بازخوانیِ اجتماعیِ اسطورۀ کیومرث با تکیه بر میدان فرهنگیِ ایران
محورهای موضوعی : حماسهعلی ضیاءالدّینی دشتخاکی 1 , مه دخت پورخالقی چترودی 2
1 - گروه آموزش زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد
2 - استاد گروه آموزشی زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد
کلید واژه: شاهنامه, اسطوره, کیومرث, جامعه‌شناسی ادبیّات, میدانِ فرهنگی,
چکیده مقاله :
بازخوانیِ اجتماعیِ اسطورۀ کیومرث با تکیه بر میدان فرهنگیِ ایران علی ضیاءالدّینی دشتخاکی* دانش جوی دورۀ دکتری زبان وادبیات فارسی، دانش گاه فردوسی مشهد، ایران. مه دخت پورخالقی چترودی ** استاد دانش گاه فردوسی مشهد (نویسندۀ مسؤول) تاریخ دریافت: 14/8/1396 تاریخ پذیرش: 15/11/1396 چکیده اسطوره با مسائل اجتماعی رابطه ای تنگاتنگ دارد. بازخوانی اجتماعی این رابطه، نیازمند پشتوانه ای نظری است که بتواند رابطۀ بین متن و میدان را تبیین‌کند. رابطۀ ادبیّات و جامعه بر اساس شاخص های جامعه شناختیِ میدان فرهنگی تبیین می شود چراکه میدان فرهنگی، عرصۀ آفرینش های فرهنگی و از جمله آفرینش های ادبی است که در آن نیروهای مختلف، عامل ایجاد یک کنشِ فرهنگی می شوند. در این جستار، اسطورۀ کیومرث را با تکیه بر میدانِ فرهنگی ایران و با شیوۀ سندکاوی و تحلیل محتوا بررسی کرده و نتایج زیر را به‌دست‌آورده ایم: از آن‌جا که داستانهای اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، در زمان تاریخی پرداخته شده است، پرداختن به اساطیر، نـوعی بازگشت هدف مند به اسطوره است که وجه غالبش، وجه اجتماعی آن است؛ وجود روایت‌های متعدّد از داستان کیومرث در میدان فرهنگی و گـزینش خاصّ فردوسی از روایت‌ها، بیان گر نوعی خودآگاهی اجتماعی است که با میدان اجتماعی ایران روزگار فردوسی ارتباط دارد؛ در سازه‌های متنی اسطورۀ کیومرث در شاهنامه، مواردی وجود دارد که وجه دینی، عادت‌واره‌های اجتماعی و تأثیرپذیری فردوسی از جریان‌های اجتماعی و میدان قدرت را نشان می‌دهد. * . aliziairan@yahoo.com ** . mahdokhtpourkhaleghi@gmail.com
Social rereading of Kayumars’s myth with respect to Iran’s cultural medium *Ali Zia oddini Dasht Khaki PhD Student, Persian Literature, Ferdowsi University, Mashhad, Iran **Mahdokht Pour Khaleghi Chatroudi Lecturer, Ferdowsi University, Mashhad, Iran Date of reception: 96/8/14 Date of acceptance: 96/11/15 Abstract Myths are closely related to social issues. Social rereading of this relation necessitates a theoretical background in order to explain the relationship between the text and its medium. The relation between Literature and society is defined according to the sociological parameters of the cultural medium since this medium is the arena where all cultural creations particularly literary ones through different forces cause a cultural action to take place. Using content analysis and documentary search method, this research seeks to study Kayumars’s myth according to Persian cultural medium. The results found are as follows: Since mythological tales in Shahnameh are narrated within a historical time span, dealing with myths is considered as a kind of deliberate return to the myths whose most dominant aspect is the social one. The existence of numerous narratives of Kayumars’s tale within the cultural medium and Ferdowsi’s particular choice of these narratives is indicative of certain social consciousness which is connected to the social Persian medium of Ferdowsi’s time. In textual structures of kayumars’s myth in Shahnameh there are instances which refer to the religious aspect, social norms of the society of the time and also refer how Ferdowsi had been under the influence of social movements and central powers of his time. * . aliziairan@yahoo.com ** . mahdokhtpourkhaleghi@gmail.com
فهرست منابع
- آموزگار، ژاله. (1390). «کیومرث»، گزیدۀ مقالات دانشنامۀ زبان و ادب فارسی به مناسبت همایش بین‌المللی هزارۀ شاهنامۀ فردوسی، به کوشش جلال خالقی مطلق و دیگران، صص307-299.
- آیدنلو، سجّاد. (1388). «ارتباط اسطوره و حماسه بر پایۀ شاهنامه و منابع ایرانی»، از اسطوره تا حماسه (هفت گفتار در شاهنامه‌پژوهی)، با مقدّمۀ دکتر محمّد امین ریاحی، تهران: سخن.
- آیونس، ورونیکا. (1381).اساطیر هند، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
- ابن بلخی. (1363). فارسنامه، چاپ لسترنج و نیکلسن، تهران: دنیای کتاب.
- ابن ندیم، محمّد بن اسحاق. (1346). الفهرست، ترجمۀ م.رضا تجدّد، تهران: بانک بازرگانی.
- اصفهانی، حمزه بن حسن. ( 1346).سنی ملوک الارض و الانبیاء ( تاریخ پیامبران و شاهان)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- اکبری مفاخر، آرش. (1386). «اسطورۀ دیوهای نخستین در شاهنامه»، مجلّۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ 12، صص34-21.
- امیر، فرید. ( 1389). «بررسی یک اثر از سلطان محمّد ( بارگه کیومرث)»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 148، صص39-34.
- الیاده، میرچا. ( 1393). اسطوره و واقعیّت، ترجمۀ مانی صالحی علامه. تهران: پارسه.
- بلعمی، ابوعلی محمد. (1353). تاریخ بلعمی، به تصحیح ملک‌الشّعراء بهار و محمّد پروین گنابادی، تهران: کتابفروشی زوّار.
- بنوا، لوک. (1379). «آیین و اسطوره»، جهان اسطورهشناسی: آثاری از الیاده، کریستوا، کرینی، بنوا، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: مرکز.
- بوردیو، پی‌یر. (1379). «تکوین تاریخی زیبایی شناسی ناب»، ترجمۀ مراد فرهادپور، ارغنون، شمارۀ 17، صص166-147.
- بوردیو، پی‌یر. (1390). نظریّۀ کنش، ترجمۀ مرتضی مردی ها. تهران: انتشارات نقش و نگار.
- بهار، مهرداد. (1390). ادیان آسیایی، تهران: چشمه.
- بهار، مهرداد. ( 1376). از اسطوره تا تاریخ، گردآورنده ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: چشمه.
- بهار، مهرداد. ( 1375). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.
- بیرونی، ابوریحان محمّد. (1352). آثارالباقیه، ترجمۀ اکبر دانا سرشت، تهران: ابن سینا.
- پورنامداریان، تقی. (1390). عقل سرخ: شرح و تأویل داستانهای رمزی سهروردی، تهران: سخن.
-[بی نا]،تاریخ سیستان. (بیتا). به تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: مؤسّسۀ خاور.
- تفضّلی، احمد. ( 1377). تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
- تفضّلی، احمد. ( 1348). واژه نامۀ مینوی خرد، تهران: توس.
- جوزجانی، منهاج‌الدّین سراج. (1343). طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی. افغانستان: کابل.
- خالقی مطلق، جلال. ( 1388). «موضوع نخستین انسان»، گل رنج‌های کهن (برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامه فردوسی)، به کوشش علی دهباشی، تهران: ثالث.
- دریایی، تورج. (1382). تاریخ و فرهنگ ساسانی، ترجمۀ مهرداد دیزجی، تهران: ققنوس.
- سرکاراتی، بهمن. ( 1393 ). سایه‌های شکارشده، تهران: انتشارات طهوری.
- سرکاراتی، بهمن. ( 1357). شاهنامۀ فردوسی، جلد1، تهران: انتشارات بنیاد شاهنامۀ فردوسی.
- شاپور شهبازی، علیرضا. (1393). زندگی‌نامۀ تحلیلی فردوسی، ترجمۀ هایده مشایخ. تهران: هرمس.
- شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم. (1350). الملل و النّحل، ترجمۀ افضل‌الدّین صدر ترکۀ اصفهانی، تصحیح محمّدرضا جلالی نائینی، تهران: اقبال.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1378). آشنایی با نقد ادبی، تهران: سخن.
- صدّیقیان، مهین. (1375). فرهنگ اساطیری حماسی ایران، جلد اوّل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- صدّیقیان، مهین. (1364).«کیومرث در روایت‌های ایران بعد از اسلام»، چیستا، شمارۀ 26، صص423-406.
- صفا، ذبیح الله. (1383).حماسه سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.
- غزالی طوسی، امام محمّد. (1351). نصیحه الملوک، تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: انجمن آثار ملّی.
- فردوسی، ابوالقاسم. ( 1389).شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی.
- فرنبغ دادگی. (1390). بندهش. گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.
- قائمی، فرزاد. (1391). «تحلیل اسطورۀ کیومرث در شاهنامۀ فردوسی و اساطیر ایران بر مبنای رویکرد نقد اسطورهشناسی»، جستارهای ادبی، شمارۀ 176، صص44-37.
-کربن، هانری. (1374). ارض ملکوت. ترجمۀ ضیاء هشترودی، تهران: طهوری.
-کریستنسن، آرتور. (1383). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران، ترجمۀ ژالۀ آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: چشمه.
-گرنفل، مایکل. ( 1389).مفاهیم کلیدی بوردیو، ترجمۀ محمّدمهدی لبیبی، تهران: افکار.
-گزیدۀ سرودهای ریگ ودا. ( 1372). به اهتمام محمّدرضا جلالی نائینی، تهران: نقره.
-گزیده‌های زادسپرم. ( 1366). ترجمۀ محمّدتقی راشد محصّل، تهران: مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- مجمل التّواریخ و القصص. ( 1318). تصحیح ملک الشّعراء بهار، تهران: کلالۀ خاور.
- مدرّسی، فاطمه. ( 1384)، «اسطورۀ کیومرث گل شاه»، مجلّۀ علوم اجتماعی دانشگاه شیراز، شمارۀ 44، صص 164-152.
- مسعودی، علی بن حسین. ( 1344). مروّج الذهب و المعادن الجواهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- مینوی خرد. ( 1364). ترجمۀ احمد تفضّلی، تهران: توس.
- نامورمطلق، بهمن. ( 1392). درآمدی بر اسطورهشناسی: نظریّه‌ها و کاربردها، تهران: سخن.
- Bartholomae, C. (1961). Altiranisches wӧrterbuch, reprint Berlin.
- Boyce, M & Ronald Swanziger. (1977). a word list Manichean, middle Persian and Parthian, Diffusion E.J Brill.
- Budin, S.L. (2004). the ancient Greeks: new perspectives (understanding ancient civilizations handbooks to ancient civilization), ABC-CLIO
- Duchesne, G.J. (1958). The western response to Zoroaster, Oxford and Clarendon press.
- Nyberg, H.S. (1974). A manual of Pahlavi, Vol2, Wiesbaden.
- Zeahner, R.C. (1961). The dawn and twilight of Zoroastrianism, reprint Putnam.
_||_