واکاوی تطبیقی جایگاه قناعت در مثنوی معنوی مولوی و بوستان سعدی با تأملی در دیدگاه مکتب معنادرمانی و ارائۀ الگویی از آن

محورهای موضوعی : شاهنامه

حسنعلی بختیاری نصرآبادی ¹ (استاد گروه علوم تربیتی، دانشگاه اصفهان)
حسین دولتدوست ² (دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه اصفهان (نویسنده مسئول))
محمدحسین حیدری ³ (دانشیار گروه علوم تربیتی، دانشگاه اصفهان)
محسن محمدی فشارکی ⁴ (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان)

تاریخ دریافت : 1399/03/13 تاریخ پذیرش : 1399/03/13 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: مثنوی معنوی, بوستان, معنادرمانی, ادبیات تعلیمی, قناعت,

چکیده مقاله :

پرسش از معنای زندگی، از مهم‌ترین سؤالات انسان است. ویکتور فرانکل در مکتب خویش که معنادرمانی نامیده می‌شود، کوشیده است به این پرسش اساسی پاسخ دهد. وی بر آن است به فرد بیاموزد که معنای زندگی خویش را دریابد و از رخوت و خلأ وجودی بیرون آمده و سرچشمه‌های زلال زندگی را ادراک کند. فضایل اخلاقی یکی از سرچشمه‌های زلال زندگی و از ارکان اساسی سعادت بشر و مایۀ تعالی و تکامل مادی و معنوی است. بزرگان ادب فارسی، غالب شاهکارهای خود را با بهره‌گیری از فرهنگ اسلامی و آموزه‌های قرآنی خلق کرده‌ و کوشیده‌اند تا مخاطب را به‌سمت فضایل اخلاقی در پرتو معنابخشی به زندگی رهنمون سازند. قناعت از جمله فضایل اخلاقی مهمی است که شاعران هرکدام به‌شیوه‌ای بدان اشاره کرده‌اند. مولوی و سعدی از جمله شاعرانی هستند که به گواهی آثارشان، نظرگاهی دینی و تربیتی دارند و از همین روی است که آشنایی با آیات و روایات و تسلط بر آموزه‌های دینی را در آثارشان قابل ستایش می‌بینم. سعدی در بوستان، فقط به توصیف افراد قناعت‌پیشه اکتفا نکرده است، بلکه ضمن ارائۀ بابی با عنوان قناعت، نمونه‌ای از حکایات و تمثیل را برای روشنگری خوانندگان و تأثیر کلام و بیان نصایح ذکر می‌کند. مولوی نیز در مثنوی معنوی، ضمن ستودن قناعت به مذمت حرص و طمع می‌پردازد و می‌کوشد تا با از بین بردن رذایل، زمینۀ کسب فضایل را برای مخاطب فراهم سازد. در این راستا، مکتب معنادرمانی به مؤلفه‌هایی چون رنج، جزء جدایی‌ناپذیر زندگی، محور کوشش و پاداش، وسعت نظر برای معنایابی، انسان‌ساز بودن و پاسخی به معنای زندگی و شناخت خداوند اشاره دارد. تطبیق مؤلفه‌های حاکم بر جایگاه قناعت در متون یادشده و مؤلفه‌های مستخرج از مکتب معنادرمانی، منتج به شکل‌گیری الگویی تربیتی گردید.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.

2. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1997)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

3. اخوان، پیمان و جعفری، مصطفی (1385)، «نظریه‌پردازی ‌و آزمایش‌ نظریه‌ها در حوزۀ مدیریت دانش»، فصلنامه ‌مدیریت ‌فردا، شمارۀ 15، 22ـ۲۸.

4. بارانی، محمد و گل‌افشانی، رشید (1391)، «مثنوی، دریای فضایل تربیتی و تعلیمی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ ۱۳، 63ـ۸۶.

5. پایمرد، منصور (1389)، «با مدعی بگویید»، مجموعه مقالات حافظ‌شناسی، شیراز: نوید.

6. پرنیان، موسی و حسینی، سید آرمان (1391)، «سفارش‌های اقتصادی سعدی در بوستان و گلستان»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 16، 159ـ۱۸۸.

7. جعفری، حمید (1391)، «بررسی مفاهیم در دیوان صائب تبریزی»، فصلنامۀ تخصصی علوم ادبی، 38ـ73.

8. دیاری‌بیدگلی، محمدتقی و جمعی از نویسندگان (1381)، آموزه‌هایی از متون قرآن و حدیث، چ۱، قم: دفتر نشر معارف.

9. راغب اصفهانی، حسین‌ بن‌ محمد (1386)، مفردات الفاظ قرآن و اخلاق، ترجمۀ مصطفی‌ رحیمی‌نیا، چ۱، تهران: انتشارات سبحانی.

10. رضایی‌زاده، مرتضی (1396)، «بررسی صفات پسندیدۀ اخلاقی در دفتر اول، دوم و سوم مثنوی مولانا»، مجموعه مقالات سومین همایش متن‌پژوهی ادبی، تهران، 1ـ۱۵.

11. سعدی، شیخ مصلح‌الدین (1384)، بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ۸، تهران: نشر خورازمی.

12. سیف، علی‌اکبر (1396)، سنجش فرایند و فراورده‌های یادگیری، تهران: انتشارات دوران.

13. شولتز، دوان (1388)، روان‌شناسی کمال، ترجمۀ گیتی خوشدل، تهران: پیکان.

14. طوسی، جواجه‌ نصیرالدین (1387)، اخلاق ‌ناصری، تصحیح ‌مجتبی ‌مینوی ‌و علیرضا حیدری، چ۱، تهران: نشر خوارزمی.

15. عطار نیشابوری، فریدالدین (1374)، تذکرةالاولیا، تصحیح استعلامی، چ۱، تهران: نشر زوار.

16. فرانکل، ویکتور (1388)، فریاد ناشنیده برای معنی، روان‌درمانی و انسان‌گرایی، ترجمۀ مصطفی تبریزی و علی علوی‌نیا، چ۳، تهران: فراروان.

17. ــــــ (1390)، انسان در جستجوی معنای غایی، ترجمۀ احمد صبوری و عباس شمیم. تهران: آشیان.

18. فراهیدی، خلیل ‌بن‌ احمد (1425)، کتاب العین، ابراهیم السامرایی، تهران: اسوه.

19. فوشه‌کور، شارل هندی (1377)، اخلاقیات و مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدۀ سوم تا سدۀ هفتم هجری، ترجمۀ محمدعلی امیری معزی، تهران: نشر دانشگاهی.

20. قشیری، ابوالقاسم (1387)، رسالۀ قشیریه، ترجمۀ ابوعلی عثمانی، چ۱، تهران: نشر زوار.

21. کاشانی، عزالدین محمد بن ‌علی (1389)، مصباح‌ الهدایة و مفتاح الکفایه، مقدمه، تصحیح و توضیحات عفت کرباسی و محمدرضا بزرگ خانقی، چ۴، تهران: انتشارات زوار.

22. گذشتی، محمدعلی و کاکاوند، فاطمه (1393)، «آموزه‌های تعلیمی مثنوی معنوی مولوی در حوزۀ آسیب‌های اجتماعی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 21، 81ـ۱۰۸.

23. مجتبوی، سید جلال‌الدین (1376)، علم اخلاق اسلامی، ترجمۀ جامع السعادات نراقی، چ۱، تهران: نشر حکمت.

24. منصوریان، یزدان (1386)، «گرانددتئوری ‌چیست ‌و چه ‌کاربردی ‌دارد؟»، ویژه‌‌برنامۀ ‌همایش ‌علم و ادب ‌و جامعۀ ‌اطلاعاتی، اصفهان: دانشگاه اصفهان.

25. موسی‌آبادی، رضا و فخراسلام، بتول (1395)، «سفارش‌های اخلاقی در کلیات سعدی با رویکرد به قرآن و نهج‌البلاغه»، فصلنامه مطالعات قرآنی، شمارۀ 26، 97ـ۱۱۳.

26. موسوی، مهین (1392)، ‌نوع‌پرستی و صلح‌طلبی از دیدگاه عطار نیشابوری، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد (به راهنمایی عبدالرضا مظاهری)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

27. مولوی، جلال‌الدین (1394)، مثنوی معنوی، تصحیح محمد استعلامی، چ۱۰، تهران: سخن.

28. ملکیان، مصطفی (1379)، تاریخ فلسفۀ غرب، تهران: انتشارات حوزه و دانشگاه.

29. معین، محمد (1380)، فرهنگ فارسی یک جلدی، تهران. سرایش.

30. نراقی، ملااحمد (1378)، معراج السعادة، تصحیح موسوی کلانتری، چ۱، تهران: انتشارات پیام آزادی.

31. نوروزپور، لیلا (1392)، «حرص و طمع در مثنوی مولوی و مقایسۀ آن با چهار اثر در حوزۀ ادبیات تعلیمی»، فصلنامه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، شمارۀ 19، 431ـ۴۴۴.

32. Glaser, B. and Stravss, A. (1967), The Diccovery of the Grounded Theory Strategies for Qvalitative Research, New York: Aldine.

33. Neuman, Lawrence (1977), Social Resevch Methods: Qvalitave and Quantitative Approachesd, 3d, Boston: Aliyn and Bacon.