بررسی آموزه‌های تعلیمی رسالۀ انیس‌الطالبین محمد بن محمود فارس

محورهای موضوعی : شاهنامه

الهه صادقی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران)
قربانعلی ابراهیمی ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی،نجف آباد، ایران (نویسنده مسوول))
مهرداد چترایی عزیزآبادی ³ (استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/01/15 تاریخ پذیرش : 1400/01/15 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: مضامین تعلیمی, سدۀ یازدهم, رسالۀ عرفانی, انیس‌ الطالبین, محمد بن محمود فارس,

چکیده مقاله :

متون و اشعار تعلیمی یکی از گسترده‌ترین و رایج‌ترین ژانرهای ادب فارسی است که گاه به‌صورت اثری کاملاً مستقل است. رسالۀ انیس‌ الطالبین محمد بن محمود فارس، از جمله آثار مشحون از آموزه‌های تعلیمی است. این رساله که یکی از آثار نفیس متعلق به سدۀ یازدهم هجری است و در شمار متون ارزشمند اخلاقی‌ـ حکمی فارسی جای دارد، تاکنون گمنام مانده است. این رساله مشحون از مضامین و معانی تعلیمی و حکمی فراوانی است که نویسنده، آن را به‌اقتضای زمینۀ انفعالی و ذوقی به کار برده است. نگارندگان در این پژوهش بر آن‌اند تا ضمن معرفی اجمالی رسالۀ انیس‌ الطالبین، تأثیر آموزه‌های اخلاقی به‌کاررفته در این رساله را در ذهن و درون مخاطب بررسی کنند. نتایج پژوهش حاکی از این است که نویسنده فردی آگاه بوده که با اصول روان‌شناختی آشنایی داشته و به‌اقتضای موقعیت از شگردهای مختلف تشویق، ترغیب، حکایت و تمثیل و استدلال و... بهره گرفته است.

چکیده انگلیسی:

Didactic prose and poetry are the most widespread and common genre of Persian literature. The treatise of Anis al-Tālibin by Muhammad ibn Mahmud Fars is a literary work replete with the didactic lessons. Being written in the eleventh century AH, this treatise is among the valuable Persian moral-doctrinal texts. Nevertheless, it has remained anonymous so far. The treatise contains many didactic and doctrinal themes and meanings that the author has used based upon the context. The authors of this study intend to introduce the treatise of Anis al-Talebin briefly and examine the effect of the moral trainings used in this treatise on the minds of the audience. The results of the research indicate that the author is a knowledgeable person who is familiar with psychological principles and therefore, depending on the situation has used various techniques such as encouragement, persuasion, anecdote and allegory, reasoning, etc.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.

2. آقاحسینی، حسین و یلمه‌ها، احمدرضا (1392)، «انیس الطالبین از کیست؟»، مجله مطالات عرفانی، شمارۀ 17، 5ـ۲۰.

3. پشت‌دار، علی‌محمد و نان‌آور، حمیدرضا (1389)، «معرفی نسخۀ خطی اخلاق شاهی»، مجله پیام بهارستان، سال سوم، شمارۀ ۱۰، 127ـ۱۳۵.

4. داد، سیما (1385)، فرهنگ اصطلاحات ادبی (واژه‏نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی)، تهران: مروارید.

5. درایتی، مصطفی (1391)، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.

6. ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ــــــ (1389)، فهرست‌واره دست‌نوشته‌های ایران (دنا)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

7. دلشاد تهرانی، مصطفی (1382)، سیری در تربیت اسلامی، تهران: انتشارات دریا.

8. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، ج۷، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

9. رحیمی، عزت‌الله (1391)، «نقش تشویق و تنبیه در تربیت»، مجلۀ علمی‌آموزشی و فرهنگی تربیت، 120ـ127.

10. رحیمی راغب، مهین و قیّم، بهادر (1394)، «جایگاه علم و علم‌آموزی در اسلام»، جندی‌شاپور، سال اول، شمارۀ 3، 40ـ۴۸.

11. رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر، شیراز: نوید شیراز.

12. رزمجو، حسین (1374)، انواع ادبی و آثار آن، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

13. رزمجو، حسین (1382)، نقد و نظری بر شعر گذشتۀ فارسی از دیدگاه اخلاق اسلامی، چ۱، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

14. فارس، محمد بن محمود، نسخۀ خطی رسالۀ انیس‌ الطالبین، به شمارۀ 2984، قم: کتابخانۀ مسجد اعظم قم.

15. ـــــــ ، نسخۀ خطی رسالۀ انیس‌ الطالبین، به شمارۀ 221، قم: کتابخانۀ مسجد اعظم قم.

16. ماوردی، علی بن محمد (1407)، ادب الدنیا والدین، ج۱، قاهره: چاپ مصطفی سقا.

17. فتحی، مریم و کاوندی، سحر، (1393)، «بررسی نسخۀ خطی رسالۀ اخلاق ظهیریه»، مجلۀ آینۀ پژوهش، سال بیست‌وپنجم، شمارۀ ۳، 6۵ـ6۸.

18. مردانی نوکنده، محمدحسین (1392)، «جایگاه و منزلت کار و تلاش در تحقق حماسۀ اقتصادی (با تأکید بر مبانی دینی)»، فصلنامۀ علمی تخصصی حبل المتین، دورۀ دوم، شمارۀ ۲، 106ـ۱۲۷.

19. منزوی، احمد (1349)، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران: مؤسسه فرهنگی- منطقه‌ای.

20. موسوی سیرجانی، سهیلا و منصوری، مهدیه (1395)، «سنایی و اخلاق حرفه‌ای»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال دوزادهم، شمارۀ 42، 257ـ۳۰۰.

21. میرصادقی (ذوالقدر)، میمنت (1385)، واژه‌نامۀ هنر شاعری، تهران: کتاب مهناز.

22. میلر، جرج آرمیتاژ (1368)، روان‌شناسی و ارتباط، ترجمۀ محمدرضا طالب‌نژاد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

23. هانری دوفوشه کور، شارل (1377)، اخلاقیات (مفاهیم اخلاقی در ادب فارسی از سدۀ سوم تا سدۀ هفتم)، ترجمۀ محمدعلی امیر معزی و عبدالحمید روح‌بخشان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران.