تبدّل و تحوّل صفت «حرص» از دیدگاه آثار تعلیمی صوفیه تا سدۀ نهم هجری

محورهای موضوعی : مسیحیت

مجید فرحانی زاده ¹ , عباس محمدیان ² , احمد خواجه ایم ³ , علی تسنیمی ⁴

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری
2 - عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری
3 - عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری
4 - عضو هیات علمی گرو زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

تاریخ دریافت : 1400/02/04 تاریخ پذیرش : 1400/02/04 تاریخ انتشار : 1399/12/01

کلید واژه: حرص, تحوّل و تبدّل صفت, فرق, فنا, بقا,

چکیده مقاله :

این پژوهش به تحلیل صفت حرص از منظر مراتب سیر و سلوک در مهم‌ترین آثار تعلیمی صوفیه تا قرن نهم هجری می‌پردازد. این بررسی که با روشی توصیفی-تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که صفت حرص، در هر یک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تبدّل و تحوّل محتوایی شده است، چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک (فرق)، حرص به عنوان صفتی منفی شناخته می‌شود، لذا اقتضای این مرتبه ایجاب می‌کند تا سالک رویکردی کوشش‌مدارانه در پرهیز از حرص داشته باشد. در مرتبۀ دوم (فنا)، جذبۀ الهی، سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد. بنابراین، صفت رذیلۀ حرص در این مرتبه به سبب فنای عارف، از او زدوده ‌می‌شود؛ اما در مرتبۀ سوم (بقا)، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌گردد؛ لذا حرص در او به شکل ایجابی، اما تحوّل‌یافته، نمود می‌یابد. این صفت که در عاشق پس از قرب به معشوق ظاهر می‌گردد، به حرص و اشتیاق عاشق بر درجات بالاتری از قرب و وصال معشوق تعبیر می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد باوجود تناسب سخنان بیشتر عارفان از حرص با مرتبۀ فرق، سخنان برخی‌شان از حرص، با احکام مرتبۀ فنا و بقا نیز هم‌پوشانی دارد.

چکیده انگلیسی:

This research analyzes the attribute of greed according to the Sufis' educational works up to the 9th century AH. This study is a descriptive-analytical one, shows that greed undergoes content change in three levels of behavior. In the first stage of mystical journey (farq, "difference"), greed is recognized as a negative attribute. Therefore, this level requires that the seeker has a diligent and prudent approach in avoiding greed. In the second stage of mystical journey (fanā', "annihilation") because of the divine ecstasy the seeker's self becomes empty of all mundane attributes. Therefore, in this stage, due to this mystical annihilation, the inferior attribute (greed) becomes despair. In the third stage (baqā', "survival"), the mystic becomes the manifestation of the divine attributes. Greed in this stage, becomes a positive attribute. So greed interprets as the lover yearning to his beloved. Our findings show that although the Sufis' educational works are mainly against the greed, some of their words promote it as a positive attribute in the final stage of mystical journey.

منابع و مأخذ:

- قرآن کریم، 1376ش.

- ابن‌عربى، محیى­الدین، الفتوحات ‌المکیه، ج2‏، بیروت، دارالصادر، چ1، بی‌تا.

-انصارى‏، خواجه عبدالله، مناجات‌نامه، تصحیح محمد حماصیان‏، کرمان، خدمات فرهنگى کرمان‏، چ1، 1382ش.

- بقلى شیرازى‏، روزبهان، مشرب‌الارواح‏، تصحیح عاصم‌ابراهیم الکیالی الحسینى الشاذلى، چاپ اول‏، بیروت‏، دارالکتب ‌العلمیه، چ1، 1426ق.

- تسترى‏، سهل‌بن‌عبدالله،‏ تفسیرالتسترى‏، تصحیح محمدباسل عیون السود‏، بیروت‏، دار­الکتب ‌العلمیه، چ1، 1423ق.

- تهانوى، محمد­على، موسوعة کشاف اصطلاحات‌الفنون و العلوم، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1996م.
- جامی، نورالدین عبدالرحمان، لوائح‌الحق و لوامع‌العشق، به اهتمام محمدعلاءالدین منصور‏، قاهره، المجلس‌الأعلى للثقافه، چ1، 2003م.

- همو، هفت اورنگ، تصحیح مرتضی مدّرس‌گیلانی، تهران، مهتاب، چ9، 1389ش.

- همو، کلّیات دیوان، تصحیح اعلاخان افصح‌ زاد، تهران، دفتر مطالعات ایرانی، میراث مکتوب، چ1، 1388ش.

- همو،  نفحات‌الانس، تصحیح محمود عابدی، تهران، سخن، چ5، 1386ش.

- جرجانى، سیدشریف، التعریفات، تهران، ناصرخسرو، چ4، 1370ش.

- حافظ شیرازى‏، شمس­الدین محمد، دیوان حافظ، تصحیح محمد قزوینى و قاسم غنى، تهران‏، زوار، چ4، 1385ش.

- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج6، تهران، دانشگاه تهران و روزنه، چ2، 1377ش.

- راغب اصفهانى، حسین بن محمد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن‏، ج1، تصحیح و ترجمة غلامرضا خسروى حسینى، تهران‏، مرتضوی، چ2، 1374‏ش.

- سلمى‏، عبد الرحمن محمد، طبقات الصوفیه، تصحیح مصطفى عبد القادر عطا، بیروت‏، دار الکتب العلمیة، چ2، 1424ق‏.

- سنایى، ابوالمجد مجدود، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تصحیح محمدتقی مدرس رضوى‏، تهران‏، دانشگاه تهران‏، چ6، 1383ش.

- همو، دیوان سنایی، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوى، تهران، سنایی، چ5، 1380ش.

- سهروردى‏، شهاب‌الدین ابوحفص، عوارف ‌المعارف‏، تصحیح احمد عبدالرحیم السایح و توفیق على وهبه، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، چ1، 1427ق‏.

- عطار نیشابورى، فریدالدین، دیوان عطار، تصحیح تقی تفضلى‏، تهران‏، علمى و فرهنگى‏، چ11، 1384ش.

- همو، الهى‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران‏، سخن، چ5، 1388ش.

- همو، تذکرۀ الأولیاء، تصحیح رینولد نیکلسون‏، مطبعه لیدن‏، چ1، 1905م.

- عراقى‏، فخر­الدین، کلیات عراقى‏، تصحیح نفیسى، تهران‏، سنائى، چ4، 1363‏ش.

- غزالى‏، ابوحامد محمد،  احیاء علوم‌الدین، حافظ عراقى‏، ج10‏، بیروت‏، دارالکتاب‌العربى، چ1، بی‌تا‏.

- همو، ترجمۀ احیاء علوم‌الدین، (4جلدی)، ج3، ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمى‏، تصحیح رضا خدیو جم‏‏، تهران‏، علمى و فرهنگى، 1386‏ش.

- همو، کیمیاى سعادت‏، ج2، تصحیح رضا خدیو جم‏‏، تهران‏، علمى و فرهنگى، چ11، 1383ش.

- قشیرى، ابوالقاسم، رسالۀ‌ القشیریه، ترجمۀ ابوعلی عثمانى‏، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران‏، بیدار‏، چ1، 1374ش.

- قلانسى‌نسفى‏، عبدالله، ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق‏، تصحیح عارف نوشاهى‏، تهران‏، میراث مکتوب‏، چ1، 1385ش.

- کاشانى‏، عزالدین محمود،  مصباح ‌الهدایة و مفتاح ‌الکفایة، تصحیح جلال‌الدین همایی‏، تهران‏، هما، چ9، 1388ش.

- مولوی، جلال­الدین محمد، دیوان کبیر شمس‏، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران‏، طلایه‏، چ1، 1384ش.

- همو، مثنوى معنوى‏، تصحیح توفیق سبحانى‏، تهران‏، وزارت ارشاد اسلامى، چ1، 1373‏ش.

- نسفى، عزیزالدین، راز ربانى(اسرارالوحى سبحانى)، تهران، امیر کبیر، چ1، 1378ش.

- میبدى‏، ابوالفضل رشیدالدین، کشف ‌الأسرار و عدة الأبرار، ج5 و 8، تصحیح علی‌اصغر حکمت، تهران‏، امیرکبیر، چ5، 1371ش.

- هجویرى‏، ابوالحسن على، کشف‌المحجوب‏، تصحیح محمود عابدی، تهران‏، سروش‏، چ4، 1387ش.