بررسی مقایسه‌ای عوامل تداوم سیاست خارجی ایران درشرق مدیترانه (دوران صفویه و جمهوری اسلامی)

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی تحقیقات سیاسی و بین المللی

علی خورسندی ¹ ( دانشگاه آزاد شهرضا )
اعظم ملایی ² ( دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران )

تاریخ دریافت : 1402/06/02 تاریخ پذیرش : 1402/12/21 تاریخ انتشار : 1402/11/21

کلید واژه: شرق مدیترانه, سازه انگاری, هویت, منافع ملی, سیاست خارجی.,

چکیده مقاله :

منطقه شرق مدیترانه از دوران صفویه تاکنون، به عنوان یکی از حوزه‌های ژئوپلیتیک حساس‌ پیرامون ایران، منافع و امنیت ملی کشور را تحت تأثیر قرار داده است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ‌گویی به این سؤال اصلی است که مؤلفه‌های تداوم سیاست‌خارجی ‌ایران‌ در ‌شرق ‌مدیترانه در دوران صفوی و جمهوری‌اسلامی کدامند؟ پاسخ موقتی که پژوهش‌گران به عنوان فرضیه مطرح کرده‌اند، از این قرار است که نیازهای امنیتی- راهبردی و اشتراکات فرهنگی- مذهبی از مهم‌ترین علل تداوم سیاست‌خارجی ایران درشرق مدیترانه و تفاوت رویکرد ایران به اروپا، از نکات افتراق سیاست ایران در دو دوره صفویه و جمهوری‌اسلامی‌ایران بوده است. یافته‌های این تحقیق که در قالب نظریه سازه‌انگاری و با استفاده از روش علی– مقایسه ای انجام شده است، نشان می‌دهد که تشابه هویت نوعی و نقشی دولتمردان صفوی و جمهوری‌اسلامی‌ایران، به تعریف منافع مشترک و در نتیجه رویکردهای سیاست‌خارجی مشابه از سوی آن‌ها انجامیده است؛ به گونه ای که رقابت‌های راهبردی متداوم ایران با سایر قدرت‌های منطقه ای و لزوم مهار و کنترل تهدیدات آن‌ها دور از مرزها، نقش شیعیان شرق مدیترانه در پیشبرد اهداف ایران، منافع اقتصادی و ابتنای رقابت‌های ژئوپلیتیک ایران بر هویت و ایدئولوژی، مهم‌ترین علل تداوم سیاست‌خارجی‌ایران‌ در‌شرق‌مدیترانه در دوران صفویه و جمهوری‌اسلامی بوده است.

چکیده انگلیسی:

Since the Safavid era, the Eastern Mediterranean region, has affected the Iran's national security and interests. The current research seeks to answer the question, "What are the components of the continuity of Iran's foreign policy in the Eastern Mediterranean during the Safavid period and the Islamic Republic?" The temporary answer that the researchers put forward as a hypothesis is that "Security-strategic needs and cultural-religious commonalities have been the most important reasons for the continuity of Iran's foreign policy in the Eastern Mediterranean, and the difference in Iran's approach to Europe has been one of the differences between Iran's policy in the two periods." The findings show that the similarity of the type and role identity of the Safavid statesmen and the Islamic Republic of Iran led to the definition of common interests and similar foreign policy approaches by them. Iran's continuous strategic competition with other regional powers and the need to contain their threats far from the borders, the role of Shiites in the Eastern Mediterranean in advancing Iran's goals, economic interests and the dependence of Iran's geopolitical competition on identity and ideology are the most important reasons for the continuity of Iran's foreign policy during the two periods.

منابع و مأخذ:

-امیراردوش، محمدحسین(1385)، مناسبات ایران و عثمانی در دوره صفویه، مجله زمانه، شماره50، صص:7-15.
-امیراصلانی، اردوان(22فروردین 1402). توافق ایران و عربستان، فرصتی برای ترکیه؟، روزنامه شرق، کدخبر: 100/875912.
-باقری، محسن؛ امیدی، علی و یزدانی، عنایت الله(1400)، «تأثیر محور مقاومت بر عمق استراتژیک جمهوری‌اسلامی‌ایران»، مطالعات سیاسی جهان اسلام، دوره10، شماره2 (38)، صص: 92-65.
-باقری، محسن؛ یزدانی، عنایت‌الله و بصیری، محمدعلی(1402)، تبیین منافع ایدئولوژیک جمهوری ‌اسلامی ‌ایران در اتحاد موسوم به محور مقاومت، جستارهای سیاسی معاصر، دوره14، شماره3، صص: 1-30.
-بهمن، شعیب(1395)، جامعه علویان ترکیه، تهران: موسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور.
-بیگدلی، علی(1385)، روابط خارجی ایران عصر صفوی، مجله زمانه، شماره50، صص: 3-8.
-پیشگاهی‌فرد، زهرا؛ نصرتی، شهریار و بازدار، شهناز(تیر1394)، ژئوپلیتیک شیعه و قلمروخواهی ایران در شرق مدیترانه، فصلنامه شیعه‌شناسی، دوره13، شماره49، شماره پیاپی49، صص: 7-29.
-تقوی‌فر، حمید؛ یوسف‌جمالی، محمدکریم و جدیدی، ناصر(1397)، روابط بازرگانی دولت‌صفویه با عثمانی از دوره شاه صفی تا سقوط صفویان(1039تا1135ق/ 1629تا1722م)، فصلنامه پژوهشهای تاریخی، معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان، سال پنجاه‌وچهارم، دوره‌جدید،سال‌دهم، شماره‌سوم‌ پیاپی39)، صص25- 39.
-جعفریان، رسول(1379)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، جلداول، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
-حاجی یوسفی، امیرمحمّد(1382)، سیاست‌خارجی ایران در قبال اسراییل از دید نظریه‌های روابط بین‌الملل، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال دهم، شماره1، صص19- 40.
-حافظ‌نیا، محمدرضا(1399)،مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، چاپ بیست‌وششم.
-حشمت‌زاده، محمدباقر؛ حمیدفر، حمیدرضا و قائمی، یاسر(و 1399)، «راهبرد ایران و ترکیه در مدیریت بحران در منطقه غرب آسیا: مطالعه موردی بحران سوریه»، دوفصلنامه سیاست و روابط بین‌الملل، دوره4، شماره8، صص29-49.
-حمیدفر، حمیدرضا؛ عباسی، مجید و کهریزی، فاطمه(1398)، «بحران سوریه و تقابل دو راهبرد متفاوت ایران و ترکیه در مدیریت بحران در منطقه غرب آسیا»، دوفصلنامه سیاست و روابط بین‌الملل، سال سوم، شماره5، صص: 137-113.
-خسروشیری، علی(1391)، انقلاب اسلامی ایران و شیعیان لبنان، چاپ دوم، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-دریایی، تورج(1388)، شهرستان‌های ایرانشهر: نوشته‌ای به زبان فارسی میانه درباره تاریخ، حماسه و جغرافیای باستانی ایران، با آوانویسی، ترجمه فارسی و یادداشت‌ها از تورج دریایی، مترجم شهرام جلیلیان، چاپ اوّل، تهران: انتشارات توس.
-دلاواله، پیترو(1370)، سفرنامه پیترو دلاواله؛ قسمت مربوط به ایران ترجمه، شرح و حواشی از شعاع‌الدین شفا، چاپ دوم. بی جا. انتشارات علمی و فرهنگی.
-دهشیار، حسین و امین آبادی، سید محمد(1401)، بررسی نقش «هویت» در بحران‌های بین‌المللی؛ مطالعه موردی: بحران سوریه، فصلنامه علمی پژوهشهای راهبردی سیاست، دوره11، شماره40، صص: 236-207.
-ديل‌مقاني، فرشيد و قاسمي تركي، محمدعلي(1396)، جايگاه هويت ملي در ايران نگاهي به تطور تاريخي الگوها و سياست¬هاي هويت ملي از زمان باستان تا دوره پهلوي اول، سياست متعاليه، سال‌پنجم، شماره نوزدهم، صص: 155-176.
-ذکی، یاشار؛ کریمی، حسن و قالیباف، محمدباقر(1398)، شرق مدیترانه و تأثیر آن بر قلمروسازی ژئوپلیتیکی ایران در جنوب غرب آسیا، مجلة پژوهشهای جغرافيای سياسي، سال چهارم، شماره‌سوم، پياپي80، صص21-45.
-رستمی، افشین؛ امیري؛ علی و عباسی، حامد(1400)، تحلیل ژئوپولیتیک راهبرد شرق مدیترانه جمهوری‌اسلامی‌ایران با تاکید بر دفاع مقدس، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، دوره10، شماره39، صص: 39-72.
-رستمى، عادل(1385)، مناسبات تشیع و تصوف در آناتولى و تأثیر آن بر همگرایى صفویان و ترکمانان این منطقه، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره12، صص:40-62.
-سجادپور، محمدکاظم(1381)، سیاست‌خارجی ایران؛ چند گفتار در عرصه نظری و عملی. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
-سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس و حجازی، الهه(۱۳۹۴)، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: آگاه.
-سریع القلم، محمود (1381)، پارادوکس‌های کشور ما، فصلنامه راهبرد، شماره23.
-سیوری، راجر(1389)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز، چاپ نوزدهم.
-صادقی، محمدحسین و حضرتی، حسن(1395)، رویارویی سیاسی مذهبی دولت عثمانی با صفویان(9071003ه‍.ق/15011594م)،پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی(مقالات و بررسی‌ها)،دوره49، شماره1، صص: 57-76.
-طاهرخانی، سعیدرضا(16بهمن1398)، علل حضور جمهوری‌اسلامی‌ایران در شرق مدیترانه، دیپلماسی ایرانی: http://irdiplomacy.ir/fa/news/1989331 تاریخ دسترسی: 29/3/1402.
-عالم آرای شاه‌اسماعیل(1384)، تصحیح اصغر منتظر صاحب، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی ـ فرهنگی.
-فوران، جان(1392)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ چهاردهم.
-قزوینی اصفهانی، محمدیوسف واله(1382)، ایران در زمان شاه‌صفی و شاه عباس دوم(خلدبرین)، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
-قوام، عبدالعلی(1384)، روابط بین‌الملل: نظریّه‌ها و رویکردها، چاپ اول تهران: نشر سمت.
-كچويیان، حسين و جوادي يگانه، محمدرضا(1383)، دوره اول هويت‌يابي ايراني(پيدايي مسأله هويت ونفي خود)، نامه پژوهش فرهنگي، شماره18، صص: 194-155.
-کربن، هانری (1383)، ارض ملکوت و کالبد انسان در روز رستاخیز از ایران مزدایی تا ایران شیعی، چاپ سوم، ترجمه سیدضیاءالدین دهشیری، تهران: انتشارات طهوری.
-کریمی، حسن(1397)، شرق مدیترانه و جایگاه ژئوپلیتیکی آن در سیاست‌خارجیجمهوری‌اسلامی‌ایران، تهران: انتشارات رازنهان
- کیانی، داود (آذر 1401)، جایگاه اروپا در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با تمرکز بر دولت سیزدهم، مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، ویژه‌نامه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دولت سیزدهم، دوره 12، شماره 44، صص: 194-215
-گودرزی، بهروز(1400)، مرزهای غربی ایران صفوی، تهران: نگارستان اندیشه.
-محمدی، منوچهر(1387)، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، چاپ سوم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.
-محمدی، منوچهر(1365)، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-مشیرزاده، حمیرا(1385)، تحول در نظریه‌های روابط بین‌الملل. تهران: انتشارات سمت.
-مشیرزاده، حمیرا(1397)، «از گفتمان انقلاب اسلامی تا گفتمان سیاست‌خارجیجمهوری‌اسلامی»، سیاست‌خارجی، س32، ش4، ص64- 43.
-ملایی، اعظم(1390)، «فرایند دولت-ملت سازی و آثار آن بر منافع ملی در ایران(1388-1304)»رساله دکتری. دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.
-مصلی‌نژاد، عباس(1393)، تسري رقابتهاي ژئوپلیتیكی به تضادهاي هویتی در خاورمیانه، فصلنامه سياست جهانی، دوره سوم، شماره1، صص: 7-36
-منشی، اسکندربیگ(1377)، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
-نادری،احمد(پاييزو1390)، «نئومکيندريسم و نظريه ريملند شيعي»، دین و ارتباطات، دوره18، شماره2، پياپي40. صص: 177-207.
-یوسف جمالی، محمدکریم(1385)، تاریخ تحولات ایران عصر صفوی(از شیخ صفی تا شاه‌عباس اول)، اصفهان (نجف‌آباد): انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، چاپ اول.

Baran, D. (2020). The Legal Aspects of the Eastern Mediterranean Crisis. Al Sharq Strategic Research.
Bölme, S. M. (2009). Charting Turkish diplomacy in the Gaza conflict. Insight Turkey, 23-31.
Condulescu, T. (2009). GEOPOLITICS AND FOREIGN POLICY. THE CASE OF ISRAEL (Doctoral dissertation, Central European University).
Canal Forgues Alter, E., & Janardhan, N. (2021). The Abraham Accords: Exploring the Scope for Plurilateral Collaboration among Asia's Strategic Partners. Israel Journal of Foreign Affairs, 15(1), 41-52.
Litsas, S. N. (2019). The Russian Foreign Policy in the Eastern Mediterranean: A Sui-generis Revisionism. The New Eastern Mediterranean: Theory, Politics and States in a Volatile Era, 169-190.
Noname. (2020). Strategic step in eastern mediterranean equation memorandum of understanding between turkey and libya.springer.
Nosrati, S. (2012). The role of Muslim countries in the Mediterranean in the development of regional interests of the Islamic Republic of Iran: A case study of Lebanon. Master Thesis, Islamic Azad University, Rasht Branch. [In Persian].
Perthes, V. (2010). Turkey's role in the Middle East: an outsider's perspective. Insight Turkey, 1-8.
Roche,Joseph, (April 27, 2023)ranian and Syrian factors shape Israeli response to Russia’s Ukraine invasion, from: https://www.atlanticcouncil.org, Retrieved at: June 18, 2023.
Smith, S. (2016). Foreign policy is what states make of it: social construction and international relations theory. In Foreign policy in a constructed world (pp. 38-55). Routledge.
Weldes, J. (1996). Constructing national interests. European journal of international relations, 2(3), 275-318.
Wurmser, D. (2013). The geopolitics of Israel’s offshore gas reserves. Jerusalem Center for Public Affairs.