«سفر» و «زیارت» در ادیان: مطالعه تطبیقی

محورهای موضوعی : مسیحیت

محسن شرفایی ¹ , علی اکبری چناری ²

1 - پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد ایران
2 - گروه ادیان و مذاهب، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ایران

تاریخ دریافت : 1401/12/02 تاریخ پذیرش : 1402/09/19 تاریخ انتشار : 1402/06/01

کلید واژه: زیارت, زیارتگاه, سفر باطنی, ادیان غیر ابراهیمی, ادیان ابراهیمی, سفر ظاهری,

چکیده مقاله :

بیشتر محققان غربی زیارت را در مفهوم اخص و دینی آن سفر زائر به مکان مقدس با انگیزه دینی و در مفهوم گسترده‌تر با انگیزه غیر دینی نیز تعریف کرده‌اند، اما برخی ادیان همچون مسیحیت، اسلام و آیین سیک بر حضور قلبی زائر نزد مزور نیز تاکید کرده‌اند و اصرار بیش از حد بر سفر ظاهری را ضروری ندانسته اند. با سیری در سپهر معانی مختلف لغوی و اصطلاحی زیارت در ادیان ، سفر رکنی از ارکان زیارت است. در مجموع، سفر دو نوع است: سفر آفاقی و سفر انفسی. زائر چه سیر ظاهری داشته باشد و چه سیر درونی، چه با سفر فیزیکی در مکان مقدس حاضر شود و چه در سیر انفسی به وصال معشوق رسد، در هر دو صورت این حضور و رسیدن نیازمند طی سفر است. تبیین جایگاه سفر در زیارت برای متولیان اماکن دینی از دو بعد حائز اهیمت است: در بعد ظاهری باید تمام ملزومات و امکانات مورد نیاز زائر در سه مرحله پیش از سفر، حین سفر تا رسیدن به مکان مقدس، و بعد از سفر را فراهم نمایند. در بُعد باطنی نیز باید به تزکیه درونی زائر و ادب حضور نزد مزور توجه کنند.

چکیده انگلیسی:

بیشتر محققان غربی زیارت را در مفهوم اخص و دینی آن سفر زائر به مکان مقدس با انگیزۀ دینی و در مفهوم گسترده‌تر با انگیزۀ غیر‌دینی نیز تعریف کرده‌اند، اما برخی ادیان همچون مسیحیت، اسلام و آیین سیک بر حضور قلبی زائر نزد مزور نیز تاکید کرده‌ و اصرار بیش از حد بر سفر ظاهری را ضروری ندانسته اند. با سیری در سپهر معانی مختلف لغوی و اصطلاحی زیارت در ادیان، سفر رکنی از ارکان زیارت است. در مجموع، سفر دو نوع است: سفر آفاقی و سفر انفسی. زائر چه سیر ظاهری داشته باشد و چه سیر درونی، چه با سفر فیزیکی در مکان مقدس حاضر شود و چه در سیر انفسی به وصال معشوق رسد، در هر دو صورت این حضور و رسیدن نیازمند طی سفر است. تبیین جایگاه سفر در زیارت برای متولیان اماکن دینی از دو بُعد حائز اهیمت است: در بعد ظاهری باید تمام ملزومات و امکانات مورد نیاز زائر در سه مرحله پیش از سفر، حین سفر تا رسیدن به مکان مقدس، و بعد از سفر را فراهم نمایند. در بُعد باطنی نیز باید به تزکیه درونی زائر و ادب حضور نزد مزور توجه کنند.

منابع و مأخذ:

* قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.

• آگوستین قدیس، شهر خدا، ترجمه حسین توفیقی، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1392.


• ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق،‌ به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ق.


• ابن فارس، أحمد بن فارس‏، معجم المقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ‌1404ق.


• ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب، بیروت،‌ دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، ‌1414ق.


• الازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، تحقیق احمد عبدالعلیم بردونی، ج 13 بی‌نا، بی‌تا.


• امینی، عبدالحسین،‌ الزیاره، بی‌نا، بی‌تا.


• انصاری،‌ خواجه عبدلله، طبقات الصوفیه، به تصحیح محمد سروری مولائی، تهران، توس،‌ 1362.


• جوادی عاملی‌،‌ عبدالله،‌ ادب فنای مقربان،‌ ج1،‌ قم، ‌اسراء،‌ ‌1381.‌


• حافظ، شمس الدین محمد،‌ دیوان حافظ، به اهتمام جهانگیر منصور، تهران، نشر دوران، 1385.


• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، ‌1409ق.


• حکیم، سید محمد حسن، «مفهوم‌شناسی زیارت در فرهنگ اسلامی»، حدیث و اندیشه، شماره 10 و 11، پاییز1389و تابستان 1390.


• حکیمی، یعقوب، فرهنگ فارسی عبری، اورشلیم، Minerva institution & consultation group ، 2006.


• حییم، سلیمان، فرهنگ عبری فارسی، اسرائیل،‌ {بی‌نا} 1344.


• دالن جی،‌ تی‌موتی، گردشگری،‌ دین و سفرهای معنوی،‌ ترجمه محمد قلی‌پور و احسان مجیدی فر،‌ تهران،‌ جامعه‌شناسان،‌ 1392.


• دقیقیان، شیرین دخت، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران، ویدا، 1379.


• دَمَّه پَدَه (راه آیین)، ترجمه ع. پاشایی، تهران، نگاه معاصر، 1380.


• راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، تصحیح صفوان عدنان داوودى، بیروت -دمشق،‌ دار القلم- الدار الشامیة،‌1412ق.


• روحانی،‌ سید محمد،‌ دین سیک‌ها، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب،‌1388.


• ریدر، ایان، زیارت، ترجمه داریوش رضاپور، تهران، حکمت سینا، 1400.


• زارعی سبزواری،‌ عباسعلی،‌ زیارت در نگاه شریعت، بی‌نا،‌ بی‌تا.


• زمانی، حسین، بازشناسی مفهوم زیارت، مشهد، انتشارات آوند رشد،‌ 1391.


• شختر، حییم و دیگران، واژه های فرهنگ یهود، ترجمه مشه امیر و دیگران، اورشلیم، انجمن جوامع یهودی، 1977.


• صاحب بن عباد، إسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، تصحیح محمد حسن آل یاسین، بیروت،‌ عالم الکتاب‏، 1414ق.


• طاهری، سید محمود، زیارت از دیدگاه علما و عرفای فریقین، تهران، مشعر، 1392 .


• عطار نیشابوری، فریدالدین، ‌تذکرة الاولیاء، تصحیح نیکلسون، تهران، دنیای کتاب، بی‌تا.


• علی مهدی، مسلم، زیارت مجازی:مفهوم‌ها و الگو‌ها، مشهد،‌ بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1396.


• عهد جدید بر اساس کتاب مقدس اورشلیم، ترجمه پیروز سیار، تهران، نشر نی،‌1387.


• الفاکهی،‌ محمد بن اسحاق،‌ اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محقق عبد الملک بن عبدالله بن هیشف مکه، مکتبه الأسدی، 2003.


• کتاب مقدس، ترجمه قدیم با حروفچینی و رسم‌الخط جدید و عناوین بخش‌ها ارجاع‌ها، Elam, Ministeries، انگلستان، 1999 میلادی.


• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی‏،‌ 1403ق.


• مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت، ‌ج1،‌ قم، معشر، 1378.


• «مرآت العشاق»، به تصحیح برتلس، بوگنی ادواردویچ، درکتاب تصوف و ادبیات تصوف، تهران، ‌امیر کبیر،‌2536.


• المنقری، نصر بن مزاحم، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، مکتب آیت الله المرعشی النجفی، بی‌تا.


• موحدیان عطار، علی، «زیارت در آیین هندو»، هفت آسمان،‌ سال هشتم، شماره 29، بهار 1385.


• مهرشاهی، داریوش، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارتگاه‌های زرتشتیان در یزد»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 15، شماره 1-2 (پیاپی، 56- 57)، بهار و تابستان 1379.


• Bitton-Ashkelony, Brouria, Encountering the Sacred: the Debate on Christian Pilgrimage in Late Antiquity, University of California Press , London, 2005.


• Collins-Kreiner, Noga, “Researching Pilgrimage: Continuity and Transformations”, Annals of Tourism Research, Vol. 37, No. 2, 2010.


• Constance, A. Jones & James D. Rayan, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Hinduism, New York, Facts on File, 2007.


• Eck, Diana L. , “India's Tirthas: Crossings in Sacred Geography”, History of Religions,20 (4), 1981.


• Hawting, Gerald, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Quran, ed by: Jane Dammen Mc Auliffe, Brill, Leiden –Boston, Vol 4, 2004.


• Hyman, Semah Cecil, "Pilgrimage", Encyclopaedia Judaica, ed by: Fred Skolnik, Jerusalem, Keter Publishing House LTD ,vol. 16, 2007.


• Jutla, Rajinder s., “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge :Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.


• Kay Davidson, Linda and David M. Gitlitz, Pilgrimage : from the Ganges to Graceland : an encyclopedia, Santa Barbara, ABC-CLIO, Inc, 2002.


• Kramrisch, Stella, the Hindu Temple, Delhi: Motilal Banarsidass, 1976.


• Langer, Robert, "From Privta Shrine to Pilgrimage Centre: the Spectrum of Zoroastrian Shrines in Iran", Zoroastrian Rituals in Context, Brill, Leiden. Boston. 2004.


• Lutz Kaelber, “ Paradigms of travel: from Medieval Pilgrimage to the Postmodern Virtual Tour” , Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Edited byDallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge :Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.


• Meri, J.w, “Ziyāra”, Encyclopedia of Islam, ed by: Lewis and others, Leiden, Brill, Vol 11, 1986.


• Pinches, T. G, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Religion and Ethics, ed by: James Hastings, New York, Charls Scribners’s Sons, Vol. 10,1917.


• Polan, s.m, “Pilgrimages”, New Catholic Encyclopedia, second Edition, Wahhington D.C, Gale, Vol. 11, 2003.


• The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical Publishing House, 1952.


• Trainor , Kevin, “pilgrimage”, Encyclopedia of Buddhism, ed by Robent E. Buswell, New York, Gale, 2004.


• Turner, Edith, “ An Overview”, Encyclopedia of Religion, ed by: Mirca Eliade, New York, Macmillan, Vol. 11, 1987


• Turner, V. & Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, New York, Colombia University Press , 1978.


• Vacaru, Christian, “The Biblical Foundations of the Pilgrimage”, International Letters of Social and Humanistic Sciences, Switzerland, SciPress Ltd, 2015


• Vukonić, Boris, “Sacred Places and Tourism in the Roman Catholic Tradition”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge :Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.


• Webb, Diana , Pilgrims and Pilgrimage in the Medieval West, London, New York, 1996.