بازتاب آموزه های تعلیمی- عرفانی در اشعار کمال الدین حسین خوارزمی
محورهای موضوعی : آموزه های اخلاقی و تربیتی
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سلماس، دانشگاه آزاد اسلامی، سلماس، ایران
کلید واژه: آموزه های تعلیمی- عرفانی, کمال الدین حسین خوارزمی, ایجابی و سلبی, تمثیل ,
چکیده مقاله :
کمال الدین حسین خوارزمی، از شعرا و عرفای توانمند نیمۀ دوم قرن هشتم و نیمۀ اوّل قرن نهم هجری است، که در جای جای دیوان اشعارش، به تأسی از پیشینیان عرفانی و همنوا با شعرای هم عصر خویش، به دو شیوۀ کلّی ایجابی(تشویقی و ترغیبی) و سلبی ( بازدارندگی)، مخاطب را به فراگرفتن آموزه های تعلیمی- عرفانی دعوت می کند. آموزه های تعلیمی- عرفانی در اشعار خوارزمی، به تبعیت از پیشینیان عرفانی و هم اندیشه با شعرای هم عصر شاعر، به 3 صورت: «خطاب مستقیم به انسان»، «خطاب غیر مستقیم شاعر» و «خطاب بدون تعیین مخاطب خاص» انعکاس یافته است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای، آموزه های عرفانی در کلّ دیوان اشعار خوارزمی استخراج شده و با ذکر شواهد مثالی از متون نظم و نثر پیشین عرفانی و شعرای هم عصر شاعر، بررسی و تحلیل شده است. منبع آموزه های تعلیمی- عرفانی اشعار خوارزمی، آیات قرآنی، احادیث نبوی و اشعار و اندیشه های شعرا و نویسندگان پیشین عرفانی است. در صد آموزه های تعلیمی- عرفانی از نوع ایجابی در دیوان اشعار خوارزمی حدود سه برابر آموزه های تعلیمی عرفانی از نوع سلبی است. نتیجۀ پژوهش نشان می دهد که در اشعار وی، با تأسی از شعرای پیشین، بخصوص خاقانی، آموزه های عرفانی به دلیل استفاده از عنصر خیال تمثیل از هر دو نوع( تمثیل گسترده و فشرده = اسلوب معادله) از بسامد بسیار بالایی برخوردار است.
Kamal al-Din Hossein al-Khwarizmi is one of the powerful poets and mystics of the second half of the eighth century and the first half of the ninth century. Throughout his poetry, drawing on mystical predecessors and in harmony with poets of his time, he invites the audience to learn mystical-educational teachings in two general ways: positive (encouragement and persuasion) and negative (restraint). The didactic-mystical teachings in Al-Khwarizmi's poems, following his mystical predecessors and sharing the same thought with the poet's contemporaries, are reflected in three ways: "direct address to man", "indirect address of the poet", and "address without specifying a specific audience". In this research, using a descriptive-analytical method and utilizing library resources, mystical teachings have been extracted from the entire collection of poems by Al-Khwarizmi and examined and analyzed by citing examples from previous mystical poetry and prose texts and poets of the poet's contemporaries. The source of the didactic-mystical teachings is Al-Khwarizmi's poems, Quranic verses, prophetic hadiths, and the poems and thoughts of previous mystical poets and writers. The percentage of positive mystical-educational teachings in Al-Khwarizmi's poetry collection is about three times higher than the percentage of negative mystical-educational teachings. The results of the research show that in her poems, based on previous poets, especially Khaghani, mystical teachings have a very high frequency due to the use of the element of imagination and allegory of both types (extensive and compact allegory = the method of equation).
1. قرآن کریم.
2. ابوسعید ابوالخیر.(1334). سخنان منظوم، با تصحیح و مقدمه و حواشی و تعلیقات: سعید نفیسی، تهران: انتشارات کتابخانۀ شمس.
3. اسیری لاهیجی، شمس الدین محمد.( 1357). دیوان اشعار و رسائل، به اهتمام: برات زنجانی، تهران: موسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، شعبۀ تهران.
4. ----------،---------------.(1365). مثنوی اسرار الشهود، به تصحیح: دکتر برات زنجانی، تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر.
5. اوحدی مراغه ای. (1391). کلیّات اشعار، به کوشش: سعید نفیسی، تهران: سنایی.
6. برزی، اصغر.( 1376). دیباچه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، بناب: انتشارات اعظم بناب.
7. برومند سعید، جواد. (1383). آیین عشق دفتر نخست، کرمان:دانشگاه شهید باهنر کرمان.
8. بومری، احمد و دیگران.(1400). بازتاب ادب تعلیمی در شعر غنی کشمیری و شاپور تهرانی، دو فصلنامۀ مطالعات شبه قارۀ دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 13، شمارۀ 40،صص 120-103.
9. پایمرد، منصور.(1385). دیوان منتسب به حلّاج و نظر پیشکسوتان، حاشیه ای بر مقالۀ «حلاج یا خوارزمی؟، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، اردیبهشت و خرداد و تیر 1385، شماره های 105-103، صص: 65-64.
10. توحیدیان، رجب.( 1387). اندیشۀ وحدت وجودی در تمثیلات صائب تبریزی، فصلنامۀ علمی پژوهشی عرفان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، سال پنجم، شمارۀ 17، صص: 115-87.
11. ------، ----.(1388). تأثیر‌پذیری کمال الدین حسین خوارزمی ازخاقانی و خصایص سبکی وی، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی (بهار ادب)، سال دوم، شمارۀ چهارم، شمارۀ پی در پی: 6، صص: 75-57.
12. -----،------.(1389الف). تأثیر‌پذیری کمال الدین حسین خوارزمی از پیشینیان عرفانی، فصلنامۀ زبان و ادب فارسی (گرایش عرفان)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، سال اوّل، شمارۀ دوم، صص: 102- 75.
13. -----،------.(1389ب). تأثیر‌پذیری کمال الدین حسین خوارزمی از حافظ شیرازی، ماهنامۀ حافظ، شمارۀ 68، فروردین 1389، صص: 61-56.
14. -----،------.(1384). تمثیل در قصاید خاقانی، ماهنامۀ حافظ، شمارۀ 23، صص: 66-63.
15. -----، -----.(1386).دل محوری و سیر و سلوک درونی در دیوان شاه نعمت الله ولی و دیگر عرفا، فصلنامه علمی – پژوهشی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی، شمارۀ دهم، صص: 140-109.
16. حافظ، شمس الدین محمد.(1374). دیوان، با مجموعۀ تعلیقات و حواشی علّامه محمد قزوینی، به اهتمام: عبد الکریم جربزه دار، تهران: اساطیر.
17. خاتمی، احمد.( 1373). شرح مشکلات تاریخ جهانگشای جوینی، بر اساس نسخۀ علّامه محمد قزوینی، تهران: موسسۀ فرهنگی و انتشاراتی پایا.
18. خاقانی شروانی. (1374). دیوان، به کوشش: ضیاء الدین سجادی، تهران: زوّار.
19. خوارزمی، کمال الدین حسین.( 1384). جواهر الاسرار و زواهر الانوار(شرح سه دفتر مثنوی معنوی مولوی)، ج اول، مقدمه و تصحیح و تحشیه: محمد جواد شریعت، تهران: اساطیر.
20. خوارزمی، تاج الدین حسین. (1385). شرح فصوص الحکم شیخ اکبر محی الدین ابن عربی، ج اوّل، به اهتمام: نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
21. خیراندیش،سیّد مهدی.(1384). حلاج یا خوارزمی؟ ،کتاب ماه ادبیات وفلسفه، شمارۀ 99-98، صص: 54-53.
22. رازی، نجم الدین. (1384). مرصاد العباد، به اهتمام: محمد امین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.
23. راستگو، سیّد محمّد.(1383). عرفان در غزل فارسی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
24. زمانی، کریم.(1385). میناگر عشق، شرح موضوعی مثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی، تهران: نشر نی.
25. سجادی، سیّد ضیاء الدین.(1384). مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، تهران: سمت.
26. سجّادی، سیّد جعفر. (1389). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: انتشارات طهوری.
27. سعدی.( 1374). متن کامل کلیّات،مطابق نسخۀ تصحیح شده محمد علی فروغی( ذکاء الملک)، مقدمه و شرح حال: استاد جلال الدین همایی، حواشی: محمود علمی (درویش)، تهران: انتشارات جاویدان.
28. ----.(1375). بوستان سعدی (سعدی نامه)، تصحیح و توضیح:غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
29. سعیدی، گل بابا.(1387). فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی ابن عربی، تهران: انتشارات زوّار.
30. سلمان ساوجی.(1367). دیوان، با مقدمۀ: تقی تفضّلی، به اهتمام: منصور مشفق، تهران: صفیعلیشاه.
31. سلیمی خراشاد، سودابه و کیخای فرزانه، حمید رضا.(1398). بررسی مضامین عرفانی درشعر احمد عزیزی، فصلنامۀ عرفان اسلامی دانشگاه آزاد زنجان، سال پانزدهم،شمارۀ 59،صص: 146-123.
32. سنایی غزنوی، حکیم ابو المجد مجدود بن آدم.(1377). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح و تحشیه: مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
33. --------، --------------------- (1388).دیوان سنایی غزنوی، به سعی و اهتمام: محمد تقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات سنایی.
34. شاه نعمت الله ولی، سیّد نور الدین.(1385). دیوان، تهران: انتشارات طلایه.
35. شبستری، شیخ محمود. (1382). گلشن راز، به اهتمام: دکتر کاظم ذزفولیان، تهران: انتشارات طلایه.
36. طهماسبی، فریدون و دیگران.(1397). انواع و مراتب صبر در متون منثور عرفانی، فصلنامۀ عرفان اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، سال پانزدهم، شمارۀ 57، صص: 352-329.
37. عراقی، فخرالدین.(1386). کلیّات، به تصحیح و توضیح: نسرین محتشم، تهران: انتشارات زوّار.
38. عطار نیشابوری، شیخ فرید الدین محمد.(1386). دیوان، به اهتمام و تصحیح: محمد تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.
39. غزّالی، ابوحامد محمّد.(1361). کیمیای سعادت، ج2، به کوشش: حسین خدیوجم، تهران: علمی فرهنگی.
40. فروزانفر، بدیع الزمان.(1376). احادیث و قصص مثنوی، ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد: حسین داوودی، تهران: امیر کبیر.
41. قاسمی، رضا و مبینی دهکردی، شهلا.(1389). بازتاب مضامین اخلاقی کلام علی (ع) در شعر سعدی شیرازی، فصلنامۀ اخلاق بهار، شمارۀ 19، صص: 125-92.
42. کاشانی، عزّالدّین محمود بن علی.(1381). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات: جلال الدین همایی، تهران: موسسۀ نشر هما.
43. کرمانی، اوحد الدین.( 1366). دیوان رباعیّات، به کوشش: احمد ابو محبوب، با مقدمه از دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: سروش انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
44. لویی ماسینیون.(1386). دیوان حلّاج و گذری بر اندیشه و تعبیرات عرفانی، ترجمه و تدوین: قاسم میر آخوری- حیدر شجاعی، تهران: قصیده.
45. محسنی نیا، ناصر و دیگران.( 1390). پژوهشی دربارۀ جایگاه ادبیات تعلیمی درقصاید پارسی، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی،سال سوم،شمارۀ دهم، صص: 122-103.
46. محمدی،محمد حسین. (1374). بیگانه مثل معنی(نقد وتحلیل شعرصائب و سبک هندی)،تهران: میترا ،چ اول
47. منصور حلّاج.( 1375). دیوان(به انضمام شرح مبسوطی دربارۀ عشق الهی)، تهران: سنایی.
48. مولانا، جلال الدین محمد بلخی.( 1376). کلیّات دیوان شمس تبریزی، با مقدمه و تصحیح: محمد عباسی، تهران: انتشارات طلوع.
49. ---، -----------------. (1384). مثنوی معنوی، از نسخۀ نیکلسون، فرهنگ لغات و اعراب از عزیز الله کاسب، تهران: انتشارات گلی.
50. نظامی گنجوی.(1374). خسرو و شیرین، به تصحیح: بهروز ثروتیان، تهران: امیر کبیر.
51. ---------. (1362). دیوان قصاید و غزلیات، با مقدمه و تصحیح: سعید نفیسی، تهران: انتشارات فروغی.
52. همدانی، عین القضات. (1377). رسالۀ لوایح، به تصحیح و تحشیه: رحیم فرمنش، تهران: منوچهری.