اجزاء فواره‌های خودکار: میزاب، مُقَلَّب و نصف‌طَرجَهار برپایه کتاب الطرق السنیّة فی الآلات الروحانیّة
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیسعید نظری 1 , علی غفرانی 2 , ایرج نیکسرشت 3
1 - نویسنده مسئول
2 - ندارد
3 - ندارد
کلید واژه: علم الحیل, فواره, ظروف جادویی, میزاب, مقلّب, نصف‌طَرجَهار,
چکیده مقاله :
طراحی فواره هایی که به طور خودکار و در فواصل زمانی مشخص تغییرشکل می دهند، یکی از مباحثی است که از نظر اصول طراحی و اجزای به کار رفته در آن، با شاخه ظروف جادویی (الاوانی العجیبة) علم الحیل (متفاوت با حیل شرعی و تقریبا معادل با مهندسی مکانیک) قرابت دارد. این فواره ها هم‌چون ظروف جادویی، با استفاده از یک دستگاه کنترل مکانیکی مخفی، دارای خواص شگفت انگیزی بوده اند. خاصیت شگفتی آور این فواره ها همان تغییر شکل فوران آن ها به صورت خودکار و در فواصل زمانی معین است. سه نمونه از این گونه فواره ها، در کتاب الطرق السنیة فی الآلات الروحانیة، تألیف تقی الدین محمد بن معروف ملقب به راصد (د993هـ/ 1585م)، دانشمند بزرگ قرن دهم و منجم باشی رصدخانه استانبول، آمده است. از آن جا که تغییرشکل فوران این فواره ها، به واسطه دستگاه کنترل مکانیکی مخفی آن ها، صورت می گرفته، برای درک بهتر عملکرد این دستگاه ها، لازم است که اجزای تشکیل دهنده آن ها به طور مجزا بررسی شوند. در مقاﻟه حاضر، سه مورد از مهم‌ترین این اجزا شامل میزاب، مُقَلَّب و نصف طَرجَهار معرفی و بررسی شده‌اند.
Designing auto fountains, in order to create different shapes at the designated intervals as well as their design principles and componentswas known as al-Avānī al-Ajībah (magic dishes) that was a branch of Ìlm al-Èīyal (approximate equivalent of mechanic engineering). Like magic dishes, these auto fountains had outstanding features and worked by a hiddenmechanical system. The capability of creating the various shapes in each interruption at the specific intervals is the main feature of these auto fountains. In the book al-•uruÎ al-Saniyya fī al-Ālāt al-Rūhānīyyah written by TaÎī al-Dīn Muhammad ibn ma’rūf Known as Rāsid, the great scientist and well-known astronomer in tenth century, Istanbul, three kinds of these auto fountains have been mentioned. Since changing the shape of the fountains eruption had been done due to their hidden controlling system, it is necessary to study the auto component parts separately, for better understanding the mechanism of their operating systems. Three important parts of these mechanisms consist of Mīzāb, MuÎallab and Nisf-o-Tarjahār that being introduced and studied in this paper.
ابن ابی اصیبعه، موفقالدین ابیالعباس احمد بن بلقاسم الخزرجی، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت، دار مکتبة الحیاة، 1965م.
استریتر، ویکتور لایل، مکانیک سیالات، ترجمه غلامرضا ملک زاده و دیگران، بی جا، نشر نما، 1386ش.
بنی موسی بن شاکر، کتاب الحیل، تصحیح احمد یوسف الحسن، حلب، معهد التراث العلمی العربی، 1981م.
بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیة عن القرون الخالیة، مصحح پرویز اذکائی، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، 1380ش.
تقیالدین، محمد بن معروف، تقیالدین و الهندسة المیکانیکیة العربیة مع کتاب الطرق السنیة فی الآلات الروحانیة، تحقیق احمد یوسف الحسن، حلب، معهد التراث العلمی العربی، 1976م.
جزری، ابوالعز اسمعیل بن رزّاز، الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل، تصحیح احمد یوسف الحسن، حلب، معهد التراث العلمی العربی، 1979م.
خوارزمی، محمد بن احمد بن یوسف کاتب، مفاتیحالعلوم، تصحیح فان فلوتن، لیدن، بریل 1895م.
دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، زیر نظر محمد معین، سازمان لغتنامه، تهران، 1343ش.
Parker, Samuel Thomas,The Roman Frontier in Central Jordan, V.2, Washington DC, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2006.