تحلیل انتقادی آموزه های تربیتی قصیدۀ تعلیمی تحفة النصایح به مثابه یک متن درسی دینی در شبه قاره هند

محورهای موضوعی : آموزه های اخلاقی و تربیتی

ابوالفضل مرادی رستا ^{1 *}

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/08/18 تاریخ پذیرش : 1403/12/21 تاریخ انتشار : 1404/08/04

کلید واژه: تحفة النصایح, ادبیات فارسی, متون درسی, آموزش دینی, ,

چکیده مقاله :

تحفة النصایح، منظومه‌ای تعلیمی، اخلاقی و فقهی از راجوقتال، شاعر و عارف قرن هشتم هجری در هند است که به زبان فارسی سروده شده و در قالب نصایح پدری برای فرزندش سامان یافته است. این مقاله با هدف تحلیل انتقادی آموزه‌های تربیتی این اثر، آن را به‌مثابه یک متن درسی در سنت آموزش دینی و اخلاقی شبه‌قاره بررسی می‌کند. روش تحقیق بر تحلیل محتوای ابیات اثر بر اساس شاخص‌های موضوعی، نحوی، و مخاطب‌محور استوار است. داده ها با اتکا به نسخه چاپ سنگی بمبئی (۱۳۲۶ق) و بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا، و با بررسی ۷۷۶ بیت (متن کامل)در پنج محور اصلی: عقاید (۳۲٪)، عبادات (۲۰٪)، اخلاق فردی (۱۷٪)، رفتار اجتماعی (۱۵٪) و احکام فقهی (۱۵٪) یافته‌ها در این بخش نشان می‌دهد که بیش از ۷۰ درصد ابیات ناظر به آموزه‌های دینی و عبادی‌اند و تحلیل نحوی و زبانی ابیات نیز نشان داد که حدود ۵۷٪ جملات با در خواست مستقیم (ترکیبی ز امر و نهی) و ۴۳٪ با ساختارهای غیرمستقیم ترغیبی و شرطی به انتقال پیام‌های تربیتی پرداخته‌اند. اثر از نظر مخاطب‌شناسی، آموزه‌هایی متناسب با سه سطح سنی ـ تربیتی (کودکان، والدین، دینداران عمومی) ارائه می‌دهد. تحلیل متن همچنین نشان می‌دهد که سراینده با تلفیق آموزه‌های عرفانی، فقهی و بلاغت تربیتی، الگویی تربیتی منسجم مبتنی بر اخلاق اسلامی و سنت صوفیانه چشتیه عرضه کرده است. بر این اساس، تحفة النصایحرا می‌توان به‌مثابه یک متن درسی غیررسمی در نظام تربیتی مسلمانان شبه‌قاره تحلیل کرد.

چکیده انگلیسی:

Tohfat al-Nasa'ih is a didactic, ethical, and jurisprudential Persian poem composed by Raju Qattal, an 8th-century AH mystic and poet in India. Written in the form of paternal advice to his son, the work holds a unique place in the educational and moral tradition of Muslims in the Indian subcontinent. This article presents a critical analysis of its educational teachings, treating the poem as an informal textbook within the context of religious and moral instruction. Employing content analysis of all 776 couplets based on thematic, syntactic, and audience-oriented indicators, and using the lithographic edition published in Bombay (1326 AH), the findings reveal that over 70% of the verses focus on religious and devotional teachings: beliefs (32%), rituals (20%), personal ethics (17%), social behavior (15%), and legal rulings (15%). Syntactically, approximately 57% of the sentences convey messages through direct speech acts (commands and prohibitions), while 43% use indirect structures such as conditional or persuasive forms. The poem addresses three educational levels of audience: children, parents, and the general Muslim public. The analysis further shows that the author integrates Sufi, legal, and rhetorical elements to construct a cohesive educational model grounded in Islamic ethics and the Chishti Sufi tradition. Therefore, Tohfat al-Nasa'ih can be considered an unofficial yet influential educational text in the pedagogical heritage of the Indian subcontinent.

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ
اسلم بیگ، ش. (۱۳۸۰). راجو قتال. در گروه ویراستاران، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۹، صفحات ۶۲۸–۶۳۰. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
درایتی، م. (۱۳۸۹). فهرستواره دست نوشته‌های ایران (دنا). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
راجوقتال، ی. (۱۳۲۶ق). تحفة النصایح(چاپ سنگی). بمبئی: مطبع کریمی.
شفیعی کدکنی، م. (۱۳۸۶). زمینۀ اجتماعی شعر فارسی. تهران: اختران زمانه.
شمیسا، س. (۱۳۸۹). انواع ادبی. تهران: فردوس.
صدرایی خویی، ع.، مرادی، ا.، و ذبیحی فر، ح. (۱۴۰۰). میراث مشترک ایران و هند: کتابشناسی کتاب‌های چاپی کهن فارسی و عربی شبه‌قاره در کتابخانه بزرگ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. قم: کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
فلاح، م. و درایتی، م. (۱۳۹۴). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا). تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
مالملی، پ.، یلمه‌ها، ا.، و داوری، پ. (۱۴۰۱). بررسی مضامین تعلیمی در مثنوی ناشناختۀ ظهیر کرمانی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، ۱–۲۰.
منزوی، ا. (۱۳۶۵). فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
نوشاهی، ع. (۱۳۶۵). فهرست کتاب‌های فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش. لاهور: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
نوشاهی، ع. (۱۳۹۱). کتاب‌شناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه‌قاره هند، پاکستان، بنگلادش. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.


Alam, M. (2019). The success of Yusuf Gada’s Tuhfa-yi Nasa'ih. In N. Green (Ed.), The Persianate world: The frontiers of a Eurasian lingua franca (pp. 182–203). University of California Press. https://doi.org/10.1525/luminos.74.e
Digby, S. E. (1984). The Tuhfa i nasa’ih of Yusuf Gada: An ethical treatise in verse from the late fourteenth century Delhi Sultanate. In B. D. Metcalf (Ed.), Moral conduct and authority: The place of ʿadab in South Asian Islam (pp. 91–123). University of California Press.
Green, N. (Ed.). (2019). The Persianate World: The Frontiers of a Eurasian Lingua Franca. University of California Press.
Hadi, N. (1995). Dictionary of Indo-Persian literature. New Delhi: Indira Gandhi National Centre for the Arts.

متن کامل:



نشریه علمی پژوهشنامه ادبیات تعلیمی  سال هفدهم، شمارۀ شصت‌‌وپنجم، بهار ۱۴۰4، ص 121-86

 

 

تحلیل انتقادی آموزه‌های تعلیمی قصیدۀ تحفة النصایح

به‌مثابۀ یک متن درسی دینی در شبه‌قارۀ هند

 

 

ابوالفضل مرادی (رَستا)¹

10.71630/parsadab.2025.1210219

 

چکیده

تحفة النصایح، منظومه‌ای تعلیمی، اخلاقی و فقهی از راجو قتال، شاعر و عارف قرن هشتم هجری در هند است که به زبان  فارسی سروده شده و در قالب نصایح پدری برای فرزندش سامان یافته است. این مقاله با هدف تحلیل انتقادی آموزه‌های تربیتی این اثر، آن را به‌مثابۀ یک متن درسی در سنت آموزش دینی و اخلاقی شبه‌قاره بررسی می‌کند. روش تحقیق بر تحلیل محتوای ابیات اثر براساس شاخص‌های موضوعی، نحوی و مخاطب‌محور استوار است. داده‌ها با اتکا به نسخۀ چاپ سنگی بمبئی (۱۳۲۶ق) و بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا، و با بررسی ۷۷۶ بیت (متن کامل) در پنج محور اصلیِ عقاید (۳۲%)، عبادات (۲۰%)، اخلاق فردی (۱۷%)، رفتار اجتماعی (۱۵%) و احکام فقهی (۱۵%) یافته‌ها در این بخش نشان می‌دهد که بیش از ۷۰% ابیات ناظر به آموزه‌های دینی و عبادی‌اند و تحلیل نحوی و زبانی ابیات نیز نشان داد که حدود ۵۷% جملات با درخواست مستقیم (ترکیبی از امر و نهی) و ۴۳% با ساختارهای غیرمستقیم ترغیبی و شرطی، به انتقال پیام‌های تربیتی پرداخته‌اند. اثر ازنظر مخاطب‌شناسی، آموزه‌هایی متناسب با سه سطح سنی ـ تربیتی (کودکان، والدین، دین‌داران عمومی) ارائه می‌دهد. تحلیل متن همچنین نشان می‌دهد که سراینده با تلفیق آموزه‌های عرفانی، فقهی و بلاغت تربیتی، الگویی تربیتی منسجم مبتنی‌بر اخلاق اسلامی و سنت صوفیانه چشتیه عرضه کرده است. بر این اساس، تحفة النصایح را می‌توان به‌مثابۀ یک متن درسی غیررسمی در نظام تربیتی مسلمانان شبه‌قاره تحلیل کرد.

کلیدواژه‌ها: تحفة النصایح، راجو قتال، ادبیات فارسی، شعر تعلیمی، متون درسی، آموزش دینی، شبه‌قارۀ هند.

1. مقدمه

امتزاج فرهنگ اسلامی با ادبیات فارسی و بازتاب عناصر فرهنگ بومی در شبه‌قاره، بستری وسیع، رنگارنگ و فاخر از آثار علمی و ادبی پدید آورده است؛ آثاری که چشم‌اندازهای تازه‌ای را فراروی پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادب فارسی می‌گشایند. در این میان، آثار متعلق به ادبیات تعلیمی و حوزۀ تعلیم و تربیت از جایگاهی ویژه برخوردارند؛ آثاری که چه در نظام آموزش رسمی و چه در آموزش‌های غیررسمی، در مدرسه‌ها یا خارج از ساختار آموزشی دانشگاهی، در پی آموزش سبک زندگی و راه رستگاری به مخاطبان خود بوده‌اند.

به‌طور سنتی، نهادهایی همچون خانواده، جامعه، محیط‌های دینی، مساجد و مکتب‌خانه‌ها، وظیفۀ انتقال ارزش‌ها، اخلاق، مهارت‌های زندگی، باورهای دینی و آداب اجتماعی را بر عهده داشته‌اند. بخش قابل ‌توجهی از این آثار تعلیمی، برگرفته از شیوۀ زندگی مشایخ و بزرگان صوفیه بوده و به‌درستی می‌توان گفت که ورود مضامین صوفیانه، نگرش و جهان‌بینی عرفانی، و بهره‌گیری از آموزه‌های عرفان عملی مبتنی‌بر شهود و ذوق در این متون، موجب غنا و شکوفایی هرچه بیشتر ادبیات تعلیمی شده است. به ‌عبارتی، عرفان یکی از مؤثرترین و پررنگ‌ترین جریان‌ها در شکل‌گیری و بالندگی ادبیات تعلیمی فارسی، چه در ایران و چه در شبه‌قاره، به ‌شمار می‌آید (شفیعی کدکنی، ۱۳۸۶: ۳۲).

در این میان، بسیاری از متون ادبی شبه‌قاره که دربردارندۀ آموزه‌های تعلیمی‌اند، نیازمند بررسی‌های انتقادی و پژوهش‌های تخصصی با رویکرد تحلیل محتوای تعلیمی‌اند؛ به‌ویژه آثاری که با هدف آموزشی و برای استفادۀ مستقیم در فرایند تعلیم و تربیت تألیف شده‌اند، شایستۀ توجه بیشتری هستند، زیرا در زمرۀ متون درسی و کاربردی قرار می‌گیرند. یکی از این آثار، منظومۀ تحفة النصایح سرودۀ راجو قتال است و در این پژوهش، با بررسی ساختار، قالب و جایگاه آن در ادبیات تعلیمی، تحلیل آموزه‌های تربیتی و اخلاقی این منظومه مورد توجه قرار گرفته است.

1-۱. اهمیت و ضرورت پژوهش

کتاب تحفة‌ النصایح نوشتۀ یوسف گدا (راجو قتال) اثری برجسته در سنت عرفانی و ادبیات اخلاقی هند اسلامی است که در قرن هشتم هجری به زبان فارسی سروده شده است. این منظومه، ترکیبی از عرفان، فقه، اخلاق فردی و اجتماعی، و تربیت دینی است که با زبانی ساده و قابل ‌فهم برای عموم مردم، به‌ویژه فرزند نویسنده، نگاشته شده است. در باب اهمیت این اثر می‌توان به چند محور اصلی اشاره کرد:

ü       تلفیق عرفان و شریعت : تحفة النصایح نشان‌دهندۀ تلاشی برای سازگار کردن سلوک صوفیانه با آموزه‌های دینی و احکام اسلامی است، و در آن زندگی معنوی همراه با عمل به واجبات دینی تشویق می‌شود.

ü       آموزش مردمی دین: این منظومه برخلاف آثار علمی سنگین، برای تعلیم عموم مسلمانان هند در دوره‌ای پرتلاطم نگاشته شده و به زبان ساده، مسائل بنیادین دین و اخلاق را بیان می‌کند.

ü       ارزش زبانی و فرهنگی: این اثر، بخشی از بدنۀ متون فارسی در شبه‌قاره است که نقش مهمی در گسترش زبان فارسی به‌عنوان زبان معرفت و اخلاق در جامعۀ مسلمان هند ایفا کرده است.

ü       منبع مطالعات تاریخی و عرفانی: تحفة النصایح برای پژوهشگران امروز، منبعی ارزشمند دربارۀ طریقت چشتیه، فرهنگ دینی قرون‌وسطا در هند، و شیوه‌های تعلیم اخلاق و دین در آن دوره به شمار می‌رود.

ü        اهمیت و ضرورت تحقیق در منظومۀ تحفة النصایح، محققان و پژوهشگران ادبیات تعلیمی در جهان را برانگیخته است تا در این حوزه وارد شده و تلاش‌هایی را برای شناسایی هرچه بیشتر این منظومۀ کم‌نظیر انجام دهند (عالم، 2019).

1-2. پرسش‌های پژوهش

·       ساختار و قالب و فرم در منظومۀ تحفة النصایح چه ویژگی‌هایی دارد؟

·       آیا می‌توان تحفة النصایح را در زمرۀ کتاب‌های درسی در حوزۀ تعلیم و تربیت رسمی یا غیررسمی به حساب آورد؟

·       چه نوع طبقه‌بندی موضوعی‌ می‌توان برای این قصیده در نظر گرفت که دربردارندۀ تمامی آموزه‌های تحفة النصایح باشد؟

·       ازنظر ساختاری و نوع درخواست چه طبقه‌بندی‌ای می‌تواند برای تحفة النصایح مورد استفاده قرار گیرد؟

·       ازنظر گروه‌های سنی و طبقه‌بندی مخاطب‌محور، منظومۀ تحفة النصایح دارای چه تقسیماتی است؟

·       آموزه‌های تحفة النصایح از چه منابع و سرچشمه‌هایی نشئت گرفته است؟

1-3. پیشینۀ پژوهش

درخصوص تحفة النصایح تاکنون دو گونه پژوهش صورت گرفته است: نخست، پژوهش‌هایی در حوزۀ نسخه‌شناسی که به شناسایی نسخه‌های خطی و نیز چاپ‌های سنگی این اثر اختصاص یافته‌اند (صدرایی خویی و همکاران، ۱۴۰۰؛ نوشاهی، ۱۳۹۱). در این راستا، می‌توان نسخه‌هایی را نیز که در قالب شروح بر تحفة النصایح نگاشته شده‌اند، به این دسته افزود. این پژوهش‌ها اغلب ناظر به معرفی اجمالی کتاب، مؤلف و رویکرد آن بوده‌اند و کمتر به تحلیل محتوای آن پرداخته‌اند. ازجملۀ این منابع می‌توان به فهرست دست‌نوشته‌های ایران با عنوان دنا (درایتی، ۱۳۸۹) و نیز فهرست نسخه‌های خطی ایران با عنوان فنخا اشاره کرد (فلاح و درایتی، ۱۳۹۴).

·       مظفر عالم (۲۰۱۹( در مقاله‌ای با عنوان «تحفة النصایح یوسف گدا»¹ که در کتاب جهان فارسی‌زبان: مرزهای یک زبان میانجی اوراسیایی² به سردبیری نیل گرین³ منتشر شده، اشاره‌ای مختصر به جایگاه و محتوای اخلاقی این منظومه دارد. این کتاب مجموعه‌ای از مقالات علمی پژوهشگران مختلف است که هریک بخشی از تأثیرات زبان و فرهنگ فارسی‌زبان را در حوزۀ اوراسیا تحلیل کرده‌اند.

·       سیمون دیگبی (۱۹۸۴( در مقاله‌ای با عنوان «تحفة‌ النصایح یوسف گدا: رساله‌ای اخلاقی منظوم از اواخر قرن چهاردهم میلادی در دوران سلطنت دهلی»⁴ که در مجموعۀ جایگاه ادب در اسلام جنوب آسیا⁵ منتشرشده توسط دانشگاه کالیفرنیا⁶ به چاپ رسیده، به‌طور مفصل به بررسی محتوای این اثر پرداخته است.

این دو مقاله، تنها مقاله‌هایی هستند که در حوزۀ تحلیل محتوایی و بررسی متن تحفة النصایح تاکنون منتشر شده است و هر دو به زبان انگلیسی نگاشته شده‌اند و با توجه به بررسی پیشینۀ پژوهش‌ها درخصوص تحفة النصایح به نظر می‌رسد مقالۀ حاضر نخستین گام و اولین پژوهش با موضوع تحلیل انتقادی آموزه‌های تعلیمی تحفة النصایح به زبان فارسی است.

1-4. روش و محدودۀ پژوهش

در پژوهش حاضر، پس از بازخوانی و بررسی دقیق ابیات قصیدۀ تحفة النصایح، تک‌تک ابیات مورد تحلیل محتوایی قرار گرفته و موضوعات و مضامین استخراج‌شده از هر بیت، دسته‌بندی و تحلیل آماری شده است. در این راستا، از دو روش «اسنادی- کتابخانه‌ای» و «تحلیل آماری» بهره گرفته شده است. سپس با استفاده از روش‌های آماری و روش‌های شمارش، نمودارهایی برای نمایش توزیع موضوعات در بخش‌های مختلف اثر ارائه گردیده است. شایان توجه است که با وجود تعدد نسخه‌های خطی و چاپی از تحفة ‌النصایح، در این پژوهش نسخۀ چاپ سنگی منتشرشده به اهتمام قاضی عبدالکریم بن قاضی نورمحمد صاحب در مطبعۀ کریمی شهر بمبئی (سال ۱۳۲۶ قمری) به‌عنوان نسخۀ مبنا مورد استناد قرار گرفته است.

2. راجو قتال و قصیدۀ تحفة النصایح

راجو قتال، سید محمدیوسف حسینی دهلوی، یکی از مشایخ برجستۀ طریقت چشتیه در قرن هشتم هجری در هند بود که با نام‌هایی چون «یوسف گدا» و «سید راجا» نیز شناخته می‌شد (اسلم‌بیگ، ۱۳۸۰، ج19: ۶۲۸). او از خاندان حسینی است که در هند به «خاندان گیسودراز» شهرت دارند و از سادات خراسان است که در دورۀ غزنویان به هند مهاجرت کردند (Nabi, 1983). راجو قتال از شاگردان خواجه نظام‌الدین اولیا و از خلفای شیخ نصیرالدین محمود چراغ دهلی به شمار می‌رفت و از شخصیت‌های مورد احترام در دربار تغلقیان محسوب می‌شد (منزوی، ۱۳۶۵، ج۷: ۴۲۳). در دیباچۀ تحفة ‌النصایح، از شیخ نصیرالدین محمود با عنوان «شیخ مخدوم» یاد کرده و او را ستوده است (راجو قتال، ۱۳۲۶ق: ۴). در دورۀ انتقال پایتخت از دهلی به دولت‌آباد، به‌همراه خانواده به دکن مهاجرت کرد و تا پایان عمر به‌صورت درویشانه در آنجا زیست. دربارۀ زمان درگذشت او اختلاف‌نظر وجود دارد، اما با توجه به تاریخ اتمام قصیدۀ تحفة‌ النصایح می‌توان دریافت که وفات او پس از سال ۷۹۵ق بوده است (همان: ۹۳(.

از راجو قتال دو اثر مهم به ‌جا مانده است: ۱. تحفة‌ النصایح، منظومه‌ای عرفانی، اخلاقی و فقهی است که در سال ۷۵۲ هجری برای پسرش، ابوالفتح گیسودراز، نگاشته شد. این منظومه موضوعاتی همچون معرفت الهی، ایمان، علم و سماع را در بر می‌گیرد؛ ۲. دیوان راجا، مجموعه‌ای از غزل‌های عرفانی به زبان‌های فارسی، اردو و هندی است که به مفاهیمی چون فقر، عشق الهی و تجلی پرداخته است. با وجود تشابه اسمی، نباید او را با شخصیت‌هایی مانند راجو قتال بخاری یا شیخ یوسف قتال اشتباه گرفت. آثار و سیرۀ راجو قتال، جایگاه او را در تاریخ تصوف چشتیه و ادبیات دینی هند اسلامی تثبیت کرده‌اند (منزوی، ۱۳۶۵، ج۷: ۴۲۶(.

تحفه نصایح نام این کردم ز حق دارم رجا		کاندر نظر پاکان شود مقبول چون شیر و شکر
		(راجو قتال، 1326ق: 6)

2-1. تحفة النصایح به‌مثابۀ یک کتاب اخلاقی- درسی

تحفة النصایح به‌عنوان یک متن درسی دارای ویژگی‌هایی است که می‌توان آن‌ها را بدین شرح تبیین کرد: نخست آنکه تمرکز اصلی این اثر بر تربیت اخلاقی و دینی است؛ دوم اینکه زبان ساده و همه‌فهم این قصیده نشان می‌دهد مخاطبان آن گروه‌های سنی مبتدی، کودک و نوجوان بوده‌اند. همچنین این سادگی زبان باعث می‌شود که برای مخاطبانی که آشنایی کمتری با زبان فارسی دارند، نیز مفید واقع شود؛ ویژگی سوم تحفة النصایح آن است که مستقیماً با هدف آموزش، پند و اندرز و موعظه فراهم شده و خالق اثر، آن را به‌عنوان کتابی آموزشی برای انتقال مفاهیم مد نظر خود سروده است؛ ویژگی چهارم این اثر، فشردگی مطالب و استفاده از نظم برای ارائۀ مفاهیم آموزشی است. استفاده از نظم برای آموزش ارزش‌ها و مفاهیم اخلاقی در شعر فارسی، از زمان رودکی سمرقندی آغاز شده است که مضامین پند و اندرز و حکمت را در سروده‌های خود مطرح کرده است (شمیسا، ۱۳۸۹: ۲۶۹)؛ اما «نخستین اثر منظوم و مستقل فارسی در اخلاق، پندنامۀ انوشیروان است که بدایعی بلخی (معاصر سلطان مسعود) آن را سروده است» (مالملی و همکاران، ۱۴۰۱: ۲(.

ویژگی متمایز تحفة النصایح نسبت به دیگر متون تربیتی، جایگاه آن به‌عنوان یک کتاب درسی است. وجود نسخه‌های متعدد دست‌نویس این منظومه در کنار شروح فراوانی که بر آن نگاشته شده، گویای این واقعیت است که شارحان برای استفاده هرچه بیشتر فراگیران یا معلمان این اثر، توضیحاتی افزوده‌اند. برای شاهدی بر جایگاه تحفة النصایح به‌عنوان یک متن اخلاقی- درسی، می‌توان به صفحۀ عنوان چاپ تحفة النصایح در مطبعۀ کریمی بمبئی (چاپ ۱۳۲۶ قمری) اشاره کرد که در ذیل صفحه شمارگان چاپ را «بار سوم؛ تعداد ۶۰۰۰ نسخه» ذکر کرده است. این شمارگان در یک نوبت چاپ، به‌ویژه در منطقۀ شبه‌قاره که فارسی زبان عمومی جامعه نیست، نشان‌دهندۀ جایگاه ویژۀ این کتاب به‌عنوان یک متن درسی در محیط‌های آموزشی است.

یکی از نشانه‌های درسی بودن تحفة النصایح، وجود شروح متعدد بر این اثر است. در بسیاری از چاپ‌های این کتاب، ناشران برای استفادۀ بهتر فراگیران، یادداشت‌ها و توضیحاتی را در حاشیه متن درج کرده‌اند. نمونه‌هایی از این شروح در چاپ سنگی مطبعۀ کریمی بمبئی و چاپ مطبعۀ نورانی قندهار (که هر دو نسخه در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی قم موجود است) دیده می‌شود (راجو قتال، ۱۳۲۶ق). علاوه‌بر این، شرح مستقلی بر تحفة النصایح توسط محمد بن غلام محمد گلهوی نگاشته شده است که نسخه‌های چاپ سنگی آن در کتابخانه‌های مختلف ایران و شبه‌قاره نگهداری می‌شود (نوشاهی، ۱۳۶۵: ۲۱۱ و ۱۰۷۸(.

ویژگی دیگر تحفة النصایح این است که محتوای این اثر ازسوی پدر برای فرزند خویش فراهم گردیده است. فرزند وی ابوالفتح نام داشته است و سراینده نام فرزند و علت سرودن این پندنامه را چنین آورده است:

گوید همی یوسف گدا در وعظ سخنی چند را		از بهر خلف خوش‌لقا بوالفتح آن نورالبصر
		(راجو قتال، 1326ق: 4)

اینکه تعداد ابواب این اثر 45 باب است، نیز یادآور قابوس‌نامه است که با تعداد 44 باب ازسوی عنصرالمعالی کیکاوس بن قابوس وشمگیر برای فرزندش سروده شده است.

2-2. قالب و ساختار منظومۀ تحفة النصایح

تحفة النصایح در قالب قصیده و در وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعل» بحر رجز مثمن سالم سروده شده است. قافیه در این قصیده بدون ردیف و حرف «را» به‌عنوان حرف اصلی قافیه انتخاب شده است؛ بنابراین قصیده را می‌توان یک قصیدۀ «رائیه» نام نهاد. درخصوص تعداد ابیات قصیده در نسخه‌ها اختلاف وجود دارد، اما در باب این موضوع نیز خود شاعر به‌روشنی اعلام نظر نموده و در بیت زیر، تعداد ابیات تحفة النصایح را 776 بیت ذکر کرده است:

ابیات گفتم جملگی هفصد بر آن هفتاد و شش		ابواب او پنج و چهل اندر حساب و هم حصر
		(همان: 93)

تحفة‌ النصایح در قالب قصیده و با وزنی از بحر رجز مثمن سالم، یعنی «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعل» سروده شده است. این قصیده بدون ردیف و با انتخاب حرف «ر» به‌عنوان قافیه، در ردۀ قصاید «رائیه» جای می‌گیرد. در مورد تعداد ابیات این منظومه، در نسخه‌های مختلف اختلافاتی دیده می‌شود، بااین‌حال، خودِ شاعر در یکی از ابیات به‌صراحت اعلام کرده است که تحفة‌ النصایح شامل ۷۷۶ بیت است:

هفصد نود پنج دگر هجرت محمد مصطفی		عاشر ربیع آخرین وقت ضح روز قمر
		(همان: 93)

2-3. نسخه‌شناسی تحفة النصایح

در باب نسخه‌های خطی تحفة النصایح، در فهرست مشترک نسخه‌های خطی ایران و پاکستان، ضمن ارائۀ شرحی دقیق و مستند دربارۀ زندگی و آثار راجو قتال، بیش از ۱۴۷ نسخۀ خطی از این اثر در کتابخانه‌های مختلف پاکستان معرفی شده است. قدیمی‌ترین این نسخه‌ها متعلق به کتابخانۀ باغ جناح‌هال لایبرری در کراچی است که در سدۀ دهم هجری کتابت شده است (منزوی، ۱۳۶۵، ج۷: ۴۲۶). در فهرست نسخه‌های خطی ایران (فنخا) نیز نام سرایندۀ این اثر، یعنی یوسف گدا شاه راجو قتال جونپوری، ذکر شده و بیش از شش نسخۀ خطی از تحفة‌ النصایح در کتابخانه‌های مختلف ایران معرفی شده است. قدیمی‌ترینِ این نسخه‌ها به شمارۀ ۱/۶۷۰۵ در سال ۹۴۲ هجری کتابت شده و در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود (درایتی، ۱۳۸۹، ج۷: ۶۴۶). همچنین، در دوره‌ای که آثار گذشتگان طی دو قرن اخیر میلادی در شبه‌قاره به‌صورت چاپ سنگی بازنشر می‌شدند، تحفة‌ النصایح ازجمله آثاری بود که در زمرۀ آثار پرنشر توسط مطبعه‌های گوناگون هند در نهضت چاپ سنگی قرار داشت (نوشاهی، ۱۳۹۱، ج۱: ۵۱۲؛ صدرایی خویی و همکاران، ۱۴۰۰، ج۱: ۳۶۰ و ج۳: ۲۰(.

3. بررسی و تحلیل آموزه‌های تعلیمی در تحفة النصایح

در بررسی مضامین و آموزه‌های تحفة النصایح، به چند شاخص اصلی توجه شده است: نخست آنکه این اثر به چه موضوعاتی اشاره دارد و چگونه می‌توان مضامین تربیتی–دینی آن را براساس محتوا طبقه‌بندی کرد. شاخص دوم، بررسی نوع آموزه‌ها از منظر ساختار زبانی پندها و اینکه درخواست‌ها به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم ارائه شده است. به عبارت دیگر، اینکه چه تعداد از مضامین در جهت ترغیب و تشویق به ارزش‌های اخلاقی و دینی است و چه تعداد جنبۀ بازدارنده و نهی از رفتارهای ناپسند دارد. شاخص سوم به مخاطب‌شناسی اثر اختصاص دارد؛ بااینکه تحفة‌ النصایح در اصل برای پندآموزی یک نوجوان سروده شده، درصورتی‌که آموزه‌های آن از منظر سن مخاطب تحلیل شود، باید فهمید چه گروه‌های سنی را می‌توان مخاطب این اثر دانست و چگونه می‌توان آموزه‌ها را ازنظر سنی طبقه‌بندی کرد. نکتۀ چهارم نیز مربوط به منابع و مآخذ آموزه‌های تحفة النصایح است؛ اینکه این مضامین بر چه بنیان‌های دینی، عرفانی یا ادبی استوارند. در ادامه، هریک از این شاخص‌ها به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند.

۳-۱. تقسیم‌بندی موضوعی

با مشاهدۀ انبوه گزاره‌های درهم‌تنیدۀ نصایح طبقه‌بندی‌های متفاوتی با رویکردهای گوناگون قابل استخراج است. در احیاء علوم ‌الدین، غزالی ساختار مباحث دینی را بر چهار محور اصلی سامان داده است: کتاب العلم در حوزۀ عقاید و معارف، کتاب العبادات در باب عبادات و مناسک دینی، کتاب العادات ناظر به رفتارهای فردی و اجتماعی و درنهایت کتاب المنجیات و المهلکات (مربوط به فضایل و رذایل اخلاقی و سلوک معنوی. این تقسیم‌بندی نظام‌مند نشان‌دهندۀ اهمیت بنیادین این حوزه‌ها در اندیشۀ دینی-اخلاقی غزالی است (غزالی، 1993). در این پژوهش، با اتخاذ همین الگو به‌عنوان چارچوب نظری و با افزودن بُعدی که در نصایح و احیاء علوم الدین نیز حضوری پررنگ دارد، آموزه‌های فقهی و احکام شرعی در تحفة النصایح به پنج طبقۀ اصلی تقسیم می‌گردد که به شرح زیرند:

·       عقاید و معرفت؛

·       عبادات؛

·       اخلاق فردی؛

·       رفتار اجتماعی؛

·       توصیه‌های فقهی.

با بررسی ابیات منظومۀ تحفة النصایح، در گام نخست به‌دنبال یافتن پاسخ این پرسش بودیم که هریک از پنج بخش اصلی مضامین این منظومه، چه میزان از توجه و عنایت شاعر را به خود اختصاص داده‌اند. به بیان دیگر، چه نسبتی از محتوای کلی اثر به هریک از این بخش‌ها تعلق دارد. همچنین در ادامه بررسی شد که هریک از این طبقات اصلی، خود چگونه به زیرشاخه‌ها و تقسیم‌بندی‌های جزئی‌تری در درون متن تحفة النصایح تفکیک می‌شوند. آنچه در ادامه ارائه می‌شود، جدولی است که نشان‌دهندۀ تعداد، بسامد و درصد هریک از موضوعات در طبقه‌بندی پنج‌گانۀ مضامین این اثر است. پس از جدول، نمودارهای آماری مربوط به تحلیل کمی نیز برای وضوح بیشتر آورده خواهد شد:

جدول 1: تعداد و بسامد انواع پنج‌گانۀ آموزه‌های تعلیمی در تحفة النصایح

درصد از کل ابیات	تعداد بیت‌ها	موضوع اصلی	ردیف
18/32	56	عقاید و معرفت	1
11/20	35	عبادات	2
76/16	29	اخلاق فردی	3
52/15	27	رفتار اجتماعی	4
52/15	27	توصیه‌های فقهی	5

همان‌طور که در این بخش مشاهده می‌شود، بخش عقاید و شناخت اعتقادی در این تحفة النصایح با حدود 56 و حدود 33%، بیشترین کانون توجه برای سرایندۀ این اثر بوده است و جالب اینکه عبادات با 20% از اشارات موضوعی تحفة النصایح در رتبۀ دوم قرار دارد، سپس موضوع اخلاق فردی در رتبۀ سوم آنگاه رفتار اجتماعی و توصیه‌های فقهی به‌صورت مشترک در رتبۀ چهارم قرار می‌گیرند. یک نگاه ساده به این نمودار نشان می‌دهد که مباحث اعتقادی و عبادی در کنار یکدیگر بیش از 53% از این اثر را به خود اختصاص داده است و با افزودن توصیه‌های فقهی که خود ریشه در مباحث اعتقادی عبادی دارند، به رقم بسیار شگفت‌انگیز حدود 70% می‌رسیم و آشکار می‌گردد که این اثر اگرچه مجموعه‌ای از نصایح ارزشمند را در خود دارد، درحقیقت می‌تواند جزو کتاب‌های درسی دینی قلمداد گردد. در ادامه به موضوعات فرعی هریک از این طبقه‌های اصلی پنج‌گانه ‌پرداخته می‌شود.

۳-۱-۱. عقاید و معرفت

در بخش عقاید و معرفت از تحفة النصایح که از مهم‌ترین و پرمحتواترین بخش‌های اثر به شمار می‌رود، می‌توان بخش‌های فرعی (زیرموضوعات) متعددی را استخراج کرد. این دسته بیشتر ناظر به باورهای بنیادین اسلامی، خداشناسی، معاد، و جهان‌بینی توحیدی است.

جدول 2: تعداد و بسامد انواع آموزه‌های بخش عقاید و معرفت در تحفة النصایح

درصد از کل ابیات عقاید	تعداد بیت‌ها	زیرموضوع عقاید و معرفت	ردیف
29/14	8	خداشناسی (توحید، صفات، نفی جسمیت)	1
71/10	6	رؤیت و تجلی خداوند	2
5/12	7	ایمان و کفر (حدود، دوام، آثار)	3
71/10	6	مراتب و آثار ایمان (شک، یأس، خوف، رجا)	4
29/14	8	معاد و آخرت (قبر، میزان، صراط، نامۀ اعمال)	5
5/12	7	بهشت و دوزخ (نعمت‌ها، عذاب‌ها، درجات)	6
93/8	5	اعتقاد به انبیا، اولیا، خلفا و اصحاب	7
14/7	4	تقدیر، لوح، قلم، عرش و کرسی	8
93/8	5	علم نافع و معرفت دینی	9

 

نمودار 1: بسامد موضوعی عقاید و معرفت در تحفة النصایح

در تحفة النصایح، بخش «عقاید و معرفت» در قالب نه محور بنیادین، شالوده‌ای از باورهای اصیل اسلامی را می‌سازد که به‌صورت ساده، منظوم و آموزشی عرضه شده است. این ساختار، نشانگر کوشش مؤلف در تثبیت اصول اعتقادی اهل سنت و جماعت با نگاهی سنت‌گرایانه و درعین‌حال مخاطب‌محور است. در محور نخست، خداشناسی، مؤلف به نفی صفات جسمانی، مکانی و زمانی از ذات حق می‌پردازد و تأکید می‌کند که شناخت خدا فقط ازطریق پیامبر و وحی ممکن است، نه از راه قیاس و حواس. این تفکیک معرفت حسی و وحیانی، آموزه‌ای عمیق و کلامی است. موضوع رؤیت و تجلی خدا، که در نظام اشعری جایگاه مهمی دارد، با بیانی شاعرانه توضیح داده می‌شود. رؤیت خداوند در قیامت، جلوه‌ای از نعمت بی‌مانند بهشت معرفی شده است. در محور ایمان و کفر، مرزهای دقیق میان اعتقاد قلبی و زبان‌آوری ترسیم شده و تداوم ایمان حتی با گناه کبیره تأکید می‌شود؛ در برابر آن، کفر صرف‌نظر از ظاهر نیک، قابل پوشش نیست. موضوع معاد و آخرت‌شناسی، با جزئیات زنده و ملموس، چون نکیر و منکر، پل صراط، نامۀ اعمال و حوض کوثر، برای مخاطب بازنمایی شده است. از دیگر محورهای مهم، اعتقاد به انبیا، اولیا و اصحاب و باور به تقدیر و لوح محفوظ است که مؤلف آن را نشانۀ اطاعت و تسلیم در برابر مشیت الهی می‌داند. درنهایت، تأکید بر علم نافع و معرفت عملی و تقابل آن با علم بی‌عمل، نشان‌دهندۀ درک عرفانی نویسنده از دین‌داری است. این ساختار، وحدت عقل، نقل و شهود را در مسیر ایمان نشان می‌دهد. به دو نمونه ابیات در این خصوص بسنده می‌شود:

گردد چو بالغ کودکی فرضت‌شناسِ حق بر او		داند یکی بی‌شک خدا جز او نداند کس دگر
بیچون بدان حضرت خدا مثلی ندارد شبه هم		هرگز نزاده کس ازو نی مادر او را نی پدر
		(راجو قتال، 1326ق: 6)

۳-1-2. عبادات و فقه عملی

در منظومۀ راجو قتال، موضوع عبادات و فقه عملی با دقت و نظم خاصی در قالب ابواب متوالی و موضوع‌محور عرضه شده است. نویسنده با بهره‌گیری از زبان نظم، این آموزه‌ها را هم تعلیمی و هم تأثیرگذار ساخته است. عبادات در این کتاب به‌طور کلی به پنج بخش اصلی تقسیم می‌شوند:

۳-1-2-۱. نماز و احکام مربوط به آن

در منظومۀ راجو قتال، آموزه‌های مربوط به نماز و احکام وابسته به آن از جایگاه برجسته‌ای برخوردارند. این آموزه‌ها را می‌توان به چند محور اصلی تقسیم کرد:

·       اهمیت اقامۀ نماز در وقت خود: تأکید بر پرهیز از قضا شدن نماز، فضیلت نمازهای جمع، جماعت و جمعه؛

·       تشویق به نمازهای مستحب: ازجمله سفارش به اقامۀ نماز شب، نماز وتر، اشراق، چاشت و نماز نیمه‌شب؛

·       آداب هنگام اذان: توصیه به سکوت هنگام شنیدن اذان و عدم تکلم در آن لحظات؛

·       پیامدهای ترک یا تأخیر در نماز: ترک نماز برابر با کفر و تأخیر در آن موجب عذاب معرفی شده است؛

·       اذکار پس از نماز: توصیه به ذکرهایی نظیر آیت‌الکرسی و استغفار پس از هر نماز.

۳-1-2-2. روزه و مستحبات آن

راجو قتال در کنار توجه به فریضۀ نماز، آموزه‌هایی دقیق و آموزنده دربارۀ روزه و مستحبات وابسته به آن ارائه می‌دهد. این آموزه‌ها را می‌توان در چند محور کلی دسته‌بندی کرد:

·       نیت و آداب افطار: تأکید بر نیت قلبی برای روزه و سفارش به افطار کردن با آب یا خرما به‌عنوان سنتی پیامبرانه؛

·       فضیلت سحر و آداب آن: اشاره به اهمیت سحرخیزی، تناول سحری و ثواب آن در افزایش معنویت روزه؛

·       روزه‌های مستحب در ایام خاص: توصیه به روزه‌داری در ایام‌البیض، ماه رجب، عرفه، و شوال به‌عنوان فرصت‌هایی برای تزکیۀ نفس؛

·       اعتکاف و رازداری: اشاره به اعتکاف در دهۀ پایانی ماه رمضان و فضیلت پنهان داشتن روزه به‌عنوان نشانه‌ای از اخلاص؛

·       معنویت در روزه و مقام اخلاص: تأکید بر بُعد درونی و روحانی روزه، فراتر از امساک ظاهری، و جایگاه آن در تهذیب نفس.

داری به پا اوقات را در ترک آن ملعون شوی		تارک مصر کافر بدان هم جای او دوزخ شمر
...چون بشنوی بانگ اذان سخنی مگو با هیچ‌کس		مشغول در کاری مشو می‌کن اجابت نامور
		(همان: 20)

۳-1-2-3. طهارت: وضو، غسل، تیمم

ازجمله آموزه‌های مهم تحفة‌ النصایح، مفاهیم مربوط به طهارت و پاکی جسم و روح است که در قالب دستورهای فقهی و توصیه‌های اخلاقی ارائه شده‌اند. این آموزه‌ها را می‌توان در چند محور اصلی زیر طبقه‌بندی کرد:

·       وضو به‌عنوان حالت مستمر و مستحب: وضو نه‌تنها برای نماز، بلکه به‌عنوان حالتی همیشگی برای مؤمنان توصیه شده، که نشانگر آمادگی دائمی برای عبادت و تقرب الهی است.

·       ممنوعیت برخی اعمال در حالت بی‌وضویی: ازجمله قرائت قرآن، لمس آن، دیدار با والدین به‌عنوان نشانه‌ای از احترام، و ورود به مسجد که در حالت بی‌وضو ممنوع دانسته شده است.

·       انواع غسل: اشاره به غسل‌های واجب مانند جنابت، حیض و نفاس، و غسل‌های مستحب مانند غسل روز عید، روز عرفه، و غسل میت؛ هریک با فلسفه‌ای معنوی در جهت پاک‌سازی ظاهر و باطن.

·       احکام تیمم: در شرایطی که دسترسی به آب ممکن نیست یا آب برای سلامت بدن خطرناک است، تیمم به‌عنوان جایگزینی مشروع و الهی برای وضو یا غسل مطرح می‌شود.

دائم تو باشی باوضو جامه نداری ریمگین		چون تو شوی هم بی‌وضو در حال کن تعجیل‌تر
		(همان: 18)

۳-1-2-4. حج و زیارت

در منظومۀ راجو قتال، حج به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان دین اسلام، با تأکید بر جنبه‌های معنوی، اخلاقی و فقهی آن مطرح شده است. آموزه‌های این بخش را می‌توان در محورهای زیر دسته‌بندی کرد:

·       لزوم توشۀ حلال برای حج: تأکید شده که حج باید با مال حلال و نیت پاک انجام گیرد، و پاکی راه و نفقه، شرط قبولی این عبادت بزرگ معرفی شده است.

·       آداب مناسک حج: ازجمله طواف خانۀ خدا و بوسیدن حجرالاسود به‌عنوان عملی نمادین در پیمان با خداوند، که از خلوص نیت و عشق به معبود حکایت دارد.

·       زیارت پیامبر(ص) در مدینه: این زیارت به‌عنوان شرط کمال حج معرفی شده و پیوندی میان مناسک ظاهری و مودت به رسول اکرم(ص) برقرار کرده است.

·       قربانی در عید قربان: به قربانی در عید قربان به‌عنوان نمادی از ایثار و اطاعت پرداخته شده، و مراتب آن نیز برشمرده شده است: گوسفند، گاو و شتر، که هرکدام نشانه‌ای از درجۀ قرب معنوی و توان فردی است.

در حج رفتن فرض دان گر زاد داری راحله		یکساله نان ده اهل را راهی چو بینی بی‌خطر
		(همان: 25)

۳-1-2-5. ذکر و دعا

راجو قتال جایگاه ویژه‌ای برای ذکر و دعا قائل است و این اعمال را از مهم‌ترین راه‌های پیوند با خداوند و پرورش روح معرفی می‌کند. آموزه‌های این بخش در محورهای زیر قابل طبقه‌بندی است:

·       اوقات ذکر و فضیلت آن‌ها: توصیه به استمرار ذکر در اوقات خاص روز و شب، ازجمله سحرگاه، ظهر، عصر، مغرب و عشا، که هریک زمینه‌ساز تقرب بیشتر به خداوند دانسته شده است.

·       تلاوت سوره‌های خاص: سوره‌هایی مانند یس، واقعه، ملک، کهف، یوسف و طه به‌عنوان سوره‌هایی با آثار روحی، تربیتی و اعتقادی ویژه توصیه شده‌اند.

·       آداب دعا و زمان‌های خاص استجابت: ازجمله سفارش به آغاز و پایان دعا با صلوات، ذکر روز جمعه، شب جمعه و زمان نزول باران به‌عنوان لحظاتی که دعا در آن‌ها پذیرفته‌تر است.

در خفیه گو ذکر و دعا تا پاک گردی از ریا		روزی تو را گردد لقا بینی خدا را سربه‌سر
مغز عبادت دان دعا بردار دست و کن دعا		الحاح کن خودند دعا آید اجابت زودتر
		(همان: 29)

 

جدول 3: تعداد و بسامد انواع آموزه‌های زیرموضوع عبادات و فقه عملی در تحفة النصایح

درصد از کل ابیات عبادات	تعداد بیت‌ها	زیرموضوع عبادات و فقه عملی	ردیف
57/28	10	نماز و احکام آن (اذان، جماعت، جمعه، قضا، ذکر)	1
20	7	روزه و آداب آن (سحری، افطار، ایام‌البیض، اخلاص)	2
14/17	6	طهارت (وضو، غسل، تیمم، جنابت، حیض، نفاس)	3
29/14	5	حج و زیارت (طواف، عرفه، قربانی، زیارت پیامبر)	4
20	7	ذکر و دعا (سوره‌ها، اذکار پنج‌گانه، آداب دعا)	5

 

 

نمودار 2: بسامد موضوع عبادات و فقه عملی در تحفة النصایح

۳-1-3. اخلاق فردی

بخش مربوط به اخلاق فردی یکی از غنی‌ترین حوزه‌های محتوایی تحفة النصایح است. این بخش با هدف تهذیب نفس، تربیت درونی، و ارتقای معنوی انسان مؤمن، دسته‌بندی‌های فرعی متنوعی دارد که با زبان پندآمیز، ساده و کاربردی بیان شده‌اند. براساس تحلیل محتوای متن، می‌توان موضوع اخلاق فردی را به‌صورت زیر تقسیم‌بندی کرد:

۳-1-3-۱. فضایل نفسانی (ملکات نیک درون)

این اثر، بخش قابل توجهی از محتوای خود را به تبیین و توصیۀ فضایل اخلاقی و ملکات نفسانی مثبت اختصاص داده است. این مفاهیم، ضمن ارتباط با آموزه‌های عرفانی و دینی، نقش مهمی در تربیت باطنی انسان دارند. مهم‌ترین این فضایل در اثر را می‌توان در محورهای زیر خلاصه کرد:

·       صبر: صبر به‌عنوان پایۀ ایمان، در این موارد تأکید قرار گرفته: صبر بر بلا و سختی‌ها، صبر در انجام عبادات و صبر در ترک گناهان.

·       شکر: شکرگزاری نسبت به نعمت‌ها، حتی در صورت کمی روزی یا دریافت اندک، یکی از نشانه‌های معرفت انسانی معرفی شده است.

·       رضا: رضایت کامل به قضاوقدر الهی، به‌عنوان اوج تسلیم در برابر ارادۀ خداوند، یکی دیگر از مضامین محوری این منظومه است.

·       توکل: اعتماد کامل به خداوند در امور دنیوی و اخروی، و ترک اتکا به اسباب ظاهری، از آموزه‌های برجسته و بنیادین کتاب است.

·       رجا و خوف: توازن میان «امید به رحمت خداوند» و «ترس از عذاب الهی» به‌عنوان دو بال پرواز در مسیر سلوک معنوی شناخته شده‌اند.

·       قناعت: فضیلت قناعت به اندک، دوری ازحرص و طمع، و خشنودی از داشته‌های اندک دنیوی، آموزه‌ای کلیدی در پرورش شخصیت مؤمن است.

·       زهد: ترک دل‌بستگی به دنیا و بی‌میلی نسبت به لذت‌های زودگذر مادی، به‌عنوان شرط رشد معنوی و رهایی از وابستگی‌های دنیوی معرفی شده است.

چون تو کنی بر حق توکل هم رضا در کارها		بی‌شک ولی گردی یقین در سلک خاصان معتبر
... مسلم بباید در میان خوف و رجا هر دو طرف		خوفش بباید اندکی امید باید بیشتر
		(همان: 50)

۳-1-3-2. رذایل اخلاقی (اخلاق ناپسند درونی)

تحفة النصایح علاوه‌بر توصیه‌های تربیتی در جهت پرورش فضایل اخلاقی، به‌صراحت و با زبانی هشداردهنده به خطرات رذایل اخلاقی نیز پرداخته است. این آموزه‌ها بیشتر جنبۀ بازدارنده و اصلاحگر دارند و به مخاطب می‌آموزند که برای رسیدن به کمال، باید این صفات درونی ناپسند را در خود مهار کند. مهم‌ترین این رذایل در منظومه به شرح زیر آمده‌اند:

·       ریا: عبادت و اعمال دینی برای جلب توجه دیگران و نه برای خداوند، ازجمله صفاتی است که در منظومه به‌شدت نهی شده و نشانۀ نفاق و ضعف اخلاص دانسته شده است.

·       عُجب: خودپسندی و غرور نسبت به عبادت و اعمال نیک، موجب سقوط معنوی انسان و دوری از فضل الهی معرفی شده است.

·       کبر: بزرگ ‌پنداشتن خویشتن و تحقیر دیگران، صفتی است که ریشه در جهل و غفلت از تواضع پیامبران دارد و از مهم‌ترین موانع رشد اخلاقی معرفی شده است.

·       بخل: خودداری از انفاق و کمک به دیگران، به‌ویژه نیازمندان، موجب محرومیت از برکات الهی و دوری از محبت خلق خدا دانسته شده است.

·       حسد: ناراحتی از برخورداری دیگران از نعمت‌های الهی، نشانه‌ای از ضعف ایمان و رضایت ‌نداشتن به تقدیر خداوند است.

·       حب دنیا: دل‌بستگی شدید به مال، مقام و لذت‌های دنیوی، مانعی جدی در مسیر تقرب به خدا و رشد روحی معرفی شده است و در اشعار منظومه به‌شدت نکوهش شده.

آن‌کس تواضع می‌کند با او بکن صد چندِ آن		ور کس تکبر می‌کند صدقه بدان با او کبر
		(همان: 54)

۳-1-3-3. اخلاق رفتاری فردی (مربوط به منش شخصی)

در تحفة النصایح، توجه ویژه‌ای به اخلاق عملی و رفتاری شده است؛ یعنی آن دسته از فضایل که در رفتارهای فردی نمود پیدا می‌کنند و پایه‌گذار شخصیت مؤمن در جامعه‌اند. آموزه‌های این حوزه به‌ شرح زیر قابل طبقه‌بندی‌اند:

·       حِلم: فرو بردن خشم و پرهیز از واکنش تند در برابر ناملایمات، به‌عنوان نشانه‌ای از تسلط بر نفس و نشئت‌گرفته از بلوغ ایمانی معرفی شده است.

·       خشم کنترل‌شده: در عین نکوهش غضب بی‌جا، توجه داده شده است که خشم، اگر در مسیر حق و با مهار عقلانی به‌ کار گرفته شود، امری طبیعی و حتی لازم است.

·       عفو: بخشش و گذشت از خطای دیگران، یکی از عالی‌ترین مراتب اخلاق فردی است که باعث تقرب به مقام بندگان خاص خداوند می‌شود.

·       تواضع: فروتنی در گفتار و رفتار، به‌ویژه در برخورد با مردم، علما و حتی کودکان، نشانۀ بزرگی شخصیت دانسته شده است.

·       اخلاص: پاکی نیت در عبادات و پرهیز از هرگونه انگیزۀ غیرالهی، به‌عنوان اساس پذیرش اعمال معرفی شده است.

·       ادب در خلوت: یکی از آموزه‌های برجسته، تأکید بر پرهیز از گناه حتی در تنهایی است؛ زیرا خلوت نیز در محضر خداوند است و بی‌ادبی در خلوت، نشان‌دهندۀ ضعف تقواست.

حلمی بکن با جمله کس محبوب گردی بی‌شکی		هرگز نباشد نزد کس از حلم چیزی خوب‌تر
...خشمی مکن بر هیچ‌کس غاضب بدان مغضوب حق		چون ‌بر تو بکند کس غضب سخنی‌ مگو می‌کن صبر
		(همان: 56)

۳-1-3-4. اخلاق زبانی فردی

یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های اخلاق فردی که در تحفة‌ النصایح مورد توجه قرار گرفته، رفتار زبانی است. شاعر در این منظومه، زبان را ابزار آزمون اخلاق می‌داند و بر نقش آن در شکل‌گیری شخصیت و روابط انسانی تأکید می‌ورزد. مهم‌ترین توصیه‌های این بخش به شرح زیر است:

·       صدق و راستی در گفتار: راست‌گویی به‌عنوان نشانۀ ایمان و عامل اعتماد اجتماعی معرفی شده و در کنار آن، دروغ‌گویی به‌شدت نکوهش شده است.

·       ترک زشتی‌های زبانی: پرهیز از غیبت، تهمت، فحاشی، و هرگونه بدزبانی، ازجمله آموزه‌هایی است که زبان را به‌عنوان مظهر شخصیت معرفی می‌کند و تسلط بر آن را شرط دیانت می‌داند.

·       حفظ زبان از بیهوده‌گویی: از دیگر هشدارهای اخلاقی این منظومه، پرهیز از سخنان لغو، بی‌هدف و بدون نفع است؛ زیرا این‌گونه گفتار، باعث قساوت قلب و اتلاف عمر می‌شود.

چون تو روی در مجلسی ساکت نشین خاموش هم		مگشای تو اول زبان پاسخ بده درّ و گهر
باشی تو ساکت روز و شب سخنی مگو جز ذکر حق		سخنی که باشد گفتنش نزدیک حق آن را اجر
		(همان: 47)

 

جدول 4: تعداد و بسامد انواع آموزه‌های زیر موضوع اخلاق فردی در تحفة النصایح

درصد از کل ابیات اخلاق فردی	تعداد بیت‌ها	زیرموضوع اخلاق فردی	ردیف
03/31	9	فضایل نفسانی (صبر، شکر، رضا، توکل، رجا، خوف، قناعت، زهد)	1
59/27	8	رذایل اخلاقی (ریا، عجب، کبر، بخل، حسد، حب دنیا)	2
14/24	7	اخلاق رفتاری فردی (حلم، خشم، عفو، تواضع، اخلاص)	3
24/17	5	اخلاق زبانی فردی (راستی، پرهیز از دروغ، غیبت، بیهوده‌گویی)	4

 

نمودار 3: بسامد موضوع اخلاق فردی در تحفة النصایح

۳-1-4. رفتار اجتماعی

در این اثر، موضوع رفتار اجتماعی جایگاه بسیار برجسته‌ای دارد و به‌خوبی نشان می‌دهد که نویسنده قصد دارد تعالیم دینی را از ساحت فردی فراتر برده و در زیست اجتماعی انسان مسلمان نیز جاری سازد. محتوای این بخش از اثر را می‌توان در قالب پنج تقسیم‌بندی فرعی اصلی تنظیم کرد:

۳-1-4-1. آداب ارتباط با دیگران (رفتار تعاملی)

در تحفة‌ النصایح، روابط میان انسان‌ها از منظر اخلاقی مورد توجهی خاص قرار گرفته است. شاعر با زبانی تعلیمی و ناصحانه، شیوۀ ارتباط مؤمنانه و انسانی را با دیگران تبیین کرده و بر نقش رفتار تعاملی در رشد اجتماعی و دینی فرد تأکید نموده است. مهم‌ترین توصیه‌ها در این زمینه عبارت‌اند از:

·       سلام و پاسخ آن: سلام‌ کردن به‌عنوان نخستین نشانۀ ادب، احترام، و نیت نیک در تعامل، مورد تأکید قرار گرفته و پاسخ‌ دادن به آن، از وظایف مسلمانی دانسته شده است.

·       مدارا با مردم: پرهیز از سختگیری و خشونت در برخورد با دیگران، از نشانه‌های عقلانیت و رحمت در روابط اجتماعی معرفی شده است.

·       خوش‌خلقی و حسن معاشرت: برخورد نیکو، گشاده‌رویی و حسن رفتار در تعامل با اطرافیان، از ویژگی‌های برجسته‌ای است که در منظومه ستایش شده است.

·       مشورت: توجه به رأی جمع و مشورت در امور زندگی، به‌عنوان نشان خرد و فروتنی اخلاقی معرفی شده و سبب رشد فرد و جامعه دانسته شده است.

·       نفع‌رسانی به دیگران: حتی یک کلمۀ نیکو، سخنی آرام‌بخش یا کمک ساده، در آموزه‌های منظومه دارای ارزش دینی و تربیتی شمرده شده است.

·       پوشاندن عیب دیگران: پرده‌پوشی بر لغزش‌ها و پرهیز از افشای خطای دیگران، از نشانه‌های اخلاق فاضله و رشد اجتماعی معرفی شده است.

تو پیشه کن خلق حسن تا اجر یابی بی‌عدد		با خلق چندان خلق کن تا تو بگردی مشتهر
		(همان: 4)

۳-1-4-2. حقوق والدین، خویشان و همسایگان

راجو قتال اهمیت ویژه‌ای برای حفظ و رعایت حقوق والدین، خویشان و همسایگان قائل است و این روابط را از ارکان اصلی اخلاق و تربیت دینی می‌داند. آموزه‌های اصلی این بخش عبارت‌اند از:

·       احسان به والدین: نیکی و احترام به پدر و مادر حتی پس از وفات آنان، که شامل دعا و صدقه به نیابت آن‌ها نیز می‌شود.

·       صلۀ رحم: حفظ ارتباط و نیکی به خویشان، به‌عنوان عاملی مؤثر در استحکام خانواده و اجتماع.

·       رفتار نیک با همسایگان: رعایت حقوق همسایگان و برخورد شایسته با آنان به‌منظور حفظ هم‌زیستی مسالمت‌آمیز.

·       مراعات حقوق خانواده در رفتار عمومی: توصیه به حفظ کرامت و احترام اعضای خانواده در تمامی تعاملات و محیط‌های اجتماعی.

با والدین احسان بکن تا اجر یابی بی‌عدد		خدمات ایشان فرض دان در نص هم اندر خبر
		(همان: 5)

۳-1-4-3. آداب عمومی و اجتماعی

شاعر در کنار پرداختن به اصول اعتقادی و اخلاق فردی، توجه ویژه‌ای به آداب زندگی روزمره و رفتارهای عمومی در جامعه دارد. این آداب، نشان‌دهندۀ عمق تربیت دینی و نظم اجتماعی در سنت اسلامی‌اند. مهم‌ترین آموزه‌ها در این زمینه عبارت‌اند از:

·       آداب رفتارهای روزمره: شاعر بر ظرافت‌های رفتاری مانند شیوۀ نشستن، برخاستن، راه رفتن، عطسه‌ زدن و خمیازه‌ کشیدن تأکید می‌کند. این موارد اگرچه ساده به ‌نظر می‌رسند، در نگاه تربیتی، نشانه‌ای از نظم، ادب و شخصیت فرد هستند.

·       پرهیز از فخرفروشی: منظومه هشدار می‌دهد که در لباس، غذا، نوع مجلس و کلام، نباید تکبر و فخرفروشی راه یابد. سادگی و فروتنی در ظاهر و رفتار، نشانۀ سلامت نفس و تربیت دینی است.

·       رفتار در مهمانی: نحوۀ دعوت از دیگران، به‌ویژه فقرا، باید با تواضع، خلوص و نیت نیکو باشد. شاعر بر آن است که کرامت مهمان در احترام صادقانه به اوست، نه در تجمل و تفاخر.

·       میزبانی و مهمان‌نوازی: میزبان باید با انصاف، مهربانی و فروتنی پذیرای مهمان باشد. افراط در پذیرایی یا نادیده‌ گرفتن شأن مهمان، هر دو نکوهیده‌اند.

·       آداب خوردن و سفره: رعایت ادب هنگام غذا خوردن، پرهیز از افراط در غذا در حال سیری، و توجه به آداب اسلامی سفره، از دیگر توصیه‌های شاعر است که نشان‌دهندۀ پیوند اخلاق با جزئیات زندگی روزمره است.

گر بر تو آید میهمان اکرام کن بی‌حدّوعد		فی‌الحال کن در پیش او طعمی ‌که ‌باشد خشک  و تَر
		(همان: 36)

۳-1-4-4. زبان و سخن در جامعه

در تحفة‌ النصایح، سخن و زبان به‌عنوان ابزار مهم ارتباط اجتماعی و بازتاب اخلاق فردی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. شاعر با نگاهی تربیتی، توصیه‌های کلیدی درزمینۀ گفتار و رفتار زبانی ارائه کرده است:

·       پرهیز از غیبت، دروغ، تهمت و سوگند دروغ: از آفات زبان که موجب آسیب به روابط انسانی و تخریب شخصیت فردی می‌شود، به‌شدت پرهیز شده است.

·       سکوت بموقع و پرهیز از پرگویی: حفظ سکوت در زمان‌های مناسب، نشانۀ حکمت و بلوغ فکری دانسته شده است.

·       ادب در گفتار با دیگران: توصیه شده است که در برخورد با بزرگان، معلمان، علما و حتی افراد نادان، رعایت ادب در گفتار حفظ شود.

·       گفتن کلمۀ خیر یا سکوت: سخن گفتن فقط زمانی مطلوب است که نیکویی در آن باشد؛ در غیر این صورت سکوت را ترجیح دهید.

غیبت مکن در هیچ‌گه بگریز از غیبت‌کنان		ازجملۀ عصیان گنه غیبت بدانی زشت‌تر
		(همان: 47)

۳-1-4-5. رفتار در مسجد و مجالس عمومی

راجو قتال بر اهمیت رعایت آداب و رفتار شایسته در محیط‌های مقدس و مجالس عمومی تأکید دارد. آموزه‌های اصلی این بخش عبارت‌اند از:

·       حضور با وضو در مسجد: حضور در مسجد باید با پاکیزگی و طهارت انجام شود تا شأن عبادت حفظ گردد.

·       سکوت در زمان اذان و خطبه: هنگام اذان و خطبه، سکوت و احترام لازم است تا تمرکز و روحانیت جلسه حفظ شود.

·       عدم عبور از مقابل نمازگزاران: عبور نکردن از جلوی افرادی که در حال نماز هستند، احترام به حرمت عبادت محسوب می‌شود.

·       رعایت سکون و ادب در مجالس: حفظ آرامش، سکون و ادب در جلسات دینی از ضرورت‌های مهم حضور در این محیط‌هاست.

می‌گو اذان اوقات را ناغه مکن7 ای جان من		مشغول در کاری مشو می‌کن اجابت نامور
		(همان: 20)

این تقسیمات نشان می‌دهد که راجو قتال، اخلاق اسلامی را صرفاً محدود به حوزۀ فردی نمی‌داند، بلکه آن را اساس سلامت اجتماعی می‌شمارد؛ لذا با دقت و توجه کامل به وجوه ‌ایفای نقش یک مسلمان در جامعه توجه نموده است. آن‌چنان‌که بتواند برای نجات و رستگاری خود تلاش نموده و درضمن، برای همنوعان خود فردی مفید باشد.

جدول 5: تعداد و بسامد انواع آموزه‌های زیرموضوع رفتار اجتماعی در تحفة النصایح

درصد از کل ابیات اجتماعی	تعداد بیت‌ها	زیرموضوع رفتار اجتماعی	ردیف
93/25	7	آداب ارتباط با دیگران	1
52/18	5	حقوق والدین، خویشان و همسایگان	2
22/22	6	آداب عمومی و اجتماعی	3
52/18	5	زبان و سخن در جامعه	4
81/14	4	رفتار در مسجد و مجالس عمومی	5

 

نمودار 4: بسامد رفتار اجتماعی در تحفة النصایح

۳-1-5. توصیه‌های فقهی

بخش توصیه‌های فقهی جنبه‌ای کاملاً کاربردی و روزمره دارد و حاوی نکاتی است که ناظر به جنبه‌های عملی دین در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است. این توصیه‌ها به‌صورت حکمی، اخلاقی و ارشادی، در قالب پندهای منظوم بیان شده‌اند. بر پایۀ محتوای کتاب، می‌توان موضوع توصیه‌های فقهی را به شش تقسیم‌بندی فرعی زیر سامان داد:

۳-1-5-1. احکام مربوط به خانواده و نکاح

در تحفة‌ النصایح، خانواده به‌عنوان رکن اساسی اجتماع و بنیاد اخلاقی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. شاعر با تأکید بر اهمیت ازدواج و حفظ خانواده، احکام و آداب مربوط به‌این حوزه را شرح داده است:

·       نکاح: ازدواج، سنتی پسندیده و مستحب شمرده شده و ویژگی‌های همسر شایسته همچون دیانت، اخلاق و همسویی روحی مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین، ثواب و فضیلت نکاح در کلام شاعر برجسته شده است.

·       طلاق: طلاق به‌عنوان امری ناپسند معرفی شده که باید از آن پرهیز شود مگر در موارد ضروری و با رعایت حقوق طرفین.

·       زنا و لواط: این اعمال به‌عنوان گناهان کبیره شناخته شده‌اند و پیامدهای دنیوی و اخروی آن‌ها مورد هشدار قرار گرفته است.

·       آداب زناشویی: رعایت آداب شرعی ازجمله پرهیز از نزدیکی در ایام حیض و وضو گرفتن قبل از جماع، از توصیه‌های مهم این بخش است.

·       فرزندآوری و تربیت: اهمیت دعا برای فرزند مانند عقیقه، نام‌گذاری نیکو و آداب تربیتی در پرورش اخلاقی و دینی فرزندان، مورد توجه ویژه قرار گرفته است.

در چار چیز از خود فروتر تزویج چون خواهی کنی		درسن‌ و طول و هم حسب چارم به‌ کثرت مال و زر
		(همان: 32)

۳-1-5-2. احکام مالی و اقتصادی

در تحفة‌ النصایح، آموزه‌های مالی با تأکید بر عدالت و رعایت اصول شرعی در معاملات و انفاق مطرح شده است. نکات کلیدی این بخش عبارت‌اند از:

·       زکات، خمس و صدقه: پرداخت این واجبات مالی مورد تأکید قرار گرفته و آثار اجتماعی آن مانند کمک به نیازمندان و کاهش فاصله طبقاتی یادآوری شده است. همچنین انفاق به‌صورت پنهانی، به‌عنوان عملی پسندیده و مورد تحسین معرفی شده است.

·       ربا و احتکار: این دو رفتار ناپسند و ممنوع در فقه اسلامی به‎شدت محکوم شده‌اند و به‌عنوان ظلم اقتصادی و گناه بزرگ ذکر شده‌اند.

·       داد و ستد شرعی: رعایت صداقت در معاملات، پرهیز از کم‌فروشی و رعایت قواعد فروش نقد و نسیه، از اصول مهم مورد تأکید شاعر است.

·       قرض و قرض‌الحسنه: قرض دادن به‌عنوان عملی نیکو و گاهی برتر از صدقه در کمک به نیازمندان معرفی شده است؛ به‌ویژه اگر بدون انتظار سود باشد.

چون مال یابی از خدا خواهی بماند سال‌ها		ربعی بده از عشر آن، آن را که بینی مفتقر
		(همان: 22)

۳-1-5-3. احکام مربوط به مردگان

تحفة‌ النصایح به آداب مربوط به مردگان اهمیت ویژه‌ای داده و دستورالعمل‌های دقیق و منظمی برای رعایت این احکام ارائه کرده است:

·       غسل، کفن و دفن: ترتیب انجام این مراحل و ضرورت رعایت آداب و احترام به مردگان به‌دقت بیان شده است.

·       دعای پس از مرگ: خواندن فاتحه، برگزاری ختم و انجام مراسم شب جمعه به‌منظور طلب رحمت برای اموات توصیه شده است.

·       زیارت قبور و صدقه برای اموات: زیارت قبور و اهدای هدایا و صدقه به روح درگذشتگان به‌عنوان اعمالی نیکو و مستحب معرفی شده است.

·       تعزیت و سوگواری مشروع: شرکت در مراسم تعزیت و سوگواری به‌شیوه‌ای مشروع و اخلاقی به‌عنوان وظیفۀ اجتماعی و دینی یادآوری شده است.

---

[1] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

[e-mail]

تاریخ وصول: 18/08/1403                                                                تاریخ پذیرش: 21/12/1403

---

[1] . Yusuf Gada’s Tuhfa-yi Nasa'ih

[2] . The Persianate World: The The Frontiers of a Eurasian Lingua Franca

[3] . Nile Green

[4] . The Tuhfa‑i nasa’ih of Yusuf Gada: An Ethical Treatise in Verse from the late‑Fourteenth‑Century Delhi Sultanate

[5] . The place of ʿAdab in South Asian Islam

[6] . University of California

[7]  . ناغه کردن: کنایه از فرصت را به تأخیر انداختن (دهخدا).

---