تجارت یمن در قلمرو رسولیان (626- 858ﻫ)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
ابراهیم محمدی
1
(دانشجوى دکترى تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
هادی عالم زاده
2
(استاد گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
کلید واژه: تاریخ تجارت در یمن, رسولیان, تجارت دریای سرخ, تجارت اقیانوس هند, تجّار کارمی,
چکیده مقاله :
یمن به سبب موقعیت ممتاز جغرافیایی و قرارداشتن بر سر راه های تجاری شرق و غرب، به ویژه مسیر جاده بخور پیوسته مرکز صادرات و واردات کالاهای مختلف بوده است. با سلطه رسولیان (626- 858ﻫ)بر یمن ارتباطات بازرگانی با مناطق گوناگون، به ویژه هند، مصر و حجاز رونق بیشتری یافت؛ بازرگانان کالاها و محصولات یمن را از طریق دریا و پس از گذر از بنادر و جزایر متعدد به بنادر هند و مصر میرساندند و در برگشت، کالاهای گوناگون آن مناطق را به یمن وارد می کردند. علاوه بر تجارت با هند و مصر، یمن از طریق زمین و دریا با مناطق داخلی جزیرةالعرب به ویژه حجاز هم ارتباط تجاری داشت. این مقاله در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که رونق تجاری یمن در دوره زمامداری رسولیان معلول چه عواملی بوده است؟ یافته های تحقیق، نشان می دهد که در این دوره، تجارت یمن شرایطی متفاوت با دوره‌های پیش از آن را تجربه کرد؛ زیرا به علت استیلای مغولان بر شرق دور تا بغداد، راه های تجاری این مناطق ناامن گشت و در نتیجه راه تجاری دریای سرخ اهمیت یافت؛ این تحول مهم و ظهور تجّار کارِمی که تجارت میان سواحل مدیترانه و سواحل اقیانوس هند تا چین را از طریق دریای سرخ در اختیار و انحصار خود داشتند، سبب رونق فعالیت های تجاری در منطقه یمن گردید.
Yemen, has continuously been a significant centre for importing and exporting hence its geographical location at the trade crossroads of the East and the West, particularly the bokhur (spice) road. Under Rasulids dominance (626-858A.H.), the commercial relationships between Yemen and different areas such as India, Egypt and Hijaz was developed and so the merchants carried the goods and products via sea routes from Yemen to Indian and Egyptian ports; and in return, importing different goods to Yemen. In addition, Yemen had also the commercial relationship with internal areas of Arabian Peninsula, especially Hijaz, by land and sea. The present article is an attempt to consider the causes of commercial development of Yemen in the Rasulids era. This study shows that in this period, Yemen was different from its prior time .It was due to the dominance of Mongols over the far East to Baghdad, that makes the commercial roads insecure and so the red sea became an alternative and safe route. It should be noticed that the role of Karemi merchants who had a disposal trade between Mediterranean sea and Indian Ocean coastlines to china via the Red sea was also developed the trade activities in Yemen. References Abū Makhrama, Abū Muḥammad ʿAbd Allāh Ṭayyib, Tārīkh-i Thaghr Adan wa Tarādjum Ulamā- hā, Revised by Orvar Löfgren, Leiden, 1936/ 1314. Badkoobeh, Ahmad & Tajbakhsh, Ghadariyeh, “Rawābiṭ Bāzargānī-yi Ārāgūn wa Ḳashtāla bā Baybars wa Taḥrīm-i Iḳtiṣādī-yi Miṣr”, Journal of History & Civiliazation of Islamic Nation, No. 10, 1388/ 2009. Bakri, Abdallāh b. ʿAbd al ʿAzīz, al- Masālik wal- mamālik, Revised by Van Leeuwen, Dār al- Maghrib al- Islāmī, Beirut, 1992 AD/ 1412 AH. Bosworth, Clifford Edmund, Silsila- hā-yi Islāmī(The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual),Trans. Fereydoon Badrei, Bāz- Shināsī-yi Tāʾrīkh-i Islām wa Iran, 1371/ 1992. Brūsawī, Muḥammad b. ʿAlī, Awḍaḥ al- Masālik Alā Marifa al- Buldān, Dār al- Maghrib al- Islāmī, Beirut, 1427 AH/ 2006 AD. Buzurg b. Shahriyār Rāmhurmuzī, Adjāib al- Hind Barrt wa Baḥra, Trans. Muhammad Malek Zadeh, Cultural foundation of Iran, Tehran, 1348/ 1969. al- Fāsī, Taḳī al- Dīn Muḥammad b. Aḥmad, al- Iḳd al- Thamīn fī Tārīkh al- Balād al- Amīn, Mawʾasisa al- Risāla, Beirut, 1406 AH/ 1985 AD. al- Fīfī, Muḥammad b. Yaḥyā, al- Duwala al- Rasūliyya fī al- Yaman, Dirāsat fī Awḍāʿ-i- hā al- Siyāsiyya wa al- Ḥaḍāriyya, al- Dār al- ʿArabiyya al- Mawsūʿāt, 2005/ 1383. Hamdānī, Ḥasan b. Aḥmad, Ṣifat Djazīrat al- Arab, Revised by Muḥammad ʿAlī al- Akwaʿ, Maktaba al- Irshād, Sanʿāʾ,1410 AH/ 1989 AD. Ibn ʿAbd al- Madjīd, Tādj al- Dīn ʿAbd al- Bāḳī, Bihdjat al- Zaman fī Tārīkh al- Yaman, Revised by Muḥammad al- Ḥabashī, Dār al- Ḥikmat al- Yamāniyya, Sanʿāʾ, 1408 AH/ 1987 AD. Ibn Athīr, ʿIzz al- Dīn Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Muḥammad, al-Kāmil fī al- tārikh, Beirut, Dār Ṣadir, 1965/1343. Ibn Baṭṭūṭa, Safar-nāma-yi Ibn Baṭṭūṭa, trans. Muhammad Ali Movahed, Tehran, Bungāh-i Tardjuma wa Nashr-i Kitāb, 1980/ 1359. Ibn Daybaʿ, Abd al- Raḥman b. ʿAlī, Ḳurat al- Uyūn bi- Akhbār al- Yaman al- Maymūn, Revised by ʿAlī b. Muḥammad al- Akwaʿ, Matbaʿa al- Salafiyya, Cairo, 1374/ 1995. Ibid, Bughyat al- Mustafīd fī Akhbār Madīnat Zabīd, Revised by ʿAbd Allāh al- Ḥabashī, The Emirates Centre for Strategic Studies and Research, Yemen, 1374/ 1995. Ibn Djubayr, Muḥammad b. Aḥmad, Safar-nāma-yi Ibn Djubayr, Trans. Parviz Atabak, Astan print, Mashhad, 1991/ 1370. Ibn Duḳmaḳ, Ibrāhīm b. Muḥammad, al- Intiṣār li- Wāsiṭat iḳd al- Amṣār, Manshūrāt Dār al- Āfāḳ, Beirut, 1893/ 1271. Ibn Faḳīh, Aḥmad b. Muḥammad, al- Buldān, Revised by Yūsuf Hādī, ʿĀlam al- Kutub, Beirut, 1416 AH/ 1995 AD. Ibn al- Furāt, Naṣir al- Dīn Muḥammad, Tārīkh-i Ibn al- Furāt, Revised by Zurayḳ Ḳusṭanṭīn, Beirut, 1942/ 1320. Ibn Ḥawḳal, Abū ʾl- Ḳāsim, Ṣūrat al- Arḍ, Trans. Jafar Shoar, Bunyād-i Farhang-i Iran, Tehran, 1966/ 1345. Ibn ʾl- ʿIbrī, Gharīghūrīyūs (Gerīghōr) Malaṭī, Mukhtaṣar Tārīkh al- Duwal, Trans. Abdolmuhammad Ayati, ʿIlmī Farhangī, 1377/ 1998. Ibn Khurradādhbih, ʿUbayd Allāh b. Allāh, al- Masālik wa l- Mamālik, Trans. Hossein Gharachanlu, Nashr-i Nū, Tehran, 1991/ 1370. Ibn Mādjid, Shahāb al- Dīn Aḥmad, Kitāb al- Fawāid fī Uṣūl ilm al- Bahr wa l- Ḳawāid, Trans. Ahmad & Omid Eghtedari, Andjuman Āthār wa Mafākhir-i Farhangī. Tehran, 1372/ 1993. Ibn Manẓūr, Djamāl al- Dīn, Muḥammad b. Mukarram, Lisān al- Arab, Nashr-i Adab al- Hawza, Qom, 1363/ 1984. Ibn Mudjāwir, Yūsuf b. Yaʿḳūb, Ṣifat al- Balād al- Yaman wa Makka wa Ba al- Ḥidjāz, Revised by Mamdūḥ Ḥasan Muḥammad, Maktaba al- Thaḳāfat al- dīnīya, Cario, 1996/ 1375. Ibn Rusta, Aḥmad b. ʿUmar, al- Alāḳ al- Nafīsa, Trans. Hossein Gharachanlu, Amīrkabīr, Tehran, 1986/ 1365. Ibn Taghrībirdī, Djamāl al- Dīn Abū ʾl- Maḥāsin b. Yūsuf, al- Nudjūm al- Zāhira fī mulūk miṣr wa l- ḳāhira, Cairo, 1935/ 1313. Ibrāhīm, Muḥammad Karīm, “al- ʿAlāḳāt al- Tidjāriyya Bayn ʿAdan wa al- Hind Khilāl al- Ḳarnayn al- Sādis wa al- Sābiʿ al- hidjriyyan”, Markaz Dirāsāt al- Khalīdj, University of Basrah, 2002/ 1380. Idrīsī, Abī ʿAbd Allāh Muḥammad, Nuhzat al- Mushtāḳ fī ikhtirāḳ al- Āfāḳ, Maktaba al- Thaḳāfat al- dīnīya, Egypt, (Und.). Ghassānī, Ismāʿīl b. ʿAbbās, al- Asdjad al- Masbūk wa al- Djawhar al- Maḥkūk fī Ṭabaḳāt al- Khulafā wa al- Mamlūk, Revised by Shākir Maḥmūd ʿAbd al- Munʿim, Dār al- Turāth al- Islāmiyya, Baghdad, 1395 AH/ 1975 AD. Himyarī, Ibn ʿAbd al- Munʿim, al- Rawḍ al- Miār fī Khabar al- Aḳtār, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Syndicate of Publishers Union in Lebanon, Beirut, 1984/ 1363. Hudūd al- Ālam min al- Mashriḳ Alā al- Maghrib, Unknown Author, Revised by Manouchehr Sotodeh, University of Tehran, Tehran, 1340/ 1961. Ḳalḳashandī, Aḥmad b. ʿAbdallāh, Ṣubḥ al- Asha fī Ṣināat al- Inshā, Dārā al- kutub al- ʿIlmiyya, Beirut, 1915/ 1293. Karimi, Alireza & Rezaie, Muhammad, “Rawabiṭ-i Tidjārī-yi Iran wa Djinuwā dar Dawra-yi Ilkhānī”, History of Islam & Iran al-Zahra University, No. 18, Summer 1392/ 2013. Ḳazwīnī, Zakariyyāʾ b. Muḥammad, Āthār al- Bilād Wa Akhbār al- Ibād, Trans. Muḥammad Murād b. ʿAbd al- Raḥmān, University of Tehran, 1371/ 1992. Khazradjī, ʿAlī b. Ḥasan, al- Uḳūd al- Luluiyya fī Akhbār al- Dawla al- Rasūliyya, Revised by Muḥammad Bisyūnī, Yemen Center for Studies and Research, Dār al- Adab, Sanʿāʾ, 1403 AH/ 1982 AD. Labīb, Ṣubhī, “al- Tidjārat al- Kārmiyya wa Tidjarat Miṣr fī al- ʿUṣur al- Wusṭā”, al- Madjlla al- Tārīkhiyya l- Miṣriyya, No. 4, 1952/ 1330. Luḳmān, Ḥamza ʿAlī Ibrāhīm, Tārīkh Adan wa Djanūb al- Djazīra l- Arabiyya, Dar Misr For Printing, Cairo, 1959 AD/ 1379 AH. Madjid, ʿAbd al- Munʿim, al- Alāḳat bayn al- Sharḳ wa l- Gharb, Maktaba al- Djāmiʿa al- ʿArabiyya, Beirut, 1966/ 1344. Maḳdasī, Abū ʿAbdallah Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Marifat al- Aḳālīm,Trans. Alinaghi Monzavi, Shirkat- i Mūʾalifān wa Mutardjimān-i Iran, Tehran, 1361/ 1983. Maḳḥafī, Ibrāhīm Aḥmad, Mudjam al- Madan wa l- Ḳabāil al- Yamaniyya, Ṣanʿāʾ, Dār al- Kalama, 1985/ 1363. Maḳrīzī, Taḳī al- Dīn Aḥmad b. ʿAlī, al- Dhahab al- Masbūk fī Dhikr Min Ḥadjdj Min Khulafā wa al- Mulūk, Revised by Djamāl al- Dīn al- Shayyāl, Cairo, Maktaba al- Khāndjī, 1955/ 1333. Masʿūdī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Ḥusayn, Murūdj al- dhahab wa Maādin al- Djawhar, Trans. Abul-Qasim Payandeh, Bungāh-i Tardjuma wa Nashr-i Kitāb, 1360/ 1981. Mojtaba, Khalifeh, “Tafawwuḳ-i Tidjārī-yi Daryā-yi Surkh Bar Khalīdj-i Fārs Dar Sada- Hā- yi Pandjum wa Shishum-i Hidjrī: Bā Taʾkīd Bar Naḳsh-i Tudjdjār-i Kārm”, Khalīdj Fārs, Farhang wa Tamaddun: Madjmūa Maḳālāt, 2008/ 1387. Pigulevskaia, Nina vikorovna, Tārīkh-i Iran Az Dawrān-i Bāstān Tā Pāyān-i Ḳarn-i Hidjdah-hum-i Mīlādī, Trans. Karim Keshavarz, Faculty of Social Sciences, University of Tehran, 1349/ 1970. Rashīd al- Dīn Hamdānī, Faḍlallāh, Djāmi al- Tawārīkh, Revised by Bahman Karimi, Iḳbāl, Tehran, 1362/ 1983. Rāzī, Aḥmad b. ʿAbdallāh, Tārīkh-i Madīnat Sanā, Revised by Ḥusayn b. ʿAbdallāh al- ʿAmrī, Dār al- Fikr al- Muʿāṣir, Damascus, 1409 AH/ 1988 AD. Sīrāfī, Ḥasan b. Yazīd, Riḥla al- Sīrāfī, al- Madjmaʿ al- Thaḳāfiyya, Abu Dhabi, 1999/ 1377. Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Tārīkh al- umam l- Mulūk, Revised by Muḥammad Abū al- Faḍl Ibrāhīm, Dār al- Turāth, Beirut, 1967/ 1345. djm al- Dīn, Tārīkh al- Yaman, Revised by Muḥammad ʿAlī al- Akwaʿ, Cairo, 1967/ 1345. Vossoughi, Muhammad-Bagher,Ilal wa Awāmil-i Djābidjā’ī-yi Kānūn- Hā-yi Tidjārī Dar Khalīdj-i Fārs, Pazhūhishkadih-yi Tāʾrīkh-i Islām, 1389/ 2010. Yaʿḳūbī, Ibn Wāḍiḥ, al- Buldān,Trans. Abd al- Muhammad Ayati, Intishārāt-i bungāh-i tardjuma wa nashr-i kitāb, Tehran, 1343/ 1964. Yāḳūt Ḥimawī, Yāḳūt b. ʿAbdallāh, Mudjam al- Buldān (irshād al- arīb ilā marifat al- adīb), Dār al- Ṣādir, Beirut, 1995/ 1373. Yūsuf, ʿAbd al- Ḳādir Aḥmad, al- Uṣūr al- Wusṭā al- Urūbiyya, Beirut, al- Maktaba al- ʿAṣriyya, 1967/ 1345.
کتابشناسی
ابناثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1965م.
ابنبطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه ابن بطوطه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359ش.
ابنتغری بردی، جمالالدین ابیالمحاسن یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، مطبعة الدارالکتب المصریة، 1935م.
ابنجبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار للطباعة و النشر، 1984م.
ابندُقماق، ابراهیم بن محمد، الانتصار لواسطة عقد الامصار، بیروت، منشورات دارالآفاق، 1893م.
ابندَیبَع، عبدالرحمن بن علی، قرة العیون بأخبار الیمن المیمون، تحقیق محمد بن علی اکوع، قاهرة، مطبعة السلفیة، 1374ﻫ.
همو، بغیة المستفید فی تاریخ مدینة زبید، تحقیق عبدالله الحبشی، صنعاء، مرکز الدراسات و البحوث، 1374ﻫ.
ابنرسته، احمد بن عمر، الأعلاق النفیسة، بیروت، دار صادر، 1892م.
ابنعبدالمجید، تاج الدین عبدالباقی، بهجة الزمن فی تاریخ الیمن، تحقیق محمد الحبشی، صنعاء، دارالحکمة الیمانیة، 1408ﻫ.
ابنعبری، غریغوریوس ملطی، تاریخ مختصر الدول، بیروت، دارالمشرق، 2007م.
ابنالفرات، ناصرالدین محمد، تاریخ ابن الفرات، تحقیق زریق قسطنطین ، بیروت، 1942م.
ابنفقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف هادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ.
ابنمجاور، یوسف بن یعقوب، صفة بلاد الیمن و مکّة و بعض الحجاز، تحقیق ممدوح حسن محمد، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 1996م.
ابومخرمة، ابومحمد عبدالله طیب، تاریخ ثغر عدن و تراجم علمائها، تحقیق اوسکر لوفجرین، لیدن، 1936م.
ادریسی، ابیعبدالله محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت، عالم الکتب، 1409ﻫ.
الفیفی، محمد بن یحیی، الدولة الرسولیة فی الیمن، الدار العربیة الموسوعات، 2005م.
بادکوبه، احمد و تاجبخش، قدریه، «روابط بازرگانی آراگون و قشتاله با بیبرس و تحریم اقتصادی مصر»، مجله تاریخ و تمدن اسلامی، شماره دهم، 1388ش.
باسورث، ادموند کلیفورد، سلسلههای اسلامی جدید، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، انتشارات باز، 1381ش.
بروسَوی، محمد بن علی، اوضح المسالک الی معرفة البلدان، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1427ﻫ.
پیگولوسکایا، نینا ویکتوروونا، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان قرن هجدهم میلادی، ترجمه کریم کشاورز، تهران، موسسه علوم اجتماعی دانشگاه تهران، 1349ش.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، 1340ش.
حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار فی خبر الأقطار، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1984م.
خزرجی، علی بن حسن، العقود اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة، تحقیق محمد بسیونی، صنعاء، دارالادب، 1403ﻫ.
خلیفه، مجتبی، «تفوق تجاری دریای سرخ بر خلیج فارس در سدههای پنجم و ششم هجری: با تأکید بر نقش تجّار کارم»، کتاب خلیج فارس فرهنگ و تمدن، مجموعه مقالات، 1387ش.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الرضی، 1368ش.
رشیدالدین همدانی، فضلالله، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، 1362ش.
عمارة الیمنی، نجم الدین، تاریخ الیمن، تحقیق محمد بن علی الاکوع، قاهرة، 1967م.
غسانی، اسماعیل بن عباس، العسجد المسبوک و الجوهر المحکوک فی طبقات الخلفاء و الملوک، تحقیق شاکر محمود عبدالمنعم، بغداد، دارالتراث الاسلامیة، 1395ﻫ.
فاسی، تقیالدین محمد بن احمد، العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، بیروت، موسسة الرسالة، 1406ﻫ.
فیاض، علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1385ش.
قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه محمد مراد بن عبدالرحمان، دانشگاه تهران، 1371ش.
قلقشندی، احمد بن عبدالله، صبح الأعشی فی صناعة الانشاء، تحقیق محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1915م.
کریمی، علیرضا و رضایی، محمد، «روابط تجاری ایران و جنوا در دوره ایلخانان»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران،دانشگاه الزهراء، شماره 18، تابستان 1392ش.
لبیب، صبحی، «التجارة الکارمیة و تجارة مصر فی العصور الوسطی»، المجلة التاریخیة المصریّة، شماره 4، 1952م.
لقمان، حمزة علی ابراهیم، تاریخ عدن و جنوب الجزیرة العربیة، قاهرة، دارمصر للطباعة، 1379ﻫ.
ماجد، عبدالمنعم، العلاقات بین الشرق و الغرب، بیروت، مکتبة الجامعة العربیة، 1966م.
محمدکریم، ابراهیم، «العلاقات التجاریة بین عدن و الهند خلال القرنین السادس و السابع الهجریین»، بصرة، مجلة المورخ العربی، شماره 33، 1407ﻫ.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق یوسف اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ.
مقحفی، ابراهیم احمد، معجم المدن و القبائل الیمنیة، صنعاء، دارالکلمة، 1985م.
مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، تحقیق جمال الدین الشیال، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1955م.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، بیروت، دار صادر، بی تا.
وثوقی، محمد باقر، علل و عوامل جابجایی کانونهای تجاری در خلیج فارس، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1389ش.
همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرةالعرب، تحقیق محمد بن علی الاکوع، صنعاء، مکتبة الارشاد، 1410ﻫ.
یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.
یوسف، عبدالقادر احمد، العصور الوسطی الاروبیة، بیروت، المکتبة العصریة، 1967م.
Ashtor, Eliyahu, “The Karimi Merchants”, London, Studies on the Levanin Trade in Middle Ages, 1978.
Fischel, Walter, “The Spice trade in Mamluk Egypt”, JESHO, I, 1958.
Goitein, S.D, “New Lights on the Beginnings of the Karim Merchants”, Journal of the Economic and Social History of Orient, 1958.
Heyd, W, Histoire du Commerce du Levant au Moyen Age, Leipzig, 1889.
Shamrookh, Nayef Abdullah, The Commerce of the Rasulids in the Yemen, Kuwait, 1996.
3. رایانامه (مسؤول مکاتبات):hd.alemzadeh@gmail.com
[5]. عَدَن،از جمله شهرهای بندری مهم یمن است که در جنوب غرب یمن و کنار دریاى عرب واقع است. اهمیت این شهر هم ناشی از وضع جغرافیایی و طبیعی آن بود؛ چون در مسیر کشتیهایی قرار داشت که از اقیانوس هند عازم دریای سرخ و قلمرو دولت روم یا سواحل آفریقا و مراکز بازرگانی آنجا بودند و میتوانستند پس از طی مسافتهای زیاد در آنجا لنگر انداخته و بهرفع نیازهای خود و هم به مبادله کالا و دادوستد بپردازند. همچنین عدن یکی از مراکز تجاری مهم بر سر راه بخور بود و عطریاتی چون عود، کندر، مشک، کافور، عنبر و وَرس (گیاهى چون کنجد) و غالب کالاهای وارداتی هند و چین در آنجا یافت میشد (مقدسی، 98 ،101؛حمیری، 408).
[6].مِرباط، ادریسی آن را بهصورت مِربَط ضبط کرده است (1/75)، شهری در جنوب یمن که میان حضرموت و عمان قرار داشت (قزوینی، 61؛ بروسوی، 584).
[7]. تَعِزّ،شهر منطقه کوهستانی جنوب یمن است. این شهر بر دامنه جبل صَبِر (عُدَینَه) واقع است. هرچند تاریخچه بنای این شهر به روایتی به سده سوم هجری باز میگردد، اما اهمیت و شهرت و رونق آن از اواخر سده ششم هجری بهبعد در دوران ایوبیان یمن (حک. 569-626ﻫ) و دوران رسولیان (حک. 626-858ﻫ) که این شهر را پایتخت خود قرار دادند بهچشم میخورد (مقحفی، 69؛عمارۀ، 148).
5.صَنعاء، مرکز منطقه کوهستانی (جبلالسراة) یمن و در میان دو کوه عَیبَان و تُقَم واقع است؛ این شهر بهلحاظ قدمت و عظمتش در دوره اسلامی از مراکز مهم یمن به شمار میرفته است. صنعاء پایتخت یمن بود و در یمن، تهامه و حجاز شهری بزرگتر، پرجمعیتتر و پربرکتتر از شهر صنعاء نبوده است (ابن رسته، 127؛ مقحفی، 252).
[9]. منابع بهتفصیل به حملات بنیانکن مغولان و تسلط آنان بر شهرها و راههای آسیایی پرداختهاند (رشیدالدین فضل الله، 2/1050-1053؛ ابن اثیر،12/358-394).
[10].بادکوبه و تاجبخش، 86؛ نیز نک. وثوقی، 165؛ همچنین این نکته را باید متذکر شد که در سده پنجم هجری نیز تجارت خلیج فارس و موقعیت دریایى این آبراه مهم بینالمللى با افول جدى مواجه شده بود که در این میان، فاطمیان مصر نقشى اساسى در تغییر جهت تجارت بینالمللى از خلیج فارس به سمت دریاى سرخ بر عهده داشتند. آنها بهخوبى با بهرهبردن از ضعف خلافت عباسى، ضعف ایالت فارس، کمتوجهى به سواحل جنوبى ایران در اواخر عهد آلبویه و دوره سلجوقیان بهتقویت نفوذ خود در سواحل دریاى سرخ و اقیانوس هند پرداختند (خلیفه، 214).
[11]. بازرگانان پس از رسیدن به دریای سرخ از دو راه خود را به اروپا میرساندند: راه نخست، از طریق صحرای سینا به دمشق و سپس به دریای مدیترانه و اروپا بود و دیگری پس از عبور از رود نیل به قاهره و اسکندریه و سپس به دریای مدیترانه و اروپا متصل میشد (Heyd,1/306-307, 2/28-29).
[12]. پژوهشگران تاکنون نتوانستهاند معناى مقبولى براى کلمه کارم یا کارمیه که در منابع عربى و اسناد گنیزه وارد شده، بیابند. گویتن معتقد است که این کلمه غیرعربى است و در زبان تامیلى در جنوب هند وجود دارد و بهمعنى اعمال و شغلهاست و چون روابط اصلى خاورمیانه با ساحل هند شرقى بر پایه روابط تجارى بوده احتمال دارد که این نام بر صاحبان کشتىها و بازرگانانى که به این سرزمین‌ها تردد داشته‌اند اطلاق شده باشد (لبیب، 406).
[13]. غسانیان: منسوب به قبیله غسان اند که از جنوب جزیرةالعرب به سمت شمال و شامات کوچ کرده و با تسلط بر برخی اراضی شامات، دولت غسانی را پی‌ریزی کردند و تحت حمایت رومیان بر این نواحی فرمان میراندند. آخرین آنان، جبلة بن اَیهم است که با پذیرش اسلام با رومیان وارد نبرد شد (خزرجی، 1/24، 36؛ همدانی، 326-329).
[23]. طاهریان یا بنىطاهر خاندانی سنّىمذهب از بومیان یمن بودند که در روزگار ضعف رسولیان به قدرت رسیدند و سرزمین‌هاى رسولیان را در جنوب یمن و تهامه پس از پایان دولت آنها متصرف شدند. چهار سلطان از این خاندان یکى بعد از دیگرى سلطنت کردند و سیاستها و سنتهاى ادارى حامیان پیشین خود را بهکار بستند. نیز نقش رسولیان را بهعنوان بانیان بزرگ عمارات در شهرهایى چون زبید که مرکز سنتگرایى دینى یمن بود و ساختن مسجد و مدرسه را بهارث بردند. طاهریان در عدن که بندرگاه اصلى یمن بود، ارگى در برابر مملوکان مصر و پرتغالیان ساختند که آلفونسو دالبو کرک نخستین کسى بود که آن را در 919ﻫ محاصره کرد. آنها همچنین در آنجا ساختمانهاى بازرگانى و استحکاماتی پدید آوردند و در جبال یمن قدرت خود را علیه امامان زیدى بسط دادند و صنعا را تسخیر کردند. مملوکان مصر که آرزوى تسلط بر یمن را بهعنوان پایگاهى براى عملیات علیه پرتغالیان در اقیانوس هند در سر مىپروراندند بعد از 921ﻫ حملات خود را به یمن آغاز کردند که به اشغال بیشتر خاک یمن و پایان یافتن حکومت بنىطاهر منجر شد. گویا تنها چند تن از امیران طاهرى در نقاط کوهستانى برجای ماندند، تا این‌که حکمران عثمانى سلیمان پاشا، آخرین آنان، عامر سوم، را در 945 ﻫ به هلاکت رسانید (نک. باسورث، 220).
[32]. سَندابور، جزیرهای در هند، مشتمل بر 63 آبادی است که گرداگرد آنرا خوری فرا گرفته؛ در مواقع جزر، آب جزیره، شیرین و خوشطعم و بههنگام مدّ تلخ و شور میباشد (ابن بطوطه، 2/429).
[34]. مهرههای زینتی و اسباب خرده فروشی را گویند از مهره و آیینه و شانه و امثال آن، چه خَرَزی خرده فروش باشد (دهخدا، ذیل «خَرَز»).
[37]. ابن مجاور، 163-164؛ همو می‌افزاید: ارسال این محموله‌ها در روزگار ما، سال 625ﻫ قطع شده است (164).
5. ابن الدیبع، بغیة المستفید، 107.
47. Ashtor,52: Goitein, “New light”, 175.
48. خلیفه، 216.
49. Goitein, 182.
50. fischel, 164.
51. Ibid, 158.
52. ابنجبیر، 101.
[56]. همو، 129؛ برای اطلاع بیشتر نک. خلیفه، «تفوق تجاری دریای سرخ بر خلیج فارس با تأکید بر تجّار کارِم».
[58]. ابنعبری، 318؛ در دوره ارغون (683-690ﻫ) تلاش شد ضربه شدیدی بر تجارت یمن و مصر وارد شود و مسیر دریای سرخ از کنترل تجار مصری و یمنی خارج گردد. احتمالا مسیحیان ارغون را تشویق به این اقدام کرده بودند تا جهازاتی را که از هندوستان از طریق دریای سرخ به مصر میرفتند مجبور کنند به هرمز در خلیج فارس بروند (پیگولوسکایا، 356)؛ بهنوشته ابنعبری، ارغون درصدد اجرای این طرح بود و بههمین دلیل نهصد دریانورد و کشتیساز جنوایی را بهخدمت گرفت و وسایل و چوب مورد نیاز تهیه شد؛ ولی نقشه او بهدلیل درگیری بین خود جنواییها بینتیجه ماند (کریمی، 64).
61. shamrookh, 248.
63. الفیفی، 155.
64. خزرجی، 1/130، 152، 163.
65. فاسى، 7/87؛ مقریزى، 3/563
66. همو، 212؛ برای اطلاع بیشتر نک. شمروخ.
67. همو، 91
68. همو، 210.