تحلیل آیکونوگرافی مفاهیم خیروشر در شاهنامه طهماسبی مورد پژوهشی: نگاره کشتن کیخسرو، افراسیاب و گرسیوز را
محورهای موضوعی : هنر
آذر باقری
1
,
ناهید عبدی
2
*
,
نیر طهوری
3
,
سیدرحمان مرتضوی بابا حیدری
4
1 - دانشجوی دکتری پژوهش هنر، گروه هنر، دانشکده جامعه و رسانه، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران /مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
2 - استادیار پژوهشکده هنر، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران، ایران.
3 - استادیار دانشکده عمران، هنر و معماری، واحد علوم و تحقیقات، داشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4 - استادیار، گروه هنر، دانشکده جامعه و رسانه، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان ایران / مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
کلید واژه: آیکونوگرافی, خیروشر, شاهنامه طهماسبی, نگاره,
چکیده مقاله :
روش آیکونوگرافی، روشی جهانی برای بازشناسی و تحلیل موضوع آثار هنری با استناد به نوشتار و نقشمایه های موجود در آن آثار است و در این پژوهش مفاهیم خیروشر موجود در یکی از نگاره های شاهنامه طهماسبی، باعنوان «کشتن کیخسرو، افراسیاب و گرسیوز را»، به روش آیکونوگرافی مورد بازخوانی قرار میگ یرد. کیخسرو، فرزند سیاوش و نبیره کی کاووس و افراسیاب؛ شاه ـ موبدی است که به خون خواهی پدر و گناهان عدیده ای که افراسیاب در حق ایرانیان کرده بود، به نبرد با او برمی خیزد. کیخسرو پس از نبردهای طولانی، سرانجام بر افراسیاب پیروز شده، او و برادرش گرسیوز را محکوم و مجازات می‌کند. پژوهش حاضر، از نوعِ بنیادی ـ نظری و شیوه توصیفی ـ تحلیلی است که با روش آیکونوگرافی و ابزارکتابخانه ای انجام گرفته است. سوال های پژوهش عبارت‌اند از: 1- چه پیوند معناداری میان شخصیت های اساطیری این تصویر با مفاهیم خیروشر وجود دارد؟ 2- چگونه نقشمایه ها توانسته اند این مفاهیم را از ورای تصویر بازنمود دهند؟ یافته ها نشان می دهد، محتوای داستانی نگاره، بر پایه نبردِ نمایندگان اهورامزدا و اهریمن یعنی کیخسرو و افراسیاب استوار شده و روند تاریخی مصورسازی این داستان، تحول تدریجی آن را نشان میدهد. برخی نقشمایه ها، هشدارهای نمادینی از مفاهیم خیروشر هستند؛ مانند: شمشیر کیخسرو، مرد پارسا، شبرنگ، حضور رستم با ببربیان، گرزگاوسر و نقش سیمرغ نمادی از خیر؛ در مقابل پیکرهای نیمه عریانِ افراسیاب و گرسیوز، سرِ فرو غلتیده افراسیاب و پیکر در حال حمل گرسیوز، نمادی از شکستِ شر به شمار می آیند.
:Introduction
Most of the events in Ferdowsi's Shahnameh revolve around monarchs, warriors, demons, and dragons—each representing, in various ways, the dual forces of Good and Evil or the Ahuric and Ahrimanic powers. The structure of these narratives is primarily centered on defending the sacred Ahuric land of Iran against irrational and demonic enemies, particularly those from Turan
Ferdowsi, drawing on literary and religious traditions, skillfully embedded the struggle between Good and Evil within the framework of epic storytelling. This theme attracted the attention of scholars and rulers throughout Iranian history, and over time, the Shahnameh became a source of inspiration for illustrated manuscripts
During the Safavid era, the rulers—motivated by a desire to revive the grandeur of ancient Iran, especially the Sassanid Empire, and to promote a unified Shi'a religious state—encouraged the visual representation of Shahnameh scenes. One of the most evocative illustrations is the depiction of Kay Khosrow slaying Afrasiyab and Garsivaz in the Shahnameh of Shah Tahmasp. This scene has been selected for analysis in this article, as it portrays the final defeat of Afrasiyab’s demonic forces and the ultimate triumph of Good over Evil—symbolically marking the end of the mythological third millennium
:Methodology
Given that Persian miniature artists followed structured iconographic traditions, this study employs the iconographic method, a branch of art historical analysis. This approach involves identifying and interpreting the symbolic elements within an artwork based on literary and historical sources. By decoding these visual motifs, researchers aim to uncover the narrative and symbolic meanings embedded in the illustration
:Results
The iconographic analysis reveals that several motifs in the painting serve as symbolic representations of Good and Evil. For instance
Symbols of Good include Kay Khosrow’s sword of justice, the presence of the virtuous man, shabrang (the noble horse), Rostam in his tiger-striped attire, Gorz-e Gavsar (the ox-headed mace), and the image of the Simorgh
Symbols of Evil are represented by the semi-naked figures of Afrasiyab and Garsivaz, their submissive and defeated postures, and their visual isolation within the composition
:Conclusion
The illustration conveys complex meanings that are subtly encoded through layered visual motifs. Within the context of the article’s central theme—the conceptualization of Good and Evil—these motifs function as semiotic indicators. The researchers’ analysis has uncovered underlying truths and symbolic functions previously overlooked. Ultimately, the study demonstrates how mythical characters in the Shahnameh are deeply intertwined with the cosmic struggle between Good and Evil, both textually and visually
منابع:
آدامو, ل.ت, و گیوزالیان. (1386). نگاره‌های شاهنامه. تهران: فرهنگستان هنر.
آژند, یعقوب. (1387). مکتب نگارگری شیراز. تهران: فرهنگستان هنر.
آژند, یعقوب. (1395). نگارگری ایرانی/ پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری. تهران: فرهنگستان هنر.
اسماعیل‌پور مطلق, ابوالقاسم. (1398). اسطوره در ادبیات. تهران: چشمه.
اعتمادی, الهام. (1400). عنوان و نقاشی ایرانی: خوانش آیکونوگرافیک تک‌نگاره دو دلداده و پیرزن مشاطه. هنر و معماری: نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی, 43-53. doi: 10.22059/jfava.2020.295174.666388
اعظم کثیری, آتوسا. (1401). نبرد شبانه کیخسرو و افراسیاب از شاهنامه طهماسبی. پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی, 145-164.Doi:10.22077/NIA.2022.5235.1599
پورنامداریان, تقی. (1396). رمز و داستان‌های رمزی در ادبیات فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
پولیلکوا, آ.و رحیمووا, ز. ی(1381). نقاشی و ادبیات. تهران: فرهنگستان هنر.
حسینی‌راد, عبدالمجید. (1401). شاهنامه‌نگاری. تهران: زرین و سیمین.
حسینی, مهدی. (1388). شاهنامه محمدجوکی. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی, 35-50.
دبیرسیاقی, سیدمحمد. (1400). برگردان روایت‌گونه شاهنامه فردوسی به نثر. تهران: قطره.
دوستخواه, جلیل. (1400). اوستا. تهران: مروارید.
رحیم‌زاده, غلام‌حسین., ذباح, محبوبه و ذباح, علی. (1401). مطالعه تطبیقی داستان رزم کیخسرو و افراسیاب در نگاره‌های شاهنامه بایسنغری و طهماسبی با رویکرد ساختگرایانه ولادمیر پراپ. مطالعات بین رشته ای ادبیات و علوم انسانی, 1-22. (DOI): 10.22077/ISLAH.2022.5696.1157
رستگار فسایی, منصور. (1400). فرهنگ نام‌های شاهنامه. تهران: موسسه مطالعات تحقیقات فرهنگی.
رستگارفسایی, منصور. (1381). پیکرگردانی در اساطیر. مجله مطالعات ایرانی/مرکز تحقیقات فرهنگ و زبان ایران, دانشگاه شهیدباهنر کرمان.
رنجبر, ابراهیم. (1387). افراسیاب مظهر خشم و شهوت در شاهنامه. ادبیات و زبان ها, 45-67. https://www.magiran.com/p2053000
سودآور, ابوالاعلا. (1380). هنر درباری ایران. تهران: کارنگ.
صادق‌زاده, رضوان. (1397). رزم کیخسرو و افراسیاب؛ برگی از شاهنامه بایسنقری اثر مولاناعلی. هنر و معماری نشریه تندیس, 44-47.
عبدی, ناهید. (1391). درآمدی بر آیکونولوژی. تهران: سخن.
عبدی, ناهید. (1401). ابولحسن از ورای متن و تصویر . رهپویه هنرهای صناعی, 71-83. doi: 10.22034/rac.2022.254559
عفیفی, رحیم. (1383). اساطیر و فرهنگ ایران. تهران: توس.
علمی دانشور, مهدی. (1400). جاودانگی و فره‌مندی کیخسرو با تکیه بر متون دینی زرتشتی. پژوهش‌های ادیانی, 9-27. (DOI): 10.22034/jrr.2022.306669.1924
فردوسی, ابوالقاسم. (1400). شاهنامه/ از داستان کاموس کاشانی تا پایان پادشاهی کیخسرو. تهران: سخن.
فردوسی, ابوالقاسم. (1401). شاهنامه. تهران: هرمس.
فرید, امیر و پویان‌مجد, آزیتا. (1391). بررسی و تحلیل شمایل شناسانه نگاره کشته شدن شیده به دست کیخسرو. نگاره, 51-66.
فرهنگ‌پور، یاسمین.(1399).چگونگی به‌کارگیری آیکونوگرافی و آیکونولوژی در نقد اثر بر پایه نظریه پانوفسکی( مطالعه موردی: مکالمه مقدس پیرو دلا فرانچسکا)، فردوس هنر، سال اول، شماره 33، 72-85. doi: 10.30508/fhja.2021.140173.1039
قائمی, فرزاد. (1389). تحلیل داستان کیخسرو در شاهنامه براساس روش نقد اسطوره‌ای. پژوهش‌های ادبی, 56-69.
قریب, مهدی. (1369). بازخوانی شاهنامه/ تأملی ذر زمان و اندیشه‌ی فردوسی. تهران: توس.
کثیری, آتوسا. (1401). تحلیل ساختار بصری در نگاره نبرد شبانه کیخسرو و افراسیاب شاهنامه طهماسبی با رویکرد نشانه‌شناسی اجتماعی. نگارینه هنر اسلامی, 145-164.
کرتیس, وستا. (1395). اسطوره‌های ایرانی. تهران: نشر مرکز.
گوهرین, کاوه. (1391). شاهنامه به نثر/ برگی بی‌گزند از باد وباران. تهران: نگاه.
محرمی, رامین و ممی‌زاده, ر.قیه (1390). تقابل نمادهای خیروشر در دوره اساطیری شاهنامه. ادبیات و زبان‌ها, 127-143. 10.22054/LTR.2011.6560
مسکوب, شاهرخ. (1399). ارمغان مور/جستاری در شاهنامه. تهران: نی.
مسکویه, ابوعلی. (1373). تجارب الامم فی اخبار ملک العرب و الجم. مشهد: دانشگاه فردوسی.
موله, ماریان. (1395). آیین، اسطوره و کیهان‌شناسی در ایران باستان. تهران: نگاه معاصر.
مولودی آرانی, علی. (1401). شمایل نگاری روایت های شاهنامه پیش و پس از فردوسی. تهران: خاموش.
نصری, امیر. (1389). رویکرد شمایل‌نگاری و شمایل‌شناسی در مطالعات هنری. رشد آموزش هنر, 56-64.
هینلز, جان. راسل. (1400). شناخت اساطیر ایران. تهران: چشمه.
یاحقی, محمد‌جعفر. (1398). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره ها در ادبیات. تهران: فرهنگ معاصر.
www.Alamy.com.
www.Gallica(the digital Library-Gallica- BnF).
www.PurchaseMuseum.
www.PersianMiniature Painting/PersianSchool.
http//:Media Store house.
Public Domain Collection.
Hinnells, J. R. (1985). Persian Mythology. Shikago: Chncellor press.
www.aghakhanmuseum.org.