خوانش مؤلفه‌های قدرت در موسیقی تک‌دست مازندران در بستر رسانه‌های دیجیتال
محورهای موضوعی : هنر
جعفر آقابرارنيا گودرزي
1
,
زهرا قاسمی
2
*
,
امير مسعود امير مظاهري
3
1 - دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی، گروه علوم اجتماعی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار، گروه علوم اجتماعی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار، گروه علوم اجتماعی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: تجاری‌سازی, تحلیل گفتمان, رسانه‌های دیجیتال, موسیقی تک‌دست, موسيقي مازندران,
چکیده مقاله :
موسیقی تک‌دست مازندران، به‌عنوان یکی از گونه‌های شاخص موسیقی عامه‌پسند شمال ایران، ریشه در آیین‌های پهلوانی، سنت‌های جمعی و زبان بومی دارد و بخشی از حافظه و زیبایی‌شناسی فرهنگی این منطقه را شکل داده است. با ظهور رسانه‌های دیجیتال، این موسیقی وارد مرحله‌ای تازه شده است که در آن منطق پلتفرم‌ها، الگوریتم‌ها و بازار، نوعی نظم انضباطی نوین بر آن تحمیل کرده‌اند. پرسش اصلی این پژوهش آن است که موسیقی تک‌دست در گذار از بستر آیینی به فضای دیجیتال چگونه بازتعریف می‌شود و این فرایند از چه سازوکارهای قدرت ـ دانشی تبعیت می‌کند. این تحقیق با بهره‌گیری از چهارچوب نظری میشل‌فوکو ـ شامل مفاهیم گفتمان، قدرت انضباطی، میکروقدرت و زیست‌قدرت ـ کوشیده است، داده‌های گردآوری‌شده از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با هنرمندان، مشاهده میدانی، تحلیل محتوای دیجیتال و بررسی آثار صوتی را با روش تحلیل گفتمان تحلیل کند. یافته‌ها نشان می‌دهد، موسیقی تک‌دست در میدان تقابل سنت و نوآوری، طرد نهادی و مشروعیت‌بخشی مردمی و فشار بازار و تجربه آیینی بازتعریف می‌شود؛ همچنین الگوریتم‌ها و اقتصاد توجه، هنرمندان را ناگزیر به انطباق با منطق دیده‌شدن و تولید مداوم کرده‌اند و در عین مقاومت، بداهه‌پردازی و تلفیق سبک‌ها، امکان تداوم هویت بومی و نوآوری را فراهم ساخته است؛ بنابراین موسیقی تک‌دست نه‌تنها یک ساختار موسیقایی، بلکه نمونه‌ای معنادار برای تحلیل رابطه‌ی فرهنگ، قدرت و فناوری در ایران معاصر است؛ عرصه‌ای که در آن هویت موسیقایی پیوسته بازآفرینی و بازتعریف می‌شود.
Introduction: Mazandaran’s Tak-Dast music—one of the most vibrant forms of popular music in northern Iran—has historically been embedded in local rituals, bodily practices, and the Mazandarani language, functioning both as an archive of cultural memory and a medium for collective celebration. With the expansion of digital platforms such as Instagram, YouTube, and TikTok, this genre has entered a new arena in which platform logics, algorithms, and market imperatives impose novel forms of discipline. This study addresses a central question: how is Tak-Dast music redefined in the transition from its ritual context to the digital sphere, and through which power–knowledge mechanisms does this redefinition occur
Methodology:The research is grounded in Michel Foucault’s discourse analysis, focusing on concepts such as disciplinary power, micro-power, discourse, and biopower. A qualitative approach was adopted, drawing on semi-structured interviews with musicians, audiences, and critics; ethnographic fieldwork at live performances; archival research; and content analysis of digital materials. These data enable an exploration of how cultural traditions are negotiated under the pressures of digital visibility, algorithmic governance, and economic commodification
Results: Findings reveal three major transformations
First, cultural-discursive shifts have positioned Tak-Dast music at the intersection of authenticity and innovation. While certain institutions label it as “immoral” or “vulgar,” artists and audiences actively reconstruct legitimacy through stylistic fusion (e.g., blending with pop styles) and by emphasizing collective experiences
Second, economic pressures driven by the attention economy have turned musicians into “cultural micro-entrepreneurs.” Success is increasingly tied to followers, sponsorships, and algorithmic virality rather than ritual or communal value. This dynamic has led to content simplification and aesthetic superficiality, often criticized by cultural observers as “surface-level folklorization
Third, digital disciplinary mechanisms have generated new forms of self-censorship and identity performance. Musicians adapt their language, body, and style to align with platform norms, while peer-to-peer surveillance—manifested in likes, comments, and criticisms—reinforces this process
Conclusions :This study demonstrates that Tak-Dast music operates within a paradoxical field where exclusion and empowerment, suppression and innovation, coexist. Theoretically, it contributes to the localization of Foucault’s framework by advancing the concept of digital biopower, which highlights how algorithms and digital economies not only restrict but also actively produce cultural legitimacy, shaping both the body and the voice of the artist
Practically, the findings underscore the need for empowering cultural policies. Rather than relying on exclusionary measures and stigmatization, policymakers should support alternative platforms, promote media literacy among local artists, and encourage sustainable economic models rooted in cultural diversity. Ultimately, Tak-Dast music illustrates how local traditions are not merely threatened by digital globalization but are dynamically reconstituted within it—creating hybrid identities that are at once local, national, and global
آقابرارنیا گودرزی، جعفر. (1394). بررسی موسیقی منطقه کجور استان مازندران [پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه هنر ایران].
امیرپور، فرزانه، و روضاتيان، سیده‌مریم. (1397). بررسی الگوی تحلیل گفتمان میشل فوکو و مباحث علم معانی در نامه‌های عاشقانه چهار منظومه غنایی. فصلنامه متن‌شناسی ادب فارسی، 54(2)، 53–79.
ایرنا. (1401، 28 بهمن). انتقادها به معلم قائمشهری، پخش موسیقی نامناسب است نه شادی در مدارس. برگرفته از https://www.irna.ir/xjLMKz
ایرنا. (۱۴۰۱، ۲۷ بهمن). مدیرکل آموزش و پرورش مازندران اعلام کرد، پخش آهنگ مبتذل در کلاس درس، منجر به برخورد با معلم شد. بازیابی‌شده از https://www.irna.ir.
پاستر، مارک. (1377). عصر دوم رسانه‌ها. (غلامحسین صالحیار، مترجم). تهران: انتشارات موسسه ایران.
تجری، محسن. (1403، 9 مهر). لک لکو لیلک لکو [آهنگ]. بازیابی شده از https://musicdel.ir/single-tracks/57064/
پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات. (۱۴۰۲). در برابر موسیقی مبتذل؛ از منظر اخلاق اجتماعی، سیاست هنری و حقوق کودک. تهران: مرکز رصد فرهنگی کشور.
تاجیک، محمدرضا، و رضا‌زاده، خسرو. (1401). تحلیل قدرت مولد فوکویی از منظر گفتمان (مطالعه موردی: تبیین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران). رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، 13(4)، 93–123.
تسنیم. (۱۴۰۱، ۲۹ بهمن). پخش موسیقی مبتذل در مدارس؛ واکنش آموزش و پرورش. بازیابی‌شده از https://www.tasnimnews.com
ریتزر، جورج. (1395). نظریه جامعه‌شناسی. ترجمه هوشنگ نایبی. تهران: نشر نی.
زرگر، علیرضا؛ عبدالرحمانی، رضا؛ و شفیعی فوجردی، محمدرضا. (1400). شناسایی چالش‌های اخلاقی و امنیتی موسیقی‌های زیرزمینی. انتظام اجتماعی، 13(1)، 27–54.
عزیزی، محمود. (بی‌تا). تک‌دست [کلیپ تصویری]. با تصویربرداری مصطفی حسینی. استودیو نایت. مدت: ۸ دقیقه و ۴۱ ثانیه.
فاطمی، ساسان. (1398). فرهیختگی در محیط مردمی غزل خوانی تهرانی و بسترهای فرهنگی اجتماعی آن . تهران: ماهور.
فاضلی، محمد. (1384). جامعه‌شناسی مصرف موسیقی. مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 1(4)، 27–53.
فوکو، میشل. (1378). نظم گفتار (باقر پرهام، مترجم). تهران: انتشارات آگاه.
فوکو، میشل. (1388). دیرینه‌شناسی دانش (عبدالقادر سواری، مترجم). تهران: انتشارات گام نو.
فوکو، میشل. (1393). اراده به دانستن (نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، مترجمان). تهران: نشر نی.
فوکو، میشل. (1396). مراقبت و تنبیه: تولد زندان (نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، مترجمان). تهران: نشر نی.
فوکو، میشل. (1399). امنیت، قلمرو، جمعیت: درس‌گفتارهای کلژ دو فرانس، مترجم سیدمحمدجواد سیدی. تهران: نشر چشمه.
لهراسبی، اردشیر. (۱۳۹۴). کارگان عروسی کجور [فایل صوتی و تصویری موجود].
Bermúdez, J. (2025). Ethnographing TikTok: Toward an E3thnomusicological approach to a multimedia musicking. Ethnomusicology, 69(1), 1–25. https://doi.org/10.5406/ethnomusicology.69.1.0001
Blacking, John. (1973). How musical is man? Seattle: University of Washington Press.
Creswell, John W. (2002). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches (2nd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Darmon, I. (2021). Of sound and flavour – Revisiting the notion of material for the cultural sociological analysis of art domains. Cultural Sociology, 15(3), 327–345. https://doi.org/10.1177/1749975520969603
Ghazal, A., & Tantawi, P. (2023). Reshaping popular music culture via digital technologies: The case of mahraganat in Egypt. International Review of the Aesthetics and Sociology of Music, 54(1), 107-128.
Goldhaber, M. H. (1997). The attention economy and the Net. First Monday, 2(4). https://doi.org/10.5210/fm.v2i4.519
Ting, Su-Hie, Youri Ajan Alvin, and Collin Jerome. 2023. "Blame It on My Parents! - Parental Heritage Influence on Iban Popular Music Consumption and Ethnic Identity Among Iban Youths in Malaysia." Journal of Ethnic and Cultural Studies 10(2): 109-128.
Thoroddsen, A. E. (2020). Review of Aging and Popular Music in Europe by A. Gardner & R. Jennings. Acta Sociologica, 63(4), 457–458.
Yang, S. (2024). Playing With Visibility: Underground Electronic/Dance Music Culture in the Smartphone Era. International Journal of Communication, 18, 5494-5517.