«دینِ خُرَّم» در سخنِ فردوسی و پیوندِ آن با کیشِ اسماعیلیِ شاعر
محورهای موضوعی : حماسه
1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی – واحد دزفول.
کلید واژه: فردوسی, اسماعیلیّه, مانویّت, دینِ خُرّم, موبد,
چکیده مقاله :
چکیده دربارۀ ترکیبِ دینِ خُرّم در مصراعی از دیباچۀ داستانِ سیاوخشِ شاهنامه، سخن بسیار گفته اند. نگارنده نیز در جستارِ پیشِ رو، تعبیر و تأویلِ خویش را از این سخن بازگفته است. به باورِ نویسندۀ این جستار، با توجّه به این که فردوسی از اسماعیلیان بوده است و بیش ترِ این گروهِ باطنی در ایران، پیش از مسلمان شُدَن، بر باورِ خُرّم دینی بودند و خُرّم دینانْ در پیِ استقلالِ ایران از تازیان برآمدند، فردوسی نیز در بیتِ موردِ نظر، خود را شیفتۀ عمل کردِ سیاسی و فرهنگیِ این گروه و پی رَوی کنندۀ راهِ آنان می داند که در پیِ متابعت از ایشان در ایران دوستی، شاهنامه را سروده است تا این درختِ برومند، بارِ خود را بر همۀ ایرانیان بپراکَنَد و آنان را بهره مند سازد. گذشته از این، در دیباچۀ داستانِ سیاوخش، فردوسی از موبدی سخن می گوید کـه این موبد، همه را به سَخُن گویی، خردمندی، نکوخویی، نرم گویی، توجّه به دست آوردِ کـردار و جهانِ دیـگر سفارش می کند. با تـوجّه به متنی کـه از شخصی اسماعیلی مذهب (که پیش از آن خُرّم دین بوده) به جا مانده است و تطبیقِ آن با کلامِ موبد در شعرِ فردوسی، این موبدْ نیز باید شخصیّتی خُرّم دینی بوده باشد. برخی اندیشه هایِ مانوی نیز در سخنِ موبد هست که آن نیز پیوندِ او را با اندیشه هایِ خُرّم دینی نشان می دهد؛ زیرا ریشۀ اندیشه هایِ خُرّم دینی در کیشِ مزدکیان بوده است و آنان نیز در باورهایِ مذهبی، با مانویان پیوند داشته اند؛ پس با توجّه به مذهبِ اسماعیلیِ فردوسی و پیوندِ اسماعیلیّه بـا خُرّم دینان و همین طور وجودِ سخنانِ موبد با درون مایه هایِ خُرّم دینی، می توان بر آن شد که ماندن بر دینِ خُرّم در سخنِ فردوسی، احتمالاً تأییدِ برخی باورهایِ دینیِ خُرّم دینان (آن چه متناسب با عقایدِ اسماعیلیّه بوده است) و به ویژه پی رَوی از روی کردِ فرهنگیِ آنان است که به سراییدنِ شاهنامه انجامیده است.
Abstract There are many argument about “Khorram’s religion” in a mesra from the prologue of the tale of Siavsh in Shahnameh. The writer of this article presents his own interpretation of this subject. Since Ferdowsi had been a member of Ismailits and long before becoming moslem, the majority of this group were members of Khorram-dinan who aspired for an independence of Iran from the Arabs dominance it seems that Ferdowsi in that mesra shows his devotion to the political and cultural movements of this group and regards himself as a follower of their path, hence sharing their patriotic feelings for Iran he had composed Shahnameh so that this tall tree could disperse its fruits to all Iranians. Moreover in the prologue of the tale of Siavash, Ferdowsi speaks of a mobad or a priest who invites all to speak softly, to behave well, to be graceful, to act according to wisdom, and draws attention to God given gifts and the other world. In view of a text remained from a Ismaili person who was earlier an adherent of Khorram religion and the correspondence of that text with the priest’s words in Ferdowsi’s poem, it is assumed that this priest must have had inclination towards this sect. The existence of certain Manavi thoughts in the priest’s speech which is also indicative of his connection with the Khorramdini beliefs, since the root of Khorramdini beliefs lies in Mazdai sect who in turn are closely related to Manavi’s religious belief. Therefore it is concluded that devotion to Khorram religion in Ferdowsi’s words probably confirms certain religious beliefs of Khorramdinan, those compatible with the Ismaili beliefs and in particular shows that he favors and adopt their political and cultural deeds. .
فهرستِ منابع
- ابنِجوزی، ابوالفرج. (1368). تلبیسِ ابلیس،ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: نشرِ دانشگاهی.
- ابوالقاسمی، محسن. (1368). دینها و کیشهایِ ایرانی در دورانِ باستان، تهران: طهوری.
- ابوالمعالی، محمّد الزّاهد. (1342). بیانالادیان، به کوششِ هاشم رضی، تهران: چاپخانۀ سپهر.
- اردستانی رستمی، حمیدرضا. (1391). «نفسِ سخنگوی در اندیشۀ مانوی و ناصرخسروِ اسماعیلی»، ششمین همایشِ ملّیِ پژوهشهایِ ادبی، دانشگاهِ شهید بهشتی.
- اردستانی رستمی، حمیدرضـا. (1394). «فردوسی، ناصرخسرو و اسماعیلیّه»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، سالِ یازدهم، شمارۀ نوزدهم، بهار و تابستان، صص 67-98.
- اردستانی رستمی، حمیدرضا. (1395). «سخنگویمردِ شاهنامه و پیشینۀ مانوی ـ زروانیِ آن»، کهننامۀ ادبِ پارسی، سالِ هفتم، شمارۀ دوم، تابستان، صص 1-21.
- اردستانی رستمی، حمیدرضا. (1396). «نَفْسِ کمالیافته در متنهایِ دینیِ ایرانی (اوستا، متنهایِ پهلویِ زردشتی، متنهایِ مانوی و فارسیِ دری)»، پژوهشهایِ ادیانی، سالِ پنجم، شمارۀ دهم، صص 83-95.
- اردستانی رستمی، حمیدرضا. (1397). «شش نکته در دیباچۀ شاهنامه»، میاسای ز آموختن یک زمان (مجموعه مقالاتِ همایشِ ملّیِ شاهنامه و تعلیم و تربیت)، به کوششِ سیّد علی کرامتی مقدّم، با نظارتِ محمّدجعفر یاحقّی، مشهد: مؤسّسۀ فرهنگی، هنری و انتشاراتیِ ضریحِ آفتاب، صص 19-44.
- اندلسی، ابنِرشد. (1384). تهافتالتّهافت، ترجمه و توضیحِ علیاصغر حلبی، تهران: جامی.
- اوتاکر، کلیما. (1386). تاریخچۀ مکتبِ مزدک، ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد، تهران: توس.
- اوتاکر، کلیما. (1386). تاریخِ جنبشِ مزدکیان، ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد، تهران: توس.
- بردیایف، نیکلای. (1360). منابعِ کمونیسمِ روسی و مفهومِ آن، ترجمۀ عنایتاللّه رضا، تهران: ایرانزمین.
- برگنیسی، کاظم (تصحیح و توضیح). (1386). شاهنامه، تهران: فکر روز.
- بهار، مهرداد. (1384). ادیانِ آسیایی، تهران: چشمه.
- پریشروی، عبّاس. (1395). از گُمانِ خویش هر کس یارِ فردوسی (جستاری چند دربارۀ فردوسی و شاهنامه)، تهران: کتابِ پنجره.
- جوینی، عزیزاللّه (تصحیح و توضیح). (1389). شاهنامه، تهران: دانشگاهِ تهران.
- جوینی، عطاملک. (1382). تاریخِ جهانگشای، تصحیحِ محمّد قزوینی، تهران: دنیایِ کتاب.
- حلبی، علیاصغر. (1376).تاریخِ علمِ کلام در ایران و جهانِ اسلام، تهران: اساطیر.
- حلبی، علیاصغر. (1380). تاریخِ اندیشههایِ سیاسی در ایران و اسلام، تهران: اساطیر.
- خالقی مطلق، جلال. (2001/1380). یادداشتهایِ شاهنامه، زیرِ نظرِ احسان یارشاطر، نیویورک: بنیادِ میراثِ ایران.
- خطیبی، ابوالفضل. (1387). «بدین خُرّمی بر بمانم دراز»، آفتابی در میانِ سایهای (جشننامۀ استاد دکتر بهمن سرکاراتی)، به کوششِ علیرضا مُظفّری و سجّاد آیدنلو، تهران: قطره، صص 129-137.
- دریایی، ایرج. (1389). «از مانی تا مزدک (برخی آرا دربارۀ زندیگ در فارسیِ میانه)»، تاریخ و فرهنگِ ایرانِ باستان، ترجمۀ حمیدرضا اردستانی رستمی، سالِ سوم، شمارۀ سوم، صص 81-90.
- دفتری، فرهاد. (1386). تاریخ و عقایدِ اسماعیلیّه، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- دفتری، فرهاد. (1388). مختصری در تاریخِ اسماعیلیّه، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- دفتری، فرهاد. (1389). اسماعیلیّه و ایران، ترجمۀ فریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- دبیرسیاقی، سیّد محمّد. (1379). «وین، دَیْر، دین»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ چهارم، شمارۀ سوم، پیاپی پانزدهم، صص 88-95.
- رواقی، علی. (1383). «باز هم شاهنامه را چهگونه باید خواند؟»، نامۀ انجمن، سالِ چهارم، شمارۀ اوّل، پیاپی سیزدهم، صص 4-53.
- ریاحی، محمّدامین. (1389). فردوسی، تهران: طرحِ نو.
- زریاب خویی، عبّاس. (1389). «نگاهی تازه به مقدّمۀ شاهنامه»،تنِ پهلوان و روانِ خردمند، به کوششِ شاهرخ مِسکُوب، تهران: طرحِ نو، صص 17-28.
- زبور مانوی .(1388). ترجمه از قبطی به انگلیسی: چارلز رابِرْت سسیل (با هَمکاری هوگو ایبشر) و ترجمه از انگلیسی: ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: اسطوره.
- سرکاراتی، بهمن. (1393). سایههایِ شکارشده (گُزیدۀ مقالاتِ فارسی)، تهران: طهوری.
- سمعانی، عبدالکریم. (1912). الانساب، لیدن.
- شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم. (2003). الملل و النّحل، قَدّم لَهُ و عَلی حَواشیْه صلاحالدّین الهوّاری، بیروت: الهلال.
- صدیقی، غلامحسین. (1372). جنبشهایِ دینی در قرنهایِ دوم و سومِ هجری، تهران: پاژنگ.
- الغزالی، ابوحامد. (1964). الفضائحالباطنیّه و فضائلالمستظهریّه، حقّقه و قدّم له عبدالرّحمن بَدَوی، الکویت حولّی: الثقافیه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق و هَمکاران (محمود امیدسالار ج6 و ابوالفضل خطیبی ج7)، تهران: مرکزِ دایرهالمعارفِ بزرگِ اسلامی.
- قاضی مرادی، حسن. (1393). نگاهی اجمالی به عصرِ زرّینِ فرهنگِ ایران، تهران: آمه.
- قزوینیِ رازی، نصیرالدّین ابوالرّشید عبدالجلیل. (1358). النّقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الرّوافض)، به تصحیحِ میرجلالالدّین محدّث، تهران: سلسله انتشاراتِ انجمنِ آثارِ ملّی.
- کزّازی، میرجلالالدّین. (1382). نامۀ باستان، تهران: سمت.
- کیخسرو اسفندیار. (1362). دبستانِ مذاهب، به اهتمامِ رحیم رضازادۀ ملک، تهران: طهوری.
- گَرْدیزی، ابوسعید عبدالحی. (1384). زینالاخبار، به اهتمامِ رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمنِ آثار و مفاخرِ فرهنگی.
- مادلونگ، آلفرد. (1381). فرقههایِ اسلامی، ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، تهران: اساطیر.
- متها، فاروق. (1391). غزالی و اسماعیلیان (مشاجره بر سرِ عقل و مرجعیّت در اسلامِ سدههایِ میانه)، ترجمۀ فـریدون بدرهای، تهران: فرزان روز.
- مجملالتّواریخ و القصص. (1383). تصحیحِ محمّدتقی بهار، تهران: دنیایِ کتاب.
- مستوفی، حمدالله. (1387). تاریخِ گُزیده، به اهتمامِ عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
- مسعودی، علی بن حسین. (1389). التنبیه و الاشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مقدسی، طاهر بن مطهّر. (1386). آفرینش و تاریخ، مقدّمه، ترجمه و تعلیقاتِ محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
- ناصرخسرو، ابومعین. (1378). دیوان، تصحیحِ مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاهِ تهران.
- ناصرخسرو، ابومعین. (1385). زادالمسافرین، تصحیحِ محمّد بذلالرّحمن، تهران: اساطیر.
- نظامالملکِ توسی، حسن بن علی. (1383). سیاستنامه، تصحیحِ هیوبرت دارک، تهران: علمی و فرهنگی.
- نوشین، عبدالحسین. (1386). واژهنامک (فرهنگِ واژههایِ دشوارِ شاهنامه)، تهران: معین.
- نیولی، گراردو. (1373). «آیینِ مانی»، آیینِ گنوسی و مانوی، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: فکر روز، صص 119-159.
- یاقوت حموی، شهابالدّین ابوعبداللّه. (1379 ق). مُعجم الْبُلدان، بیروت: صادر.
- یعقوبفسکی، آ. یو. (1390). «محمودِ غزنوی، خاستگاه و ماهیّتِ حکومتِ غزنویان»، فردوسی از نگاهِ خاورشناسانِ روسیه، ترجمۀ نازلی اصغرزاده، تهران: شباهنگ، صص 57-97.
- Boyce, M. (1975). A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica vol 9, Leiden: ed Téhéran Liège.
- Daryaee, Touraj. (2008). "From Manī to Mazdak (Some Observations on Middle Persian Zandīg)", Papers in Honour of Professor B. Gharib, ed Zohreh Zarshenas & Vida Naddaf, Tehran: Tahuri, pp 19-32.
- MacKenzie, D. N. (1971). Concise Pahlavi Dictionary, London: Oxford.
_||_