بررسی آفرینش هنری و نقش هنرمند در ظهور زیبایی با نظر به آفرینش الهی

محورهای موضوعی : هنر

سمیه قدیم زاده ¹ , مرتضی شجاری ² , زهرا فلاح مهترلو ³

1 - استادیار، گروه مرمت بناهای تاریخی، دانشکده معماری، شهرسازی و هنر، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
2 - استاد، گروه فلسفه، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
3 - مربی، گروه نقاشی، دانشکده معماری، شهرسازی و هنر، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

تاریخ دریافت : 1402/03/24 تاریخ پذیرش : 1402/05/28 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: هنر, زیبایی, قرآن کریم, آفرینش, هشت‌بهشت,

چکیده مقاله :

در اندیشه عرفانی- اسلامی، حسن و زیبایی حق‌تعالی اساس آفرینش عالم هستی است و زیبایی و آفرینش پیوندی ناگسستنی دارند. این مقاله قصد دارد، با نظر به آفرینش خداوندی و بر پایه این معنی عرفانی که انسان، مثال خداوند است، فعل هنری انسان را مورد واکاوی قرار دهد تا رهیافتی به چگونگی جلوه‌گر شدن زیبایی در اثر هنری و نقش هنرمند در آن اثر، فراهم آورد. در این راستا با بهره‌گیری از روش توصیفی، تحلیلی و تفسیری و بر اساس آموزه‌های قرآنی و منابع عرفان و حکمت اسلامی به بررسی مراتب آفرینش خداوندی و نسبت آن با فعل تکلم در آفریده‌های جهان، انسان و قرآن که جلوه‌های کامل جمال حق‌تعالی هستند، پرداخته شده است؛ سپس چگونگی ظهور زیبایی در اثر هنری با توجه به قوای وجودی انسان تحلیل و تبیین گردیده و به‌عنوان نمونه باغ هشت‌بهشت اصفهان از این منظر مورد مطالعه قرارگرفته است. نتایج حاکی از آن است که فعل هنری انسان در مرتبه قلب (عقل)، متناظر با زیباییِ جوهر کلامی و باطنی اثر؛ و در مرتبه حس، متناظر با زیباییِ صورت کتابی و ظاهری اثر است که هرچه ارتباط بیشتری بین این دو وجه به‌واسطه قوّه‌ی خیال هنرمند برقرارگردد، اثر هنری زیباتر خواهد بود؛ درعین‌حال زیبایی ماندگار،‌ ناشی از وجه کلامی اثر است که وابسته به حق و زیبایی اوست

چکیده انگلیسی:

According to Islamic mystical reflections, the beauty of God is considered the foundation of the universe's creation, resulting in an inseparable link between beauty and creation. The present study aims to analyze human artistic endeavors in light of the divine creation concept, drawing from the mystical belief that 'humans are an image of Him.' This study seeks to introduce an appropriate approach to manifesting beauty in artwork and exploring the role of the artist in this context. Employing a descriptive, analytical, and interpretative methodology, we draw from Qur'anic teachings, Islamic mysticism, and theosophy sources to investigate the various levels of God's creation and the relationship between creation and the act of speech in the universe, humans, and the Qur'an (as His perfect manifestations). Furthermore, we consider the human existential faculties to analyze and explain the quality of beauty manifestation in artwork. To illustrate this, we study Isfahan's Hasht Behesht garden from this perspective. Through this study, we establish that the artistic act of humans, at the level of the heart (intellect), is connected to the beauty of the word-like and esoteric essence of the work. At the level of sensation, it corresponds to the beauty of the book-like and the exoteric form. Therefore, the stronger the relationship between these two facets, brought forth by the power of the artist's imagination, the more beauty emerges in the aforementioned work. However, lasting beauty consistently originates from the word-like aspect of the artwork, which is in relation to God, representing the beauty of God.

منابع و مأخذ:

ابن ­عربی، محیی­الدین. (بی­تا). الفتوحات المکیه، بیروت: دار صادر.

‍ــــــــــــــــــ . (1946م). فصوص الحکم، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.

‍ــــــــــــــــــ . (1961م). ترجمان الاشواق، بیروت: دار صادر.

ابن‌سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله. (1404ق). الشفاء (الالهیات)، قم: مکتبة آیة الله المرعشى.

اردلان، نادر، بختیار، لاله. (1390). حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی، ترجمه ونداد جلیلی، تهران: علم معمار.

استیرلن، هانری. (1377). اصفهان، تصویر بهشت، ترجمه جمشید ارجمند، تهران: فرزان روز.

اعتضادی، لادن، بینا، محمد جواد. (1394). بررسی کوشک هشت­بهشت اصفهان از مقام نظرگاه، صفه، 25(3)، صص 35-64.

اعوانی، غلامرضا. (1375). حکمت و هنر معنوی، تهران: گروس.

الهی­قمشه­ای، محیی­الدین مهدی. (1388). حکمت الهی عام و خاص، تهران: هرمس.

امرائی، مهدی. (1399).بازتاب آموزه‌های عرفان اسلامی در هنرهای سنّتی، هنرهای صناعی اسلامی، 4(1)، صص 13-21.

انصاری، مجتبی، محمودی‌نژاد، هادی. (1386). باغ ایرانی تمثیلی از بهشت؛ با تأکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دوران صفوی، هنرهای زیبا، ش. 29، صص 39-48.

بقلى شیرازى، روزبهان. (1374). شرح شطحیات، چاپ سوم، تهران: انتشارات طهورى.

پایدارفرد، آرزو، شفیعی، فاطمه. (1393). زیبایی‌شناسی کارکرد نور در تذهیب‌های قرآنی )با تأکید بر مبانی حکمت نوریه سهروردی(، نگارینه هنر  اسلامی، شماره اول، صص 40-49.

پوپ، آرتور. (1382). معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران: اختران.

تقوایی، ویدا. (1389). بازخوانی صورت کاخ هشت‌بهشت اصفهان، نامه معماری و شهرسازی، ش. 5 ، صص 149- 161.

جعفری، محمدتقی. (1381). زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.

جندی، مؤید الدین. (1362). نفحۀ الروح و تحفۀ الفتوح، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی.

حاجی‌قاسمی، کامبیز. (1394). گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر نوزدهم، کاخ‌ها و باغ‌ها (بخش اول)، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

حسن­زاده آملى، حسن. (1365). هزار و یک نکته، چاپ پنجم، تهران: مرکز نشر فرهنگى رجاء.

‍ــــــــــــــــــ . (1370). قرآن و عرفان و برهان از هم جدایى ندارند، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.

‍ــــــــــــــــــ . (1378). ممدالهمم در شرح فصوص الحکم، تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.

حقیقت‌بین، مهدی، انصاری، مجتبی، بمانیان، محمدرضا، بستانی، سیما. (1395) بررسی زمینه‌های مؤثر در شکل‌گیری باغ‌شهرهای صفوی با تأکید بر آموزه‌های حکمی مذهب شیعه، هویت شهر، 10 (25)، صص 5-14.

حکمت، نصرالله. (1384). حکمت و هنر در عرفان ابن­عربی (عشق، زیبایی و حیرت)، تهران: فرهنگستان هنر.

خوانساری، مهدی، مقتدر، محمدرضا، یاوری، مینوش. (1383). باغ ایرانی، بازتابی از بهشت، ترجمه مهندسین مشاور آران، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، دبیرخانه همایش بین‌المللی باغ ایرانی.

رضازاده، نیلوفر، حکمت، نصرالله، ضیاءشهابی، پرویز، شاهرودی. فاطمه. (1397). تبیین نسبت وجودی هنر و زیبایی انسان با اسماءالله در هستی‌شناسی عرفانی ابن عربی، پژوهش‌های هستی‌شناختی، 7 (13)، صص 1-20.

ریخته­گران، محمدرضا. (1389). هنر، زیبایی، تفکر: تأملی در مبانی نظری هنر، چاپ سوم، تهران: ساقی.

سبزوارى، ملاهادی. (1383). اسرارالحکم، قم: مطبوعات دینى.

شجاری، مرتضی. (1388). انسان­شناسی در عرفان و حکمت متعالیه، تبریز: دانشگاه تبریز.

طباطبایى، سیدمحمدحسین. (1374). تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.

طوسی، نصیرالدین. (1374). آغاز و انجام، چاپ چهارم، تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامى.

عناقه، عبدالرحیم، محمودیان، حمید، صابری‌زاده، رقیه. (1393). ارتباط عرفان و هنر اسلامی و تجلی آن در معماری آرامگاه، فصلنامه تخصصی عرفان اسلامی، 10 (40)، صص 143-167.

فیض کاشانی، ملا­محسن. (1372). راه روشن (المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء)، ترجمه محمدصادق عارف و دیگران، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى.

قطب، سید ابراهیم حسین شاذلی. (1389). تصویرسازی هنری در قرآن، ترجمه زاهد ویسی، سنندج: آراس.

قونوی، محمد بن اسحق. (1375). النفحات الهیه، به کوشش محمد خواجوی، تهران: مولی.

کیانی، کامیاب، بمانیان، محمدرضا، یگانه، منصور. (1401). تحلیل تطبیقی ارزش‌های باغ ‌ایرانی بر اساس شاخص‌های نظریه دید- پناه، معماری و شهرسازی آرمان شهر، 15(40)، صص 177-190.

مددپور، محمد. (1385). حقیقت و هنر دینی، تهران: سوره مهر.

‍ـــــــــــــ . (1390). تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی، چاپ سوم، تهران: چاپ و نشر بین‌الملل.

مطهری، مرتضی. (1396). عدل الهی، چاپ چهل و هشتم، تهران: صدرا.

مکارم شیرازى، ناصر. (1374). تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (1981م). الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث.

‍ــــــــــــــــــ .  (1354). المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.

میرزایی، داود. (1391). حسرت باغ ـ تمنای مینو، در هنر انتزاعی ایران؛ با تکیه بر علم‌های عاشورایی، کیمیای هنر، 1(2)، 87-108.

نسفی، عزیزالدین. (1379). بیان التنزیل، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.

 ‍ــــــــــــــــــ . (1386).  الإنسان الکامل، چاپ هشتم، تهران: انتشارات طهورى.

نصر، سیدحسین. (1388). معرفت و معنویت، ترجمه انشاءالله رحمتی، چاپ چهارم، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.

نصر اصفهانی، غلامرضا. (1389). عمارت هزار نقش: بررسی نقوش حیوانی در کاشی‌های هفت‌رنگ کاخ هشت بهشت، مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری فرهنگستان هنر (متن).

Aminrazavi, Mehdi, "Mysticism in Arabic and Islamic Philosophy", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2021 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/spr2021/entries/ arabic-islamic-mysticism/>.

Askarizad, Reza, He, Jinliao, Soleymani Ardejani, Roomina. (2022). Semiology of Art and Mysticism in Persian Architecture According to Rumi’s Mystical Opinions (Case Study: Sheikh Lotf-Allah Mosque, Iran), Religions 13, no. 11: 1059.

Khamenei, S.M. (2006). “Man's Creativity/Vicegerency” in Islamic Philosophy and Mysticism. In: Tymieniecka, AT. (eds) Islamic Philosophy and Occidental Phenomenology on the Perennial Issue of Microcosm and Macrocosm., vol 2. Springer, Dordrecht.

Nejdet Erzen, Jale. (2007). Islamic Aesthetics: An Alternative Way to Knowledge, The Journal of Aesthetics and Art Criticism, Volume 65, Issue 1, pp: 69–75.