ابوذر از مبارزِ اشتراکی تا انقلابیِ مسلمان: تاریخ انگاره‌ها در نیمه نخست سده 14ش/20م
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
عباسعلی گرزین
1
(دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران)
حامد (فرهنگ ) خانی (مهروش)
2
(دانشیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران)
محمدعلی خالدیان
3
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران)
کلید واژه: ابوذر غفاری, مارکسیسم, اشتراکیت, انقلابیِ مسلمان,
چکیده مقاله :
مسلمانان ابوذر غِفاری را در شمار اصحاب برجسته و راویان حدیث پیامبر(ص) می‌دانند. ازهمین‌رو در طول تاریخ روایات پرشماری را به وساطت او نقل، و آثاری درباره زندگیش تألیف کرده بودند. بااین‌حال، در نیمه نخست سده 14ش شمار آثار تألیف‌شده درباره ابوذر و محتوای آنها دچار تحول کلان شد. مؤلفان آثار درباره ابوذر در سده 14ش کوشیدند ابوذر را سوسیالیستی برجسته یا نخستین سوسیالیستِ تاریخ معرفی کنند یا خواستند با چنین روی‌کردی مخالفت ورزند و بر ضد این دیدگاه استدلال نمایند. در این مطالعه بناست با کاربست روش تحلیل محتوا هم‌چون یک روش تحقیق کیفی و بهره‌جویی از تکنیک تفسیر پیام‌ها و خوانش دقیق آنها تحول نگرش‌ها به ابوذر در این دوره آن‌سان‌که از منابع فارسی، عربی و اردو قابل‌درک است بازشناخته شود. بناست زمینه‌های سوسیالیست‌انگاری ابوذر، سیر تحول آراء دراین‌باره، مباحثات مرتبط با این نگرش‌ها و پیامدهای نظری آن مباحثات، و انگاره‌هایی که در این دوره تاریخی از ابوذر در ذهن مسلمانان شکل گرفت مطالعه، و از این فرضیه دفاع شود که مجموع مجادلات نظری میان فرقه‌های مختلف اسلامی و گرایندگان به جنبش‌های چپ‌گرایانه سبب شد که از ابوذر تصویر یک انقلابی با ایدئولوژی اسلامی به معنای مدرن آن شکل گیرد.
Abūdharr al-Ghifārī is considered by Muslims as one of the prominent companions and narrators of the Ḥadīth of the Prophet Muḥammad. Therefore a significant number of traditions were narrated through him in Islamic Ḥadīth literature and also anecdotes about his life were written throughout Islamic history. However, in the first half of the 14th century AH/ 20th century CE, the number of works written about Abūdharr and their content underwent a considerable change. Some Muslims in this period tried to present him as the first socialist in human history or at least an outstanding sample of adherence to socialism; And of course, there were some who wanted to oppose such approaches and provide evidence against those two claims. By applying the content analysis method this study aims at understanding the evolution of attitudes towards Abūdharr in the 1st half of 20th century as far as it can be understood from Persian, Arabic and Urdu sources. This study is an attempt to study the grounds of Abūdharr's ccceptance as a socialist by Muslims, the evolution of opinions about his charracter, the debates related to these attitudes, the theoretical consequences of those debates, and finally, the ideas formed about Abū Dharr in the minds of Muslims in that era. The hypothesis of this study is that the totality of theoretical disputes between different sects Islamic and adherents to leftist movements caused the image of a revolutionary with Islamic ideology in its modern sense to be formed from Abūharr.
ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد (1409). المصنف، بهکوشش سعید محمد لَحّام، بیروت: دارالفکر.
ابن‌سعد، محمد (1968). الطبقات، بهکوشش احسان عباس، بیروت: دار صادر.
ابویعلی، احمد بن علی (1404). المسند، به کوشش حسین سلیم اسد، دمشق: دار المأمون.
امروهی، ظفرحسن (بی تا). اصحاب رسول، دهلی: مطبع یوسفی.
امین، احمد (2017). فجر الاسلام، بیروت: هنداوی.
امین، محسن (بی تا). اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت: دارالتعارف.
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1403). الذریعة، بیروت: دار الاضواء.
آل‌یاسین، مرتضی (بی تا). مقدمه بر ابوذر الغفاری عبدالله سبیتی، بیروت: مطبعة صور الحدیثه.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (1394). انساب الاشراف، به کوشش شیخ محمد باقر محمودی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
جاحظ (1948). الشیوعیة فی الاسلام، بخش اول، الرساله، 771؛ همان، بخش دوم، الرساله، 772.
حرعاملی، محمد بن حسن (1385). امل الآمل، بهکوشش احمد حسینی، بغداد: مکتبة الاندلس.
رجال السلف و نساؤه: أبوذر الغفاری (1354). بخش اول: الشهاب، 11 (1)، 14-16؛ بخش دوم: الشهاب، 11 (2)، 82-83؛ بخش سوم: الشهاب، 11 (3)، 149-151؛ بخش چهارم: الشهاب، 11 (4)، 209-211؛ بخش پنجم: الشهاب، 11 (5)، 282-283؛ بخش ششم: الشهاب، 11 (6)، 349-350.
زاید، سعید (1365). ابوذر الغفاری، الازهر، 17 (10)، 455-456.
زرکلی، خیرالدین (1980). الاعلام، چاپ پنجم، بیروت: دارالعلم للملائین.
زندگی‌نامه ابوذر به نقل و ترجمه از کتاب اعیان الشیعه (1375). یاد، 44.
سبیتی، عبدالله (1361). صور من التاریخ الإسلامی: ابو ذر الغفاری، العرفان، 31 (4)، 118-120.
همو (بی تا). ابوذر الغفاری، بیروت: مطبعة صور الحدیثه.
سعیدی، غلام‌رضا (1328). ندای حق، آیین اسلام، 230.
سیدجمال‌الدین اسدآبادی (1423). الخاطرات، بازنویسی محمدپاشا مخزومی، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، بیروت: مکتبة الشروق.
السید محسن الامین یخرج اثرا جدیدا (1350). العرفان، 23 (5)، 605-606.
شوقی، احمد (2012). الشوقیات، با مقدمه محمد حسنین هیکل، قاهره: هنداوی.
شهیدی، سیدجعفر (1360). مقدمه چاپ دوم آواره بیابان ربذه، تهران: نهضت زنان مسلمان.
همو (1360). مختصری از مقدمه چاپ نخست آواره بیابان ربذه، تهران: نهضت زنان مسلمان.
عبادی، عبدالحمید (1351). صور من التاریخ الإسلامی: أبوذر الغفاری، الرساله، 2، 9-11.
عبدالفتاح عبدالمقصود (بی تا). الامام علی، بیروت: مکتبة العرفان.
علایلی، عبدالله (1948). مقدمه بر ابوذر الغفاری اول ثائر فی الاسلام قدری قلعجی، بیروت: دارالعلم للملائین.
عیسی، سلیمان (1967). دیوان الاطفال، چاپ اول، دمشق: دارالفکر.
غضبان، منیر (1390). ابوذر الغفاری، الزاهد المجاهد، بیروت: دارالعربیه.
قصاب، عبدالمحسن (1356). « أبطال العرب و الإسلام: أبوذر الغفاری»، العرفان، 27 (8)، 712-716.
قلعجی، قدری (1947). ابوذر الغفاری اول ثائر فی الاسلام، بیروت: دارالعلم للملائین.
گیلانی، احسن (1993). سوانح ابوذر غفاری، چاپ دوم، به کوشش محمدالیاس قاسمی، بمبئی: دارالکتاب.
لواسانی، محمدرضا (1399). تجمیع اخبار اخلاقی در حدیث یا اباذر، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره پیاپی 67، 26 (2)، 125-156.
مراغی، ابوالوفا (1368). ابوذر الغفاری، الازهر، 20 (1)، 41-45.
مظفری، محمدحسین (1361). تاریخ الشیعه، بازنشر قم: بصیرتی.
مؤلفات الاستاذ عبدالحمید جودة السحار (1984). ضمیمه کتاب ابوذر الغفاری، قاهره: مکتبة مصر.
ناصر، ربیع محمد و عجمی، عبدالرسول شهید (2022). عبد المحسن القصاب ودوره الفکری والصحفی، اوروک، 15 (1)، 203-221.
ناصرالدین، علی، ابوذر الغفاری (بی تا). بیروت: دارالحکمه.
نجاشی، احمد بن علی (1416). الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم: جامعه مدرسین.
نواوی، محمود (1377). الصحابی الجلیل أبوذر الغفاری، الازهر، 29 (10)، 956-960.
وافی، علی عبدالواحد (1375). لیکورغوس والحسدیون وابوذر الغفاری، رسالة الاسلام، 8 (2)، 152-157.
_||_
ʿAbbādī, ʿAbd al- Ḥamīd (1351AH/1932). Ṣūr Min al- Taʾrīkh al- Islāmī: Abūdharr al- Ghifārī. al- Risāla. 2, pp.9-11.
ʿAbd al- Fattāḥ ʿAbd al- Maqṣūd (Und.). al- Imām ʿAlī. Beirut: Maktaba al- ʿIrfān.
Abū Yaʿlā, Aḥmad b. ʿAlī (1404AH/1983). al- Musnad, Revised by Ḥusayn Salīm Asad. Damascus: Dār al- Maʾmūn.
Agha Bozorg Tehrani, Mohammad Mohsen (1403AH/1982). al- Dharīʿa, Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Āl- i Yāsīn, Murtiḍā (Und.). Muqaddama Bar Abūdharr al- Ghifārī ʿAbd Allāh Sabītī. Beirut: Maṭbaʿa Ṣūr al- Ḥadītha.
ʿAlaylī ʿAbd Allāh (1948). Muqaddama bar Abūdharr al- Ghifārī Awwal Thāʾir fī al-Islām Qadrī Qalʿajī. Beirut: Dār al- ʿIlm li- Malāʾīn.
Amīn, Aḥmad (2017). Fajr al- Islām. Beirut: Hindawi.
Amīn, Muḥsin (Und.). Aʿyān al- Shīʿa. Revised by Ḥasan Amīn, Beirut: Dār al- Taʿārīf.
Amrūhī, Ẓafar Ḥasan (Und.). Aṣḥāb Rasūl. Delhi: Maṭbaʿ- i Yūsufī.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā b, Jābir (1394AH/1974). Ansāb al- Ashrāf. Revised by Shaykh Mūḥammad Bāqir Maḥmūdī, Beirut: Mūʾassasat al-ʿIlmī li- Maṭbūʿāt.
Ghaḍbān, Munīr (1390AH/2011). Abūdharr al- Ghifārī, al- Zāhid al- Mujāhid. Beirut: Dār al- ʿArabiyya.
Ghaṣṣāb, ʿAbd al- Muḥsin (1356AH/1937). Abṭāl al- ʿArab wa al- Islām: Abūdharr al- Ghifārī. al- ʿIrfān. 27 (8), pp.712- 716,.
Gilani, Ahsan (1993). Sawāniḥ Abūdharr al- Gifārī. 2nd ed. Revised by Mohammad Elyas Qasemi, Mumbai: Dār al- Kitāb.
Ḥurr ʿĀmulī, Muḥammad b. Ḥasan (1385AH/1965). Amal al- Amil. Revised by Aḥmad Ḥusaynī, Baghdad: Maktaba al- Andulus.
Ibn Abī Shība, ʿAbd Allāḥ b. Muḥammad (1409AH/1988). al- Muṣnif. Revised by Saʿīd Muḥammad Laḥḥām, Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Saʿd, Muḥammad (1968). al- Ṭabaqāt. Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut: Dār ṣādir.
ʿIysā, Sulaymān (1967). Dīwān al- Aṭfāl. 1st ed., Damascus, Dār al- Fikr.
Jāḥiẓ (1948). al- Shuyūʿiyyat fī al- Islām. al- Risāla. Vol. 1. 771.
Idem, Vol. 2, al- Risāla, 772.
Lavasani, Seyed Mohammad Reza (2020). Compilation of Moral Narrations in Hadith O' Abazar. The Journal of Historical Approaches to Qurʾān and Ḥadīth Studies. Vol.26, Issue 67, pp.125-156.
Marāghiīy, Abū ʾl- Wafāʾ (1368AH/1948). Abūdharr al- Ghifārī, al- Azhar. 20(1), pp. 41-45.
Muʾalifāṭ al- Ustādh ʿAbd al- Hamīd Jawda al-Saḥḥār (1984). Ḍamīma- yi Kitāb Abūdharr al- Ghifārī. Cairo: Maktaba Miṣr.
Muẓaffarī, Muḥammad Ḥusayn (1361AH/1942). Tāʾrīkh al- Shīʿa. Qom(Republished): Baṣīratī.
Najāshī, Aḥmad b. ʿAlī (1416AH/1995). al- Rijāl. Revised by Mousa Shubairi Zanjani, Qom: Society of Seminary Teachers of Qom.
Nāṣir al- Dīn, ʿAlī (Und.). Abūdharr al- Ghifārī. Beirut: Dār al- Ḥikmat.
Nāṣir, Rabīʿ Muḥammad & ʿAjamī, ʿAbd al- Rasūl Shahīd (2022). ʿAbd al- Muḥsin al- Ghaṣṣāb wa Dawra al- Fikrī wa al- Ṣuḥufī, Uruk. 15 (1), pp.203- 221.
Nuwāwī, Maḥmūd (1377AH/1957). al- Ṣaḥābī al- Jalīl Abūdharr al- Ghifārī. al- Azhar. 29(10), pp.956- 960,.
Qalʿajī, Qadrī (1947). Abūdharr al- Ghifārī Awwal Thāʾir fī al-Islām. Beirut: Dār al- ʿIlm li- Malāʾīn.
Rijāl al- Salaf wa-Nisāʾuh: Abūdharr al- Ghifārī (1354AH/1935). al- Shihāb. Vol. 1, 11(1), pp. 14-16; Vol. 2, 11(2), pp.82- 83; Vol. 3, 11(3), pp.151- 149; Vol. 4, 11(4), pp.209- 211; Vol. 5, 11(5), pp. 282- 283; Vol. 6, 11(6), pp. 349- 350.
Sabītī, ʿAbad Allāh (Und.). Abūdharr al- Ghifārī. Beirut: Maṭbaʿat Ṣūr al- Ḥadītha.
Sabītī, ʿAbad Allāh (1361AH/1942). Ṣūr Min al- Taʾrīkh al- Islāmī: Abūdharr al- Gifārī. al- ʿIrfān. 31 (4), pp.118- 120.
Saeedi, Gholamreza (1328/1949). Nidā- yi Ḥaqq. Ayīn- i Islām. 230.
Sayyid Jamāl al-Dīn Asadābādī (1423AH/2002). al- Khāṭirāt. Mehmed Pasha Makhzumi (paraphrase the text), Revised by Seyed Hadi Khosraw Shahi, Beirut: Maktaba al- Sharūq.
al- Sayyid Miḥsin al- Amīn Yakhruju Athara Jadida (1350AH/1931). al- ʿIrfān. 23 (5), pp. 605- 606.
Shahidi, Seyed Jafar (1360/1981). Mukhtaṣarī Az Muqaddama- yi Ĉāp- i Nakhust - i Āwāra- yi Biyābān- i Rabadha. Tehran: Nahḍat- i Zanān- i Musalmān.
Shahidi, Seyed Jafar (1360/1981). Muqaddama- yi Ĉāp- i Duwwum - i Āwāra- yi Biyābān- i Rabadha. Tehran: Nahḍat- i Zanān- i Musalmān.
Shawqī, Aḥmad (2012). al- Shawqiyyāt. Revised by Mohamed Hassanein Heikal, Cairo: Hindawi.
Wāfī, ʿAlī ʿAbd al-Wāḥid (1375AH/1955). Lycurgus wa al- Ḥasdaīyūn wa Abūdharr al- Ghifārī. Risāla al- Islām. 8(2), pp.152- 157.
Zāyid, Saʿīd (1365). Abūdharr al- Ghifārī. al- Azhar. 17 (10), pp.455- 456.
Zindigī- Nāma- yi Abūdharr Bih Naql wa Tarjuma Az Kitāb- i Aʿyān al- Shīʿa (1375/1996). Yād. 44.
Zirkilī, Khayr al- Dīn (1980). al- Aʿlām. 5th ed., Beirut: Dār al- ʿIlm li- Malāʾīn.