تاریخهای محلی ناحیه جزیره: گونه شناسی ساختاری و ارزیابی محتوایی

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

حسین نظری پسیخانی ¹ , معصومعلی پنجه ² , یونس فرهمند ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1400/02/03 تاریخ پذیرش : 1400/03/19 تاریخ انتشار : 1400/03/01

کلید واژه: تاریخ موصِل, تاریخ رَقَّه, تاریخ مَیّافارقین, تاریخ اِربل, تاریخنگاری اسلامی, تاریخهای محلی جزیره,

چکیده مقاله :

تاریخ موصل ابوزکریای اَزدی (د 334ﻫ)؛ تاریخ رقّه قُشیری حَرّانی (د 334ﻫ)؛ تاریخ مَیّافارقین ابن ازرق فارقی (د.ح.577ﻫ)؛ و تاریخ اِربل ابن مُستوفی اِربلی (د 637ﻫ) چهار تاریخ محلی بازمانده از ناحیه جزیره در دوره میانه اسلامی است. در این مقاله به این پرسش ها پرداخته می شود که این کتاب ها جدا از محلی بودن، ذیل کدام یک از گونه های دیگر تاریخ نگاری اسلامی جای می گیرند؟ و محتوا و گزارش های آن‌ها در چه حوزه هایی حائز اهمیت است ؟ از بررسی ساختاری و محتوایی این چهار کتاب روشن شد: 1. تاریخ موصل گاه نگاری محلی-عمومی استکه افزون بر تاریخ موصل و جزیره، به وفور از تاریخ دوره متأخر اموی و عصر اول عباسی نیز یاد کرده است؛ 2. تاریخ رَقّه تراجم نگاری طبقاتی است که به ذکر احوالعلماء رقه و جزیره پرداخته، اما درباره جغرافیا و تاریخ این شهر روایت های بسیار کمی دارد 3. تاریخ مَیّافارقین گاه نگاری محلی-عمومی-دودمانی است که تاریخ محلی مَیّافارقین و جزیره را ذیل تاریخ خلافت و تاریخ دودمان های حمدانی، مروانی و اَرتُقی روایت کرده است؛ 4. تاریخ اِربل تراجم نگاری غیرالفبایی است که در آن به احوال و آثار شماری از دانشوران و ادیبان سده های ششم و هفتم هجری پرداخته شده است.

چکیده انگلیسی:

Ta’rīkh Almawṣil by Abu Zakariya Azdī (d. 334).); Ta’rīkh Raqqa by Qushairī Harrani (d. 334).); Ta’ rīkh Mayyāfāriqīn by Ibn Azarq Farqi (d. 577); And Ta’ rīkh Irbil by Ibn Mustawfī Irbilī (d. 637)) are  four surviving local histories of the Jazīra in the Middle Islamic period. Apart from being “local”, what other types of Islamic historiography they are?  A structural and content review of those books revealed: 1. Ta’rīkh Almawṣil is a “local-general chronography” which, in addition to the history of Mosul and the Jazīra, has long report about the history of  late Umayyad and the first Abbasid era; 2. Ta’rīkh Raqqa is a (tabaqat)-“prosopography” which mentions the condition of the “Ulama” of Raqqa and Jazīra, but has very few narrations about the geography and history of this city; 3. Ta’ rīkh Mayyāfāriqīn has narrated the local history of Mayyāfariqīn and the Jazīra under the history of the Caliphate and the history of the Hamdānī, Marwānī and Artuqī dynasties; 4. Ta’ rīkh Irbil is a “non-alphabetic prosopography” in which the lives and works of a number of Ulama and writers of the sixth and seventh centuries AH are discussed

منابع و مأخذ:

آئینه­وند، صادق، علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1387ش.

ابن­اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، دارصادر، بیروت، 1965م.

ابن­ازرق فارقی، احمد بن یوسف بن علی، تاریخ الفارقی، به­کوشش عبداللطیف عوض بدوی، قاهرة، الهیئة العامة لشئون الطابع الامیریة، 1959م.

ابن­خلکان، احمد بن محمد بن ابی­بکر، وفیات الاعیان و ابناء انباء الزمان، به­کوشش احسان عباس، بیروت، دارالفکر، بی­تا.

ابن حزم، ابومحمد على بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق/1998م.

ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمنالعبر، ترجمه عبد المحمد آیتى، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1363ش.

ابن شاکر کتبی، احمد، عیون التواریخ، به کوشش حسام الدین المقدسی، قاهره، مکتبه النهضه، 1980م.

ابن شداد، عزالدین، ابوعبدالله محمد بن علی بن ابراهیم بن شداد، الاعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام و الجزیره، جزء سوم، به کوشش یحیی زکریا عباره، وزاره الثقافه، دمشق، 1991م.

ابن­شعّار، کمال­الدین ابو البرکات المبارک، قلائد الجمان فی فرائد شعرا هذا الزمان، (عقود الجمان و شعرا هذا الزمان)، به­کوشش کامل سلمان الجبوری، بیروت، 1426ق.

ابن­فرات، محمد بن عبدالرحیم، تاریخ ابن فرات، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، المطبعه الامیرکانیه، 1942م.

 ابن­فوطی، کمال الدین ابوالفضل عبدالرزاق بن احمد الشیبانی البغدادی، مجمع الآداب فی معجم الاالقاب، به­کوشش محمد الکاظم، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374ش.

ابن­مُستوفی اِربلی، ابوالبرکات‌ شرف‌الدین‌ مبارک‌ بن‌ احمد، تاریخ اِربل (نباهة البلد الخامل من ورد علیه من الاماثل)، به­کوشش سامی بن سید خماس الصَقار، بغداد، دارالرشید، 1980م.

ازدی، ابوزکریا یزید بن محمد، تاریخ الموصل، به کوشش علی حبیبه، قاهره، لجنة احیاء التراث الاسلامی، 1387ق.

اسماعیل پاشا بغدادی، هدیة العارفین، اسماء المولفین و آثار المصنفین، به کوشش محمد مهدی خرسان، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، 1951م.

بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، به­کوشش عبدالعزیز الدوری، بیروت، جمعیة المستشرقین الالمانیة، 1398ق/1978م.

جاسم، خلیل ابراهیم، «المنظور الحضاری فی منهج ابن­مستوفی فی کتابه تاریخ اربل»، مجلة ابحاث کلیة التربیة الاساسیة، المجلد 1، العدد 3، 2003م.

حاجی­خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، به­کوشش محمد شرف الدین یالتقایا، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، بی­تا.

ذیلابی، نگار، «مسلمانان و خزرها»، تاریخ اسلام، س سوم، ش نهم، بهار 1381.

رابینسون، چیس اف.، تاریخ­نگاری اسلامی، ترجمه محسن الویری، تهران، سمت، 1392ش.

روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1365ش.

سجادی، صادق و هادی عالم­زاده، تاریخنگاری در اسلام، تهران، سمت، 1388ش.

سخاوی، شمس الدین محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ، به کوشش صالح احمد العلی، بیروت، موسسة الرسالة، 1407ق/ 1986م.

سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة، بی­تا.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، به­کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، صیدا، المکتبة العصریة، 1964م.

صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1420ق/ 2000م.

صقار، سامی بن خماس، امارة اربل فی العصر العباسی و مورخها ابن­المستوفی، ریاض، دارالشواف، 1413ق/ 1992م.

طاهری عراقی، احمد، رده BP اسلام، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1376ش.

عالم زاده، هادی، «خزران در منابع اسلامی»، مقالات و بررسیها، دفتر 47-48، 1368، 83 – 94.

قُشیری حرانی، ابوعلی محمد بن سعید بن عبدالرحمن، تاریخ الرقة و من نزلها من اصحاب رسول الله و التابعین و الفقهاء و المحدثین، به­کوشش ابراهیم صالح، دمشق، دارالبشائر، 1419ق/1998م.

کحاله، عمررضا، معجم المولفین تراجم مصنفی لکتب العربیة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1376ق.

مقریزی، تقی­الدین احمد بن علی، کتاب النزاع و التخاصم فیما بین بنی امیة و بنی هاشم، به­کوشش حسین مونس، قاهره، دارالمعارف، 1988م.

مینورسکی، و.، پژوهشهایی در تاریخ قفقاز، ترجمه محسن خادم، تهران، بنیاد دایرة­المعارف اسلامی، 1375ش.

همو، تاریخ شروان و دربند، ترجمه محسن خادم، تهران، بنیاد دایرة­المعارف اسلامی، 1375ش.

یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآه الجنان و عبره الیقظان فی معرفه ما یعتبرمن حوادث الزمان، به­کوشش منصور خلیل، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی فرهنگی، 1371ش.

یونینی، قطب الدین موسی بن محمد، ذیل مرآه الزمان، قاهره، دارالکتاب الاسلامی، 1413ق.

Robinson, Chase F., “Ibn al-Azraq, His Ta'rīkh Mayyāfāriqīn and Early Islam”, Journal of the Royal Asiatic Society, Third Series, Vol. 6, No. 1 (Apr., 1996).

Ainehvand, Sadegh, ʿIlm- i Tārīkh Dar Gustara- yi Tamaddun- i Islāmī, Tehran , Institute For Humanities & Cultural Studies, 1387/ 2008.

Alemzadeh, Hadi, “Khazarān dar Manābiʿ- i Islāmī”, Maqālāt wa Barrisī- hā, Daftar 47- 48, 1368/ 1989, 83- 94.

Azdī, Abū Zakariyyā Yazīd b. Muḥammad, Taʾrīkh al- Mawṣil, Revised by ʿAlī Ḥabība, Cairo, Lajanat Iḥyāʾ al- Turāth al- Islāmī, 1387 AH/1968.

Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā b. Jābir, Ansāb al- Ashrāf, Revised by ʿAbd al- ʿAzīz al- Dawrī, Beirut, German Oriental Society (Deutsche Morgenländische Gesellschaft), 1398 AH/ 1978.

Ḥājī Khalīfa, Muṣṭafā b. ʿAbdullāh, Kashf al- Ẓunūn ʿAn Asāmī ʾl- Kutub wa ʾl- Funūn, Revised by Muḥammad Sharaf al- Dīn Yāltaqāyā, Beirut, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, (Und.).

Ibn Athīr, ʿIzza al- Dīn Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Muḥammad, al- Kāmil fī al- Taʾrīkh, Beirut,  Dār Ṣadir, 1965.

Ibn al- Azraq Fāriqī, Aḥmad b. Yūsuf  b. ʿAlī, Taʾrīkh al- Fāriqī, Revised by ʿAbd al- Laṭīf ʿAwaḍ Badawī, Cairo, al- Hayʾa al- ʿĀma li- Shuʾūn al- Maṭābiʿ al- Amīriyya, 1959.

Ibn al- Furāt, Muḥammad b. ʿAbd al- Raḥīm, Tāʾrīkh-i Ibn al- Furāt, Revised by Zurayq Qusṭanṭīn, Beirut, American Press, 1942.

Ibn Fuwaṭī, Kamāl al- Dīn Abū ʾl- Faḍl ʿAbd al- Razzāḳ b. Aḥmad al- Shaybānī al- Baghdādī, Majmaʿ al- Ādāb Fī Muʿjam al- Alqāb, Revised by Muḥammad al- Kāẓim, Tehran, Ministry of Culture & Islamic Guidance, 1374/ 1995. 

Ibn Ḥazm, Abū Muḥammad ʿAlī b. Aḥmad, Djamharat al- Ansāb al-ʿArab, Beirut, Dār al- kutub al- ʿIlmiyya, 1998/1418 AH.

Ibn Khaldūn, Abū Zayd ʿAbd al- Raḥmān Muḥammad, al- ʿIbar, Trans. Abdol-Muhammad Ayati, Tehran, Mawʾasisa- yi Muṭāliʾāt wa Taḥqīqāt-i Farhangī, 1363/1984.

Ibn Khallikān, Aḥmad b. Muḥammad b. Abī- Bakr, Wafayāt al- Aʿyān wa- Anbāʾ Abnāʾ al- Zamān, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut, Dār al- Fikr, (Und.).

Ibn al-Mustawfī Irblī,  Abū ʾl-Barakāt Sharaf al- Dīn Mubārak b. Aḥmad. Tārīkh- i Irbil, (Nabāhat al-balad al-Khāmil man warada-hu ʿAlayi Min al-Amāthil), Revised by Sāmī b. al-Sayyid Khāmmās al-Ṣaqqār, Baghdad,  Dār al-Rashīd, 1980.

Ibn Shaʿʿār, Kamāl al- Dīn abū al- Barakāt al- Mubārak, Qalāʾid al- Jumān Fī Farāʾid Shuʿarāʾ Hādhā al- Zamān, (ʿUqūd al- Jumān wa Shuʿarāʾ Hādhā al- Zamān), Revised by Salmān al- Jabbūrī, Beirut, 1426 AH/ 2006.

Ibn Shaddād, ʿIzza al- Dīn, Abū ʿAbdullāh Muḥāmmad b. ʿAlī b. Ibrāhīm b. Shaddād, al- Aʿlāq al- Khaṭīra fī Dhikr Umarāʾ al- Shām wa-l- Jazīra, Vol. 3,  Revised by Yaḥyā Zakariyyāʾ ʿAbbāra, Wizārat al- Thaqāfa, Damascus, 1991.

Ibn Shākir Kutubī, Aḥmad, ʿUyūn al- Tawārīkh, Revised by Ḥussām al- Dīn al- Maqdisī, Cairo, Maktaba al- Nahḍa, 1980.

Ismāʿīl Pāshā (İsmail Paşa) Baghdādī, Hadīyyat al-ʿĀrifīn, Asmāʾ al- Muʾallifīn wa Āthār al-Muṣannifīn, Revised by Muḥammad Mahdī Kharasān, Beirut, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 1951.

Jāsim, Khalīl Ibrāhīm, “Ibn al-Mustaufi(Mustawfī) cultural prospection in his : book Tarikh Irbil”, College Of Basic Education Researches Journal, 2003, Vol. 1, Issue. 3, pp. 142- 156.

Kaḥḥāla, ʿUmar Riḍā, Muʿdjam al- Muʾallifīn Tarajim Muṣannifī li- Kutub al-ʿArabiyya, Beirut, Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 1376 AH/ 1957.

Maḳrīzī, Taqī al- Dīn Aḥmad b. ʿAlī, Kitāb al- Nizāʿ wa ʾl- Takhāṣum Fī Mā Bayn Banī Umayya wa Banī Hāshim, Revised by Ḥusayn Muʾnis,  Cairo, Dār al- Maʿārif, 1988.

Minorsky, Vladimir, Studies in Caucasian History, Trans. Mohsen Khadem, Tehran, Encyclopedia of the world of Islam, 1375/ 1996.

Idem, a History of Shervan and Darband, Trans. Mohsen Khadem, Tehran, Encyclopedia of the world of Islam, 1375/ 1996.

Qushayrī Ḥarrānī, Abū ʿAlī Muḥammad b. Saʿīd b. ʿAbd al- Raḥman, Taʾrīkh al- Raqqa wa Man Nazla- hā Min Aṣḥāb- i Rasūl Allāh wa al- Tābiʿiyyn wa al- Fuqahāʾwa al- Muḥaddithīn, Revised by Ibrāhīm Ṣāliḥ, Damascus, Dār al- Bashāʾir, 1419 AH/ 1998.

Robinson, Chase F., “Ibn al-Azraq, His Ta'rīkh Mayyāfāriqīn and Early Islam”, Journal of the Royal Asiatic Society, Third Series, Vol. 6, No. 1 (Apr., 1996), pp. 7-27.

Idem, Islamic Historiography, Trans. Mohsen Alviri, Tehran, SAMT, 1392/2013.

Rosenthal, Francis, A History of Muslim Historiography, Trans. Asadollah Azad, Mashhad, Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi, 1365/1986.

Ṣafadī, Ṣalāḥ al- Dīn Khalīl b. Aybak, al- Wāfī bi ʾl- Wafayāt, Beirut, Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 1420 AH/2000.

Sajjadi, Seyyed Sadeq & Hadi Alemzadeh, Tārīkh- Nigārī dar Islām, Tehran, SAMT, 1388/ 2009.

Sakhāwī, Shams al- Dīn Muḥammad b. ʿAbd al- Raḥman, al- Iʾlān Bi- ʾl- Tawbīkh Li- Man Dhamm ʾl- Taʾrīkh, Revised by Ṣāliḥ Aḥmad al- ʿAlāʾ, Beirut,  Mawʾassisa al- Risāla, 1407 AH/1986.

Samʿānī, ʿAbd al- Karīm b. Muḥammad, al- Ansāb, Hyderabad, Dāʾirat al- Maʿārif al- ʿUthmāniyya, (Und.).

Ṣaqqār, Sāmī b. Khammās, Imārat Irbil Fī al- ʿAṣr al- ʿAbbāsī wa Muʾarrikhu- hā Ibn al- Mustawfī, Riyadh, Dār al- Shawwāf, 1413 AH/1992.

Suyūṭī, Jalāl al- Dīn ʿAbd al- Raḥmān b. Abī- Bakr,  Bughyat al- wuʿāt fī Ṭabaḳāt ʾl- Lughawiyyīn wa al- Nuḥat, Revised by Muḥammad Abu ʾl-  Faḍl Ibrāhīm, Sidon, al- Maktaba al- ʿAṣriyya, 1964.

Taheriye Araghi, Aḥmad, Class BP Islam, National Library of Iran, 1376/1997.

Yāfiʿī, ʿAbdallāh b. Asʿad, Mirʾāt al-Jinān wa-ʿIbrat al-Yaqẓān fī Maʿrifat mā Yuʿtabar min Ḥawādith al-Zamān, Revised by Manṣūr Khalīl, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1417 AH/1997.

Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿḳūb, Tāʾrīkh-i Yaʿḳūbī, Trans. Mohammad Ebrahim Ayati, Tehran,ʿilmī wa Farhangī, 1371/1992.

Yunīnī, Quṭb al- Dī Mūsā b. Muḥammad, Dhayl Mirʾāt al- Zamān, Cairo, Dār al- Kitāb al- Islāmī, 1413 AH/1993.

Zeilabi, Negar, “The Muslims and the Khazars”, History of Islam, Vol. 3, Issue. 9, Spring 1381/2002, pp. 5-24.