عوامل بیرونی و درونی افول مذهب و دولت زیدیان در شمال ایران

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

سیدمحمد صادقی سنگدهی ¹ , مصطفی معلمی ² , سید علی اکبر عباسپور ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران
2 - استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نور؛ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مازندران، ساری، ایران
3 - استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نور؛ استادیار، واحد آزادشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آزادشهر، ایران

تاریخ دریافت : 1402/02/14 تاریخ پذیرش : 1402/06/12 تاریخ انتشار : 1402/06/29

کلید واژه: زیدیه ایران, علویان طبرستان, زیدیه و اسماعیلیه, زیدیه و امامیه,

چکیده مقاله :

مذهب و دولت زیدیان از سده‌ سوم هجری در گیلان و طبرستان پدیدار گشت. زیدیان ایران اگرچه خاستگاه تحولات بنیادین در جهان اسلام بودند، اما خود چندان دوام نیاوردند؛ و به زودی با چالش‌های بیرونی و درونی احاطه گردیدند و دچار ضعف و افول شدند. پژوهش‌های اندکی درباره عوامل و دلایل این افول صورت گرفته؛ برخی عوامل نادیده گرفته شده و کاستی ها و ابهاماتی نیز در این پژوهش ها راه یافته که انجام پژوهشی تازه را موجه می‌سازد. این مقاله به دنبال تبیین عوامل افول مذهب و دولت زیدیان در شمال ایران است. بنابر یافته های این پژوهش، علاوه بر دوگانگی رفتار حاکمان و امامان زیدیه، تفرقه و رقابت میان اهالی گیلان و دیلمان، دور شدن نسل‌های جدید سادات علوی از اسلام و آداب آن، باید قدرت یافتن باوندیه، پشتیبانی این خاندان از مذهب امامیه، تبلیغات عالمان امامی‌مذهب، چالش مرگبار فداییان اسماعیلی با زیدیان، ظهور فرقه مطرفیه در یمن و تمایل زیدیان شمال ایران به مهاجرت به یمن برای مقابله با آن را به فهرست عوامل افول و زوال مذهب و دولت زیدیه در شمال ایران افزود.

چکیده انگلیسی:

ZaydÊ thought and government appeared in Gīlān and Ṭabaristān from the third century AH. Although this phenomenon became the origin of fundamental changes in the Islamic world, it did not last long and soon external and internal challenges surrounded it and caused its weakness and decline. Few researches have been studied the causes of this decline. There are some ambiguities and lack of comprehensiveness regarding those causes, which justifies the necessity of conducting a new research. This article seeks to explain the factors of the decline of religion and the Zaidian government in northern Iran. It seems that in addition to the causes presented in the previous researches, discriminatory behavior of the ZaydÊ rulers and imams; division and competition between the people of Gīlān and Daylamān, divergence of the new generations of Alavids from Islam and its customs; and regaining of power by Bāvandiya and their support for Twelvers, preaching of Twelver scholars, the lethal challenge of the Ismāʿīliyya devotees with the Zaydis; the emergence of the Muṭarrifiyya sect in Yemen, and the desire of the Zaydis of northern Iran to migrate to Yemen in order to counter it, could be  added to the list of reasons for decline

منابع و مأخذ:

آملی، مولانا اؤلیاءالله (1348). تاریخ رویان. به کوشش منوچهر ستوده. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

ابن ابی الرجال، احمد بن صالح (1425). مطلع البدور ومجمع البحور. صعده: مرکز اهل البیت للدراسات الاسلامیة.

ابن اثیر، ابوالحسن علی بن الکرم (1385). الکامل فی التاریخ‌. بیروت: دار صادر.

ابن اسفندیار (1366). تاریخ طبرستان. به کوشش عباس اقبال. تهران: کلاله خاور.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1391). کتاب العبر. بیروت: موسسة اعلمی.

ابن ‌فند، محمد بن علی بن یونس (1423). ماثر الابرار فی‌ تفصیل‌ مجملات‌ جواهرالاخبار. به کوشش عبدالسلام‌ عباس‌ وجیه‌ و خالد قاسم‌ محمد متوکل. عمان: موسسه الامام زید الثقافیه.

احمد بن حنبل (د.‌تا). مسند. بیروت: دارصادرا.

اشعری، سعد بن عبدالله (1360). المقالات و الفرق. به­کوشش محمدجواد مشکور. تهران: علمی و فرهنگی.

امامی‌فر، علی، سامانی، سیدمحمود، و سلطانی، مصطفی (1401). چگونگی تحول زیدیّه به امامیه در طبرستان با تکیه بر باورهای اعتقادی. پژوهشهای اعتقادی ـ کلامی، 12 (45)، 7-28.

بخاری، ابوالنصر سهل بن عبدالله (1381). سر السلسلة العلویة، به کوشش سید محمدصادق بحرالعلوم. نجف اشرف: مکتبة حیدریة.

برخورداری، زینب (1379). دلایل عظمت و انحطاط حکومت‌ها از دیدگاه امام علی(ع). حکمت سینوی، 14، 53-60.

بیرونی، ابوالریحان، آثار الباقیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.

ترکمنی اذر، پروین (1384). دیلمیان در گستره تاریخ ایران (حکومت‌های محلی، آل زیار، آل بویه). تهران: سمت.

ترمذی، ابو عیسی محمد بن عیسی (1403). السنن. به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف. بیروت: دارالفکر.

تفسیر امام حسن عسکری (ع) (1409). قم: موسسة المهدی(ع).

حکیمیان، ابوالفتح (1368). علویان طبرستان. تهران: الهام.

حمزه اصفهانی (1961). تاریخ سنی ملوک الارض. بیروت: دار مکتبه الحیاه.

حمیدالدین، عبدالله بن محمد (1424). الزیدیة. صنعاء: مرکز الرائد للدراسات و البحوث.

راعی، حسین (1397). گذری بر تاریخ تشیع از طبرستان تا یمن. ساری: سرو سرخ.

رحمتی، محمدکاظم (1388). مقالاتی در تاریخ زیدیه و امامیه، تهران: حکمت سینا.

همو (1393). زیدیه در ایران. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.

همو (1388).میراث فرهنگی زیدیان ایران و انتقال آن به یمن. تاریخ ایران، 63، 73-102.

سلطانی، مصطفی (1390). تاریخ و عقاید زیدیه. قم: نشر ادیان.

سهمی جرجانی،حمزة بن یوسف (1407). تاریخ جرجان. بیروت: عالم الکتب.

شهاری، ابراهیم بن قاسم بن المؤیدبالله (1421). طبقات الزیدیة الکبرى (القسم الثالث). عمان: مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة.

صعدی، عبدالله بن محمد بن ابی النجم (1422). درر الاحادیث النبویة بالاسانید الیحیویة. عمان: موسسه الامام زید بن علی الثقافیه.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1403). تاریخ الامم والملوک. بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات.

قانع عزابادی، احمدعلی (1371). علل انحطاط تمدنها از دیدگاه قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

قزوینی، عبدالجلیل بن ابو الحسین (1358). النقض. تهران: انجمن آثار ملی.

قمی، محمد بن حسن (1385). تاریخ قم،ترجمه حسن بن علی بن عبدالملک قمی. به کوشش محمدرضا انصاری قمی. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.

کرمانی، احمد بن عبدالله (1407). مجموعة رسائل الکرمانی. به­کوشش مصطفی غالب. بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع.

کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1388). الکافی. به­کوشش علی اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیة.

مادلونگ، ویلفرد (1987). اخبار ائمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان. بیروت: دار النشر فرانز شتاینر.

محلى، حمید بن احمد (1423). الحدائق الوردیة فی مناقب الائمة الزیدیة. صنعا: مکتبة بدر.

مروزی، اسماعیل بن حسین (1409). الفخری فی انساب الطالبیین. به­کوشش سید مهدی رجایی. قم: کتابخانه ایت الله مرعشی نجفی.

مسکویه رازی، ابوعلی احمد بن محمد (1424). تجارب الامم و تعاقب الهمم. به­کوشش سید کسروی حسن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

معلمی، مصطفی (1383). تشیع امامیه در مازندران از آغاز تا حمله مغول پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده الهیات و معارف اسلامی. دانشگاه تهران.

همو (1387). روابط خاندان باوند با سلاجقه و قدرت سیاسی تشیع امامیه در سده‌های پنجم و ششم هجری. تاریخ در آینه پژوهش، 5(3) 125-155.

همو (1393). حکومت داعی کبیر در طبرستان و دوگانگی در برخورد با مخالفان. مجموعه مقالات نخستین همایش بین المللی تاریخ محلی مازندران، انجمن تاریخ محلی مازندران، 481-504.

مؤیدی، مجدالدین بن محمد (1433). لوامع الانوار فی جوامع العلوم والآثار، به کوشش ابوعبدالله حسین بن علی الادول. صعده: مکتبه اهل البیت(ع).

نوبختی، حسن بن موسی (1404). فرق الشیعة. بیروت: دارالاضواء.

واردی، سید تقی (1389). تاریخ علویان طبرستان. قم: دلیل ما.

هرودوت (1380). تواریخ. ترجمه وحید مازندرانی. تهران: انتشارت افراسیاب.

همدانی، خواجه رشید الدین فضل الله (1387). جامع التواریخ (تاریخ اسماعیلیان). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

یعقوبی، احمد بن اسحاق (1422). البلدان. بیروت: دار الکتب العلمیة.

 Fukuyama, Francis. (1992) The End of History and the Last Man. New York: The Free Press.

 Fukuyama, Francis. (2012). The Patterns of History. Journal of Democracy, 23(1).

Singer, Peter. (2000). Hegel, A very short introduction. Oxford: Oxford University Press.

Singer, Peter. (1996). Marx, A very short introduction. Oxford University Press.

Aḥmad b. Ḥanbal (BīTā). Musnad. Beirut: Dār al-Ṣādir.

Āmulī, Mawlānā Awlīyāʾullāh (1348). Tārīkh-i Ruyān. Revised by Manouchehr Sotoudeh, Tehran: Intishārāt-i Bunyād Farhangy-i Īrān.

Ashʻarī, Saʻd b. ʻAbdullāh (1360). al-Maqālāt Wa al-Firaq. Revised by Mohammad Javad Mashkur, Tehran: Intishārāt-i  ʻIlmī wa Farhangī.

Barkhurdari (1379). “Dalāʼil-i ʻAẓamat Wa Inḥiṭāṭ Ḥukūmathā Az Dīdgāh-i Imām ʻAlī”, Ḥikmat-i Sīnawī, No 14, 53-60.

Bīrūnī, Abū al-Riyḥān (1420). Āthār-u al-Bāqīyat. Bierut: Dār al-Kutub al- ʻImīyat.

Bukhārī, Abū Naṣr Sahl-i b. ʻAbdullāh (1381). Sirr-u Silsilat-i al- ʻAlawīyat. Revised by Seyyed Mohammd Sadeq Bahr al-ulum, Najaf: Maktabat al- Ḥiydarīyat.

Emamifar and Colleagues. “čigūnigīy-i Taḥawul-i Ziydīyih Bi Imāmīyih Dar Ṭabaristān Bā Tikīyih Bar Bāwarhāy-i Iʻtiqādī” )1401), Faṣlānāmiy-i ʻIlmīy-i Pazhūhishhāy-i Iʻtiqādī- Kalāmī. 12, No 45, 7-28.

Ghane Azabadi (1371). ʻIlal-i Inḥiṭāṭ-i Tamaddunhā Az Dīdgāh-i Qurān. Tehran: Sāzmān-i Tablīġāt-i Islāmī.

Hakimiyan, Abulfath (1368). ʻAlawīyān-i Ṭabaristān. Tehran: Ilhām.

Hamadānī, Khājih Rashīd al-Dīn Faḍlullāh (1387), Jāmiʻ-u al-Tawārīkh (Tārīkh-i Ismāʻīlīyān). Tehran: Markaz-i Pazhūhishīy-i Mīrāth-i Maktūb.

Ḥamīd al-Dīn, ʻAbdullāh b. Muḥammad (1424). al-Ziydīyat. Sanaʾa: Markaz al-Rāʾid Lil Dirāsāt  Wa al-Buḥūth.

Ḥamzih Iṣfahānī (1961). Taʾrīkh-u Sinīy-i Mulūk-i al-Arḍ. Beirut: Dār al-Maktabat al-Ḥayāt.

 Herodotus (1380). Tawārīkh.Translated by Vahid Mazandarani, Tehran: Intishārāt-i Afrāsīyāb.

Ibn Abī al-Rijāl, Aḥmad b. Ṣāliḥ (1425). Maṭlaʻ-u al-Budūr Wa Majmaʻ-u al-Buḥūr. Saʻdah: Markz-u Ahl-i al-Bayt Lil Dirāsāt-i al-Islāmīyat.

Ibn Athīr, ʻAlī b. Muḥammad (1385). al-Kāmi-ul fī al- Taʾrīkh. Beirut: Dār al-Ṣādir.

Ibn Isfandīyār (1366). Tārīkh-i Ṭabaristān. Revised by Abbas Eqbal, Tehran: Kulāliy-i Khāwar.

Ibn Khaldūn, ʻAbd al-Raḥmān b. Muḥammad (1391). Kitāb-u al-ʻIbar. Beirut: Muʼasisat-u Aʻlamī.

Ibn Fund, Muḥammad b. ʻAlī b. Yūnis (1423/2002). Maʼāthir al-Abrār fī Tafṣīl-i Mujmalāt-i Jawāhir-i al-Akhbār. Revised by Abd al-Salam Abbas Wajih and Khaled Ghasem Mohammad, Oman: Muʼasisat-u al-Imām Ziyd al-Thagāfīyat.

Kirmānī, Aḥmmad b. ʻAbdillāh (1407). Majmūʻat-u al-Rasāʼil al-Kirmānī. Revised by Mostafa Ghaleb, Beirut: al-Muʼassisat al-Jāmiʻīyat lil Dirāsāt Wa al-Nashr Wa al-Tawzīʻ.

Kuliynī, Abū Jaʻfar Muḥammad b. Yaʻqūb (1388). al-Kāfī. Revised by Ali Akbar Ghaffari, Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyat.

Madelung, Wilfered (1987). Akhbār-u Aʾimat-i al- Ziydīyat fī Ṭabaristān Wa Diylamān Wa Jīlān. Beirut: Dār al-Nashr Firanz.

Maḥallī, Ḥamīd b. Aḥmmad (1423). al-Ḥadāʼiq-u al-Wardīyat fī Manāqib-i al-Aʼimmat al-Zaydīyat. Sanaʼa: Maktabat-u Badr.

Marwzī, Ismāʻīl b. Ḥasan (1409). al-Fakhrī fī Ansāb-i al-Ṭālibīyīn. Revised by Seyyed Mahdi Rajaee, Qom: Kitābkhāniy-i Ayatullāh Marʿashī Najafī.

Miskiwayh Rāzī, Abū ʻAlī Aḥmmad b. Muḥammad (1424/2002). Tajārib-u al-Umam Wa Taʻāgib-u al-Himam. Revised by Seyyed Hasan Kasravi, Beirut: Dār al-Kutub-i al-ʻImīyat.

   Moalemi, Mostafa (1383). Tashayyuʻ-i Imāmīyat Dar Māzandarān Az Āghāz Tā Ḥamliy-i Mughul.Thesis, University of Tehran, Faculity of Theology and Islamic Studies.

Moalemi, Mostafa (1387). Rawābiṭ-i Khāndān-i Bāw Bā Salājiqi Wa Qudrat-i Sīyāsīy-i Tashayyuʻ Imāmīyih Dar Sadihāy-i Panjum WA Shishum Hijrī. Faṣlnāmiy-i Tārīkh Dar Āyīniy-i Pazhūhish, 5( 3), 125-155.

Moalemi, Mostafa. Ḥukūmat-i Dāʻīy-i Kabīr Dar Ṭabaristān Wa Dugānigī Dar Barkhurd Bā Mukhālifān. Majmūʻi Maqālāt-i Nukhustīn Hamāyish Biynulmilalīy-i Tārīkh Maḥallīy-i Māzandarān, Anjuman-i Tārīkh Maḥallīy-i Māzandarān, 481-504.

Muʼayyidī, Majd al-Dīn b. Muḥammad. Lawāmiʻ-u al-Anwār fī Jawāmiʻ-u al-ʻUlūm Wa al-Āthār. Revised by Abu Abdullah Hossein b. Ali al-Duwal, Sadah: Maktabat-u Ahl-i al-Bayt.

Nuwbakhtī, Ḥasan b. Mūsā (1404). Firaq-u al-Shīʻat. Beirut: Dār al-Aḍwāʼ.

Qazwīnī, ʻAbd al-Jalīl b. Abu al-Ḥusayn (1358). al-Naqḍ.Tehran: Anjuman-i Āthār-i Millī.

Qumī, Muḥmmad b. Ḥasan (1385). Tārīkh-i Qum. Translated by Ḥasan b. ʻAlī b. ʻAbd al-Malik-i Qumī, Revised by Mohammadreza Ansari Qumī, Qom: Kitābkhāniy-i Ayatullāh Marʿashī Najafī.

Raee, Hossein (1397). Gudharī Bar Tārīkh-i Tashayyuʻ az Ṭabaristān Tā Yaman. Sari: Sarw-i Surkh.

Rahmati, Mohammad Kazem (1388). Maqālātī Dar Tārīkh-i Ziydīyih Wa Imāmīyih. Tehran: Ḥikmat-i Sīnā.

Rahmati, Mohammad Kazem (1393). Ziydīyih Dar Īrān. Tehran: Pazhūhishkadiy-i Tārīkh-i Islām.

Rahmati, Mohammad Kazem (1388). “Mīrāth-i Farhangīy-i Ziydīyān-i Īrān Wa Intiqāl-i Ān Bi Yaman”, Nashrīyhy-i Tārīkh-i Īrān. No 63, 73-102.

Sahmī Jurjānī, Ḥamzat b. Yūsuf (1407). Tārīkh-i Jurjān. Bierut: ʻĀlam al-Kutub.

Shahārī, Ibrāhīm b. Qāsim (1421/2001). Ṭabaqāt-u al-Ziydīyat-i al-Kubrā. Vol 3, Oman: Muʼasisat-u al-Imām Ziyd al-Thaqāfīyat.

Soltani, Mostafa (1390), Tārīkh Wa ʻAqāʾid-i Ziydīyh, Qom: Nashr-i Adyān.

Ṣuʻadī, ʻAbdullāh b. Muḥammad b. Abī al-Najm (1422/2002). Durar-u al-Aḥādīth-i al-Nabawīyat Bil Asānīd-i al-Yaḥyawīyat. Oman: Muʼasisat-u al-Imām Ziyd al-Thagāfīyat.

Ṭabarī, Muḥmmad b.Jarīr (1403). Tārīkh-u al-Umam-i Wa al-Mulāk. Bierut: Muʼasisat-u al-Aʻlamī.

Tafsīr-i Imām Ḥasan ʻAskarī )1409). Qom: Muʼasisat-u al-Mahdī.

Tirmadhī, Abū ʻĪsā Muḥammad b. ʻĪsā (1403). al-Sunan. Beirut Dār al-Fikr.

Torkamani Azar, Parvin, (1384). Diylamīyān Dar Gustariy-i Tārīkh Īrān (Ḥukūmat-hāy-i Maḥallī, Āl-i Zīyār,  Āl-i Būyih). Tehran: Samt.

Varedi, Seyyed  Taqi (1389). Tārīkh-i ʻAlawīyān-i Ṭabaristān.Qom: Dalīl-i Mā.

Yaʻqūbī, Aḥmmad b. Isḥāq (1422). al-Buldān. Beirut: Dār al-Kutub-i al-ʻImīyat.