بررسي ادبيات و هنر نقاشي گل و مرغ در خانه‌هاي دوره‌ی قاجار شهر اصفهان(نمونه مطالعاتي: خانه ملاباشي‌معتمدي)
محورهای موضوعی : هنر
جمال الدین سهیلی
1
*
,
مرجان دعائی
2
,
مهسا اسمعیلی
3
,
محبوب خاکسارحقانی
4
1 - دکتری معماری،دانشیار و عضو هیات علمی، گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحدبین‌الملل کیش، دانشگاه آزاد اسلامی، کیش، ایران
3 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحدبین‌الملل کیش، دانشگاه آزاد اسلامی، کیش، ایران
4 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحدبین‌الملل کیش، دانشگاه آزاد اسلامی، کیش، ایران.
کلید واژه: ادبيات و هنر, خانه ملاباشي, دوره قاجار, گل و مرغ, نقاشي دیواری ,
چکیده مقاله :
ازجمله تحولات مهم دوره‌ی قاجار، ارتباط فزاينده و نيز مراودات مختلف ايران با دنياي غرب است که تاثيرخاص اين اتفاق بر هنر و معماري و به‌ويژه بر تزیينات بناهای دوره‌ی قاجار مشاهده می‌شود. نقاشي گل و مرغ در دوره‌ی قاجار، يکي از جنبه‌هاي درخشان هنر اين دوران است. هنر گل و مرغ داراي ظرافت، مهارت در ترکيب‌بندي، رنگ‌پردازي و طبيعت‌گرايي شد و در اين دوران بسيار پرکار بوده است. اين پژوهش، با هدف مطالعه و بررسي نقاشي‌ها و تحليل از منظر نقش طبيعت در نقاشي ديواري ملاباشي(معتمدي) از منظر ادبيات و هنر اعم از رمانتیسم، چندمعنايي و مفهومي، خوانش تصويري، خصوصيات نقاشي و تزیينات تصويري و نقوش و همچنين تحولات اجتماعي اين دوران صورت مي‌پذيرد. اين پژوهش به اين پرسش پاسخ مي‌دهد که بررسي و ارتباط هنر نقاشي ديواري خانه ملاباشي(معتمدي) با شرايط اجتماعي و ارزش‌هاي فرهنگي و مذهبي دوره‌ی قاجار چيست؟ روش پژوهش توصيفي-تحليلي، و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت مطالعات ميداني و مطالعات کتابخانهاي است. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد؛ ارتباط هنر نقاشي ديواري خانه ملاباشي(معتمدي) با دوره قاجار، در نقوش گل و مرغ تزیينات ديواري، نه‌تنها جلوه‌اي زيبايي‌شناسانه، بلکه بازتابي از پيوند عميق بين هنر نگارگري، ادبيات عرفاني و معماري سنتي قاجار است؛ لذا نقوش گل و مرغ خانه ملاباشي را مي‌توان، به‌مثابه بيان تصويری دربردارنده‌ی حافظه تاريخي، زيبايي‌شناسي بومي، و باورهاي عميق فلسفي و عرفاني، در قالبي عيني و تجربه‌پذیر چون یکی از اشتراکات ادبیات و نقاشی ایرانی و بازتابی از فرهنگ، هويت و هنر ايراني- اسلامی دانست.
Introduction
During the Qajar era, increased cultural exchanges between Iran and the West profoundly influenced art, architecture, and decorative traditions. Among these, flower-and-bird painting emerged as a particularly vibrant artistic expression, distinguished by elegance, refined composition, mastery of color, and an enhanced naturalistic tendency. Rooted in symbolic meaning, this style symbolizes divine grace and the subtle manifestation of creation, where the flower often represents the beloved and the bird the lover. The use of luminous colors and nature-inspired framing not only appealed aesthetically but also evoked the spiritual freedom of the bird in nature. This research focuses on the paintings of the Molla Bashi (Mo’atamedi) House in Isfahan, aiming to analyze the role of nature in mural decorations and to interpret the symbolic and aesthetic significance of flower-and-bird motifs within the architectural context of the Qajar era
Methodology
The study adopts a descriptive-analytical approach. Initially, archival and library research were conducted to collect and examine historical data on Qajar architecture and its decorative systems. This was complemented by on-site observation and detailed documentation of the Molla Bashi House. The architectural structure of the house, its spatial organization, and decorative components were systematically studied to identify the placement, stylistic features, and symbolic functions of the paintings
Results
The analysis revealed that flower-and-bird paintings in the Molla Bashi House embody both aesthetic and symbolic dimensions, harmoniously integrated with the architectural framework. The motifs are distributed across major spaces such as the Shahneshin, Arisiha, and Hozkhaneh, emphasizing symmetry, rhythm, and spatial coherence. The house’s tripartite structure—comprising the outer courtyard, inner courtyard, and Hozkhaneh—facilitated the alignment of paintings with spatial organization, while architectural elements such as octagonal ceilings and stucco frames provided continuity between structural and decorative layers. The use of warm, luminous colors for motifs against darker backgrounds created visual emphasis and guided the viewer’s perception, evoking immersion in natural and contemplative atmospheres. The paintings’ romanticism, layered symbolism, and compositional balance demonstrate the artist’s conscious effort to merge visual pleasure with deeper intellectual and spiritual meanings
Conclusion
The study concludes that the flower-and-bird paintings in the Molla Bashi House are not merely ornamental but serve as a visual synthesis of art, architecture, and mysticism in the Qajar period. These motifs reflect the fusion of painting traditions with mystical literature and architectural symbolism, embodying historical memory and indigenous aesthetics. They also highlight the philosophical depth of Iranian artistic culture, in which decoration functions as a medium of meaning and spirituality. Ultimately, the flower-and-bird designs of the Molla Bashi House exemplify how Qajar art transformed architectural spaces into living canvases, uniting beauty, symbolism, and cultural identity
-آتش‌دست، ام‌البنين. (1401). بررسي نقاشي گل و مرغ در دوره‌ی قاجار و صفوي. فصلنامه علمي-تخصصي مطالعات ميان‌رشته‌اي هـنرو علوم انساني،1(1). 81-93.
-احساني، سمانه؛ قاراخاني، عليرضا. (1395). ويژگي و تفاوت خانه‌هاي دوره قاجار(نمونه موردي خانه کلبادي و خانه سردار جليل ساري). مقاله منتشر شده در کنفرانس سالانه پژوهش هاي معماري، شهرسازي و مديريت شهري.
-احمدي، مهناز.(1394) . نقاشي قاجار؛ دستاوردهاي نو يا ادامة سنت. نقدي بر كتاب همگامي ادبيات و نقاشي قاجار.
- احمدزاده ، فريد؛ طالبي، مرضيه، سلحشور، علي اصغر و شواکندي، مهديه. (1397). گونه‌شناسي و تحليل تزيينات حجاري مسجدجامع عتيق اصفهان با تأکيد بر آثار دورة صفويه و قاجار. فصلنامه علمي نگره،14(49).5-17. Doi: 10.22070/negareh.2019.955
-اشتري، مهدي.(١٣٨٦). هنر مينياتورسازي و نقاشي ايراني. تهران: نشر گوتنبرگ.
-بابک‌معين، مرتضي.(1394). کتاب معنا به‌مثابه تجربه زيسته: گذار از نشانه‌شناسي کالسيک به نشانه‌شناسي با د‌ورنماي پد‌يد‌ارشناختي، تهران: نشرسخن.
-پاكباز، رويين.(1396). کتاب نقاشي ايران؛ از ديرباز تا امروز. تهران: نشر زرين و سيمين.
-پنجه‌باشي، الهه. (1394). مطالعة تحليلي و تطبيقي نقشماية مرغ درنقاشي‌هاي گل ومرغ لطفعلي شيرازي. فصلنامة علمي- پژوهشي نگره،39. 61-75. Doi: 10.22070/negareh.2016.415.
- جيان روبرتو، اسکارچيا.(1390). کتاب هنر صفوي زند قاجار. مترجم: يعقوب‌آژند. تهران: نشر مولي.
-جلالي‌جعفري، بهنام. (1383) . کتاب نقاشي قاجاريه؛ نقد زيبايي‌شناسي. تهران: نشر کاوش قلم.
- رضایي، بنفشه. ( ١٣٨٤). بررسي گل و مرغ در هنر نگارگري دورة قاجار، پايان‌نامة كارشناسي ارشد تصويرسازي، دانشگاه تهران. گروه نقاشي.
-زمرشيدي، حسين. (1391).سير تحول کاشي‌کاري از آثار معماري دوره صفويه تا امروز. مطالعات معماري ايران،1(2). 65-78.
-شاطري‌وايقان، اميد؛ دبدبه، محمد.(1398). ساختار معماري خانه‌هاي تاريخي ايران؛ دورە قاجار. نشريه علمي تخصصي شباک. 5(7).149-164.
-شهدادي، جهانگير.( ١٣٨٤). کتاب گل و مرغ (دريچه‌اي بر زيباشناسي ايراني). تهران: نشر خورشيد.
-علي‌محمدي‌اردکاني، جواد. (١٣٩٢). کتاب همگامي ادبيات و نقاشي قاجار. تهران: نشر يساولي.
-قاسمي‌سيچاني، مريم؛ معماريان، غلامحسين. (1389). گونه‌شناسي خانه دوره قاجار در اصفهان. نشريه هويت شهر، 5 (7).87-94. 20.1001.1.17359562.1389.4.7.9.4 Doi:
-قاسمي‌سيچاني، مريم؛ حريري، آزاده. (1399). کتاب خانه‌هاي قاجاري اصفهان. نشر: نشريه دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوراسگان.
-گودرزي، مرتضي. (1388). کتاب آيينه خيال؛ بررسي و تحليل تزیينات معماري دوره قاجار. تهران: شرکت انتشارات سوره مهر.
-گودرزي، مصطفي. (1384). کتاب تاريخ نقاشي ايران. تهران: سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني.
-مدهوشيان‌نژاد، محمد؛ حداديان، محمدعلي و رازاني، مهدي.(1396). مطالعه تطبيقي ديوارنگاري در تالارهاي شاه‌نشين خانه حريري تبريز و خانه قوام‌الدوله تهران. هنرهاي صناعي اسلام،2(1).36-51.
-معظمي، سما؛ باقري‌مياب، شهلا و غزالي، ربابه. (1400) . بازنمود زن در هنر نقاشي ايران(نمونه موردي: نقاشي دوره صفويه و قاجار). اولين کنفرانس بين المللي علوم تربيتي، روانشناسي و علوم انساني.
-معماريان، غلامحسين. (1396). کتاب آشنايي با معماري اسلامي ايران. تقرير محمدکريم‌پيرنيا. تهران: غلامحسين معماريان.
-مومني، کوروش. (1397). مقايسه و تطبيق اصل شفافيت در کالبد و طرح خانه‌هاي دوره صفوي و قاجار اصفهان. فصلنامه پژوهش‌هاي معماري اسلامي، 6(18).23-42.
-مومني، كوروش؛ عطاريان، كوروش و قدردان قراملكي، رضا.(1394). بررسي تزيينات خانه‌هاي قاجاري شهر قم (مطالعه موردي: خانه شاكري قم). نگارينه هنر اسلامي،2(7.8).128-142. Dio: 10.22077/nia.2015.656
-ميراث فرهنگي گردشگري و صنايع دستي استان اصفهان. (1401).