارزش‌ها بود.

علاوه براین سابقه تقابل‌آمیز دولت­های استعمارگر غربی با جهان اسلام و تحقیر جوامع مسلمان، بنیادگرایان اسلامی را برای تجدید حیات هویت اسلامی راغب­تر کرد زیرا با ظهور اسلام­گرایی، سکولاریسم و غربی شدن جوامع اسلامی کنار می­رفتند و هویت اسلامی با مؤلفه­های ضد غربی جایگزین آن می­شد. از طرف دیگر تدوین نظام­های آموزشی بر اساس بنیان­های اسلام سلف صالح باعث کم­رنگ شدن سلطه غرب می­شد (Ahmad,1983: 32). بر این اساس می­توان نسبت هویت و خشونت را در نزد گروه‌های سلفی را در قالب جدول زیر بیان کرد.

 

 وجوه اشتراک و افتراق گروه‌های سلفی در زمینه هویت و خشونت

گروه‌های سلفی	ویژگی­های عام (تشابهات)	ویژگی­های خاص (تفاوت­ها)
القاعده	تأکید بر حفظ ارزش­های اسلام اصیل، مقابله با سایر هویت­ها (غربی­ها)، استفاده از خشونت به عنوان تنها سلاح کاربردی	اولویت داشتن مبارزه با استکبار و امپریالیسم جهانی آمریکا در هر جا و به هر طریق نسبت به سایر دشمنان و استقرار حکومت اسلامی در کشور افغانستان
داعش	تاکید بر قرائت خاص و قشری از منابع اسلام و تعریف نظام ارزش­های خاص مورد نظر خود به عنوان هویت اصیل و مقابله با سایر هویت-ها (غربی­ها) و قرائت­ها از اسلام و کفار و برقراری حکومت اسلامی	اولویت داشتن مبارزه با بدعت­گذاران در دین و مسلمانان بدعت­گذار، مقابله با حکام منطقه­ای و غربی­ها و هر جا که حکومت کفار غالب باشد با طرق مختلف خشونت­ورزی
النصره	تلقی منحصر به فرد خود از تعریف مسلمان و ایجاد نظام ارزشی مبتنی بر اسلام سلف صالح و لزوم بازگشت به آن از طریق خشونت و برپایی حکومت اسلامی	ایجاد حکومت اسلامی در سوریه و انتقال آن به سایر کشورهای منطقه از طریق خشوت آمیز برای وسعت بخشیدن به حکمت اسلامی
بوکوحرام	تعریف متصلب از هویت و ارزش­های اسلامی و مقابله با کفر و ستم به خصوص بدعت­گذاران در دین و مقابله با توسعه مظاهر نوین غربی	مقابله خشونت آمیز با دولت محلی برای تشکیل دولت اسلامی و پاک­سازی مظاهر تمدن غربی و دوری­گزینی از استفاده از دستاوردهای علمی و نظامی غرب محور

 

6-نتیجه

اگر بخواهیم برای تفسیر و تحلیل عمل گروه‌های سلفی مفهوم خشونت را تعریف کنیم می­بایست گفت خشونت ابزار و هدفی بوده که این گروه‌ها در قالب خشونت زبانی، گفتمانی، جسمی و روحی بر علیه سایر افراد خارج از گروه خود به اعمال نمودند. این گروه‌ها با استفاده از بنیان­های نظری کهن و رسومات فرهنگی و مذهبی، آنها را در قالب نظام ارزشی و عقیدتی با عنوان هویت اسلامی (سلف صالح) معرفی کرده که می­بایست با تمام قوا حتی با خشونت تمام از آن دفاع شود. آنها از خشونت به عنوان ابزاری برای هویت بخشی، تسلیم ساختن دیگران و کسب و حفظ قدرت و باز تولید قدرت استفاده کردند. یافته این تحقیق نشان می‌دهد از نظر آنها هویت به عنوان سازه­ای ذهنی که برساخته از مؤلفه­های مختلف مذهبی شامل ارزش­ها و عقاید اسلام ناب (سلف صالح) است می‌بایست به هر قیمتی از آن دفاع نمود.

زیرا هویت اسلامی به عنوان تنها سنگر در مقابل کفار قلمداد می­شود که در گام اول باید حفظ و در گام بعدی باید گسترش و بسط داده شود و در این مسیر برای برجسته نمودن دعوت خود به این هویت از خشونت به عنوان ابزاری مهم و کاربردی و حیاتی در سرکوب دشمنان و کفار استفاده شده است.

این امر به دلیل تجارب تاریخی خاص حاکم بر منطقه خاورمیانه امری اجتناب­ناپذیر بوده است زیرا هر گروه از مسلمانان بر اساس تاریخچه و چگونگی شکل­گیری خود بر قرائتی خاص از اسلام و نظام ارزش­های اسلامی تکیه کرده‌اند که بر اساس آن هویتی خاص، برتر از دیگر هویت­ها در نظر گرفته شده است که برای حفظ بقاء آن دست زدن به اقدامات و مشیء خشونت­آمیز امری اجتناب­ناپذیر است.

این امر را در نظر بزرگان سلفیه مانند ابن­تیمیه، عبدالوهاب، سیدقطب و... می­توان یافت. زیرا اینان با تکیه بر احیاء اسلام سلف صالح به معرفی هویت اسلامی خاصی دست زده­اند که یا دیگران می­بایست آن را بپذیرند یا این که با خشونت از صحنه روزگار حذف شوند به این طریق خشونت توجیه و مشروع می­گردد بر این اساس می­توان دریافت هویت برساخته شده توسط این اندیشمندان و گروه‌های سلفی در درون خود ذاتاً خشونت­پرور بوده و برای تشکیل و حفظ بقاء خود قائم به خشونت می­باشد از این رو نمی­توان این گروه‌های را بدون خشونت متصور شد زیرا در این صورت دیگر ماهیتی این­چنینی وجود خارجی نخواهد داشت.

 

منابع

-برزگر، ابراهیم. شریف، طاهره (1398). «شباهت­های اندیشه سیاسی وهابیون و تکفیریون داعش»، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام. (19)6، صص 31-7.

-پورگرجی، محمودعلی. قائدرحمتی، حدیث (1397). تأثیر گسترش گفتمان سلفی بوکوحرام بر ساختار امنیتی غرب آفریقا»، فصلنامه تحقیقات سیاسی بین­المللی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا. (37)-، صص 36-18.

-جمالی، جواد (1389). افراط­گرایی در پاکستان؛ مبانی، عملکرد و چشم­انداز. تهران: اندیشه­سازان نور.

-جوکار، محمدصادق. صفوی، سید حمزه (1390). «چگونگی معنایابی اقدام مسلحانه در نزد گروه‌های نوبنیادگرایی اسلامی علیه غرب مهاجم" مجله سیاست دفاعی. (76)19، صص 178-153.

-حسینی، سید محمد. محمودی، علی. محمودی، زینب (1394). «ریشه­های پیدایش و رشد جریان­های تکفیری در آسیای جنوب غربی»، فصلنامه پژوهش­های سیاسی جهان اسلام، (2)5، صص 83-53.

-حمیدی، سمیه و دیگران (1401). «پارادایم واکنشی و فهم ظهور بنیادگرایی در سوریه، مطالعه موردی: جبهه النصره»، فصلنامه مطالعات بیداری اسلامی، (23)11، صص 147-125.

-زرع پیما، شاهین وجهانشاهی، مینا (1400). «سلفی­گری و خشونت سیاسی تأملی بر تأثیر بحران‌های اجتماعی در تکوین جنبش‌های اسلامی سلفی رادیکال معاصر در خاورمیانه»، فصلنامه پژوهش­های اجتماعی اسلامی. (123)27، صص 246-210. 

-زنگنه، پیمان و حمیدی، سمیه (۱۳۹۵). «بازکاوی روانشناختی کنش گروه‌های سلفی- تکفیری: مطالعه موردی داعش»، پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام. (3)6، صص 144-121.

-صفوی، حمزه و دیگران، (1397). «بررسی عقاید جریانات سلفی جهادی بر اساس عامل هویت»، فصلنامه پژوهش­های سیاسی جهان اسلام. (2)7، صص 195-173..

-طالبی آرانی روح اله و گویلی کیلانه جمال. ()1399. «سیر تحول سلفی­گری از خلوص­گرایی در فکر تا خشونت­ورزی در عمل»، فصلنامه سیاست متعالیه. (30)8، صص 336-313.

-علی بابایی، آریا (1398). جریان­شناسی تاریخی فقه سلفی. تهران: نشر امیرکبیر.

-علیپور گرجی، محمود و شعبانی­کیا، شادی (1397). «سلفی­گری از معنا تا برداشت­های نادرست مبانی»، فصلنامه بحران­پژوهی جهان اسلام، (10)5، صص 179-152.

-لوهلکر، رودریگر (1398). سلفی­ها، طغیان مذهبیون، عربستان سعودی و اسلام، ترجمه علی عبدالهی و لیلا قنبریان. تهران: نشر کوله پشتی.

-محمدي، محمد صدیق و احمدي، یعقوب. گنجی، محمد (1398). «حرمان نظام­مند: تحلیلی کیفی از خشونت ساختاري و پیامدهاي آن در شهر سنندج»، مجله جامعه­شناسی ایران. (1)20، صص 84-49. .

-میریوسفی علیرضا و غریبی حسین (1395). «خشونت هویتی و سیر تطور اندیشه­های جهادی-تکفیری در خاورمیانه (2015-1980)»، فصلنامه سیاست جهانی. (1)5، صص 176-147.

-ناجی، ابوبکر (1397). مدیریت توحش. ترجمه محمدحسین باقی. تهران: نشر سرایی.

-نجفی، یوسف و بهرامی، حمزه علی (1396). «گستره مفهوم «جهاد به مثابه قتال» در اندیشه سید قطب و علامه طباطبایی». فصلنامه مطالعات تفسیری. (30)8، صص 128-111.

 

 

El Ghamari , M. (2017). Pro-Daesh Jihadist Propaganda. A study of Social Media and Video Games. Security and Defence Quarterly , Marseille, France, 14(1), 69-90.

Johnston, S. (2018). Islamic State's Tactics in Syria: Role of Social Media in Shifting a Peaceful Arab Spring into Terrorism. U.S. Army Command and General Staff College.

Leader Maynard, J. (2015). Identity and Ideology in Political Violence and Conflict. New College, University of Oxford.

Maleševic, S. (2010). The Sociology of War and Violence. Cambridge: Cambridge University Press.

Maleševic, S. (2010). The Sociology of War and Violence. New York: Cambridge University Press.
Ahmad, K. (1983). The Nature of Islamic Resurgence. In J.L. Esposito (ed.). New York: Oxford University Press.

Murr, V. (2004). The Power of Ideas: Sayyid Qutb and Islamism. Rockford College Summer Research Project.

Pérouse de Montclos, M-A. (2014). Boko Haram and Politics: from Insurgency to Terrorism. The Nation, 24, 25-50.