بازتاب اندیشه های تعلیمی- اخلاقی در آیینۀ اشعار واعظ قزوینی
محورهای موضوعی : آموزه های اخلاقی و تربیتی
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سلماس، دانشگاه آزاد اسلامی، سلماس، ایران
کلید واژه: اندیشه های تعلیمی- اخلاقی, دیوان اشعار, واعظ قزوینی, ایجابی و سلبی, سبک هندی, تمثیل فشرده,
چکیده مقاله :
ملّا محمّد رفیع قزوینی، متخلّص به واعظ، از خطبا، نویسندگان و شعرای مشهور سدۀ یازدهم هجری است، که با تأسی از پیشینیان و هم اندیشه با شعرای عصر صفوی، مخاطب را به فراگرفتن اندیشه های تعلیمی- اخلاقی تشویق می کند. اندیشه های تعلیمی -اخلاقی در آیینۀ اشعار واعظ، به سه طریق انعکاس داده شده است. نخست اینکه: به طور مستقیم، نوع انسان را مورد خطاب قرار می دهد. دوم اینکه: طرف خطاب خود شاعر است، امّا غیر مستقیم اندیشه های تعلیمی- اخلاقی را به مخاطب گوشزد می کند. سوم اینکه: فرد خاصی را مورد خطاب قرار داده، غیر مستقیم اندیشه های تعلیمی- اخلاقی را به مخاطب یاد آوری می کند. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای، اکثر اندیشه های تعلیمی- اخلاقی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. خواستگاه اندیشه های تعلیمی- اخلاقی در دیوان اشعار واعظ قزوینی، متون تعلیمی- اندرزی ایران قبل از اسلام، آیات قرآنی، احادیث نبوی و اقوال بزرگان دینی است. مطالعۀ زندگانی وی و اینکه به نیابت از نیای خود، ملّا فتح الله واعظ قزوینی، روزگار خود را در مراسم پند و وعظ و خطابت گذرانیده، ثابت می کند که در اشعار وی، بسامد مضامین تعلیمی- اخلاقی، بیشتر از جنبه های دیگر شعری باشد. در اشعار واعظ، بخصوص غزلیّات، با تأسی از شعرای سبک هندی،اندیشه های تعلیمی- اخلاقی، به دلیل ارتباط افقی غزل و بهره گیری از عنصر خیال تمثیل(اسلوب معادله) از بسامد بسیار گسترده ای در مقایسه با شعرای پیشین برخوردار است.
In the eleventh century of the Hijri calendar, Mulla Muhammad Wa'iz Qazvini, known by the pen name Wa'iz, was one of the renowned poets, preachers, and writers. His poetry, inspired by predecessors and contemporaries, reflects educational and ethical thoughts in every line. These thoughts, which encourage virtues (positive) and discourage vices (negative), are aimed at educating the audience ethically. The ethical and educational reflections in Wa'iz's poetry can be categorized into three main areas: firstly, the poet directly addresses his audience to promote virtues. The study examines the sources of these teachings, including pre-Islamic Iranian didactic texts, Quranic teachings, and the influence of earlier poets, especially in the Indian style, such as Sa'eb Tabrizi. It highlights the extensive use of metaphor (as a stylistic device) in Wa'iz's ghazals, noting a higher frequency compared to earlier poets.
منابع و مآخذ:
الف: کتابها:
1- قرآن کریم
2- آزاد بلگرامی، میر غلام علی،(1393)، کلیّات آزاد بلگرامی، تصحیح، مقدمه و حواشی: سیّد حسن عبّاس، هند: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران- دهلی نو، چ اوّل
3 - بیدل دهلوی، میرزا عبد القادر،(1384)، دیوان، ج 1، به تصحیح:اکبر بهداروند، تهران: سیمای دانش،چ اوّل
4- پاینده، ابوالقاسم،( 1382)، نهج الفصاحه، تهران: نشر دانش، چ چهارم
5- حسین پور چافی، علی، (1385)، بررسی و تحلیل سبک شخصی مولانا در غزلیات شمس، تهران: انتشارات سمت، چ اوّل
6 - تأثیر تبریزی، محسن،(1373)، دیوان، تصحیح: امین پاشا اجلالی، تهران: نشر دانشگاهی، چ اول
7- جویای تبریزی،(1378)، دیوان، به اهتمام: پرویز عباسی داکانی، تهران: انتشارات برگ، چ اول
8 -حافظ، شمس الدین محمد،(1374)، دیوان، با مجموعۀ تعلیقات و حواشی علّامه محمد قزوینی، به اهتمام: عبد الکریم جربزه دار، تهران: اساطیر، چ پنجم
9 – حزین لاهیجی، محمد علی بن ابی طالب، (1387)، دیوان، تصحیح و مقدمه: بیژن ترّقی، بازخوانی و ویرایش: سید وحید سمنانی، تهران: انتشارات سنایی، چ اوّل
10- -----------، ------------------،( 1375)، تذکرۀ المعاصرین، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: معصومه سالک، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، چ اوّل
11- خاتمی، احمد، (1373)، شرح مشکلات تاریخ جهانگشای جوینی، تهران: پایا، چ اول
12 - خوشگو، بندار ابن داس، (1389)، سفینۀ خوشگو، دفتر دوم، تصحیح: دکتر سیّد کلیم اصغر، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چ اوّل
13- دامادی، سیّد محمد،(1379)، مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی(شامل هزار مدخل)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ دوم
14- راستگو، سیّد محمّد، (1399)، تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: سمت، چ پانزدهم
15 - زمانی، کریم،(1385)، میناگر عشق، شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی، تهران: نشر نی، چ چهارم
16 - سعدی، (1375)، بوستان سعدی (سعدی نامه)، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چ پنجم
17 - -----،( 1374 الف)، متن کامل کلیّات،مطابق نسخۀ تصحیح شده محمد علی فروغی( ذکاء الملک)، مقدمه و شرح حال: استاد جلال الدین همایی، حواشی: محمود علمی (درویش)، تهران: انتشارات جاویدان، چ اوّل
18 - ----، (1374 ب)، گلستان، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی، تهران:شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چ چهارم
19 - سلیم تهرانی، (1349)، دیوان کامل، به تصحیح و اهتمام: رحیم رضا، تهران: ابن سینا، چ اوّل
20- شوکت بخارایی، محمد اسحاق،( 1382) دیوان، با تصحیح و مقدمه: دکتر سیروس شمیسا، تهران: انتشارات فردوس، چ اوّل
21- شهرت شیرازی، شیخ حسین،(1388)، دیوان، شاعر ایرانی مقیم هند(قرن دوازدهم هجری)، تصحیح و تحقق: غلام مجتبی انصاری، بازنگری و ویراستاری: علیرضا قزوه، دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران- دهلی نو، چ اول
22- صائب تبریزی،(1375)، دیوان، اوّل و دوم ، به كوشش: محمّد قهرمان، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، چ سوم
23- ----------، (1373)، دیوان، ج چهارم، به كوشش: محمّد قهرمان، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، چ دوم
24- ----------، (1374)، دیوان، ج پنجم و ششم، به كوشش: محمّد قهرمان، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، چ دوم
25- طغرای مشهدی، (1384)، ارغوان زار شفق، برگزیدۀ دیوان طغرای مشهدی شاعر سدۀ یازدهم، به انتخاب: محمد قهرمان، تهران: انتشارات امیر کبیر، چ اوّل
26- عماد فقیه کرمانی، خواجه عمّاد الدین علی، طریقت نامه، به تصحیح و تحشیه: رکن الدین همایون فرخ، تهران: انتشارات اساطیر، چ اوّل
27- عنصر المعالی، کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار،(1387)، قابوس نامه، به اهتمام و تصحیح: غلامحسین یوسفی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ شانزدهم
28 - غني كشميري،( 1362)، ديوان، به كوشش: احمد كرمي، تهران: انتشارات ما، چ اول
29- فانی کشمیری، محسن، (1342)، دیوان، گرد آوری و تصحیح و حواشی از: دکتر گ.ل. تیکو، با مقدمه: سعید نفیسی، تهران: انتشارات انجمن ایران و هند، چ اوّل
30- فردوسی، ابوالقاسم، (1375)، شاهنامه، دو جلدی، ج اوّل، به قلم: عزیزالله جوینی، تهران: دانشگاه تهران، چ اوّل
31 - فروزانفر، بدیع الزمان، (1376)، احادیث و قصص مثنوی، ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد: حسین داوودی، تهران: انتشارات امیر کبیر، چ اوّل
32 - فیض کاشانی، ملّا محمّد محسن(1387)، دیوان، 2 جلدی، ج 2، قم: انتشارات اسوه، چ سوم
33- کاشانی، عزّالّدین محمود بن علی،(1381)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه در تصوف اسلامی متعلّق به قرن هشتم هجری، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات: استاد علاّمه جلال الدین همایی، تهران: مؤسسۀ نشر هما، چ ششم
34 - کلیم کاشانی،(1387)، دیوان، تصحیح و مقدمه: حسین پرتو بیضایی، بازخوانی و ویرایش: سید محسن آثارجوی، تهران: انتشارات سنایی،چ اول
35 - محمدی، محمد حسین،(1374)، بیگانه مثل معنی(نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی)، تهران: نشر میترا ، چ اول
36 - مخلص کاشانی، میرزا محمّد،(1379)، دیوان مخلص کاشانی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: حسن عاطفی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، چ اوّل
37- مرقی کاشانی(بابا افضل)، افضل الدّین محمد،( 1366)، مُصنّفات، به تصحیح: مجتبی مینوی و یحیی مهدوی، تهران: چاپخانۀ نوبهار، چ دوم
38 - مشرّف، مریم،( 1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن، چاپ اول
39 - ناظم هروی،(1374)، دیوان، شاعر سدۀ یازدهم، مقدمه، تصحیح و تحقیقات: محمد قهرمان، مشهد: آستان قدس رضوی، چ اول
40 - واعظ قزويني، ملّا محمّد رفيع،( 1359)، ديوان، به كوشش: سيّد حسن سادات ناصري، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتي علي اكبر علمي، بدون نوبت چاپ
41 - وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر،(1394)، دیوان، 2 جلدی، ج1، تحقیق و تصحیح: رقیه صدرایی، چ اول، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چ اوّل
ب: مقالات:
1- اسکندری شرفی، فرشاد، مبارک، وحید،(1399)، «بازنمایی مضامین اخلاقی و تعلیمی در پنج گنج عماد فقیه کرمانی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال دوازدهم، شمارۀ چهل و هفتم، صص: 37-1
2- بومری، احمد، واثق عباسی، عبدالله، مشهدی، محمد امیر،(1400)، «بازتاب ادب تعلیمی در شعر غنی کشمیری و شاپور تهرانی»، دو فصلنامۀ مطالعات شبه قارۀ دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 13، شمارۀ 40،صص 120-103
3- توحیدیان،رجب،(1402)،«بازتاب آموزه های تعلیمی در آیینۀ اشعار تقی دانش»، نشریۀ علمی پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال پانزدهم، شمارۀ پنجاه و هفتم، صص: 38-1
4 - خسروی، حسین،( 1397)، بازشناسی ویژگی های سبک هندی، پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر کرد، شمارۀ 1(پی در پی 31)، صص: 106-75
5 - زراعتی، مهدیه و فخر اسلام، بتول، (1396)، «بررسی و تحلیل انواع سکوت و خموشی در کلیات سعدی و صائب تبریزی»، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، شماره 10، صص: 205-174
6- سرّامی، قدمعلی، خوش نشین، فاطمه،( 1390)، خاک در ادبیات تعلیمی، فصلنامۀ جستارهای ادبی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، سال چهارم، شمارۀ 1، پیاپی 13، صص: 98-75
7- فلّاح، مرتضی ،(1387)، «سه نگاه به مرگ در ادب فارسی»، فصلنامه علمی- پژوهشی «پژوهش زبان و ادبیات فارسی» پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، شمارۀ یازدهم، صص: 254-223
8 - قاسمی، رضا و مبینی دهکردی، شهلا،(1389)، «بازتاب مضامین اخلاقی کلام علی (ع) در شعر سعدی شیرازی»، فصلنامۀ اخلاق بهار ، شمارۀ 19، صص: 125-92
9 -محسنی نیا، ناصر وبزرگر خالقی،محمد رضا ونوروز زاده چگینی،وحیده،( 1390)،«پژوهشی دربارۀ جایگاه ادبیات تعلیمی درقصاید پارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی،سال سوم،شمارۀ دهم، صص: 122-103
10- یلمه ها، احمد رضا،(1390)، «آموزه های تعلیمی در منظومه غنایی محب و محبوب»، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی ادب فارسی دانشگاه آزاد واحد بوشهر، شمارۀ پیایی: نهم، صص: 28-11
11- -----، --------،(1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال هشتم، شماره ی بیست و نهم، صص: 90-61