مصادره اموال: اهداف و کارکردهای سیاسی و اقتصادی آن در عصر عباسی(از آغاز تا پایان سده پنجم)

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

مهدى قربانى حصارى ¹ (دانشجوى دکترى تاریخ و تمدن ملل اسلامى، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران)
ابراهیم موسى پور بِشِلى ² (استادیار گروه تاریخ اجتماعی، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، تهران، ایران)
قنبرعلى رودگر ³ (استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامى، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1394/12/14 تاریخ پذیرش : 1395/05/30 تاریخ انتشار : 1395/06/01

کلید واژه: تاریخ تشکیلات اسلامی, منابع مالی دولت عباسی, مصادره در خلافت اسلامی,

چکیده مقاله :

مصادره اموال صاحب منصبانِ خاطی دولتی به عنوان یک تنبیه از صدر اسلام و دوره عمر آغاز گردید. نقدینگی حاصل از این مجازات ها در عصر عباسی، دستگاه خلافت را واداشت تا به مصادره به عنوان یک منبع درآمد بنگرد و نهادها و دیوان هایی برای رسیدگی به این اموال تأسیس کنند. نویسندگان در این مقاله می کوشند تا به بررسی میزان اتکای مالی خلافت عباسی بر این منبع، و نیز نقش مصادره در مهار ثروت و به تبع آن قدرت در درون این دولت بپردازند.

چکیده انگلیسی:

References Balādhurī, Ansāb al- Ashrāf, Revised by ʿAbd al- ʿAzīz al- Dawrī, Vol. 4, Beirut, German Orientalists, 1978/ 1356. Bayhaḳī, Tārīkh-i Bayhaḳī, Edited by Khalil Khatib Rahbar, (Vol. 3), (4th ed.), Tehran, Intishārāt-i Mahtāb, 1374/ 1995. Bosworth, Clifford Edmund, Tārīkh-i Ghaznawiyyān (The Ghaznavids), trans. Hassan Anushah, Vol. 2, Tehran, Amīr Kabīr, 1385/ 2006. Bosworth, “Musadara”, “Mustakhridj”, EI2, Vol. VII, 1993. Bouvat, Lucien, Barmakiyyān Binā- bar Riwayat-i Muwarrikhān-i Arāb wa Iranī(Les Barmécides d'après les historiens arabes et persans), Trans. Abdol Hossein Meykadeh, (Vol. 5), Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1388/ 2009. Boyle, John Andrew, Tārīkh-i Iran Cambridge( Vol.) az Āmadan-i Saldjuḳiyyān tā Furū- Pāsh-yi Dawlat- Īlkhān(The Cambridge History of Iran), Trans. Hassan Anushah, (6th. ed.), Tehran, Amīrkabīr, 2006/ 1385. Cahen, Claude, Kabir, M., Buwiyhiyān, Trans. Yaghoub Azhand, (4th. ed.), Tehran, Amīrkabīr, 1382/ 2003. Dehkhoda, Lughat-nāma, Electronic Publishing. Djahshiyārī, al- Wuzarā  wa  al- Kuttāb, Revised by Muṣṭafa al- Saḳḳā, Ibrāhīm al- Abyārī & ʿAbd al- Ḥafīẓ al- Shiblī, (1st. ed.) Maktaba Muṣṭafā al- Bānī al- Ḥalabī wa al- Awlāda, Cairo, 1357 AH/ 1938 AD. Dhahabī, Shams al- Dīn Muḥammad b. Aḥmad, Tārikh al- Islām wa wafayāt (ṭabaḳāt) al- mashāhīr wa l- alām, Revised by ʿUmar ʿAbd al- Salām Tadmurī, Beirut, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1993 AD/ 1413 AH. Eqbal,  Abbas, Wizārat dar Ahd-i Salaṭīn-i Buzurg-i Saldjūḳī az Tārīkh Tashkīl-i Iyn sisila tā marg-i Sulṭān Sandjar(432- 552 AH), Revised by Mohammad Taqi Danesh Pajouh & Yahya Zoka, (2st. ed.), Tehran, University of Tehran, 1384/ 2005. Fischer, ZDMG, lxiv(1910). Ghazālī, Kimiyāy-i-Saadat, Revised by Hossein Khadiv Jam, Vol. 2, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1393/ 2014. Ḥusaynī Munshī, Muhammad Mīrak b. Masʿūd, Riyāḍ al-Firdaws-i Khānī, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1385/ 2006. Ibn Aʿtham, Aḥmad b. ʿAlī, al- Futūḥ, Beirut, Dār al- aḍwāʾ, 1991 AD/ 1411 AH. Ibn Athīr, ʿIzza al- Dīn Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Abī al- Mukarram, al-Kāmil fī al- tārikh, Beirut, Dār Ṣadir, 1965/1343. Ibn Ḥazm Andalusī, Djamharat ansāb al- arab, Revised by Scientific Committee, Beirut, Dār al- kutub al- ʿIlmiyya, 1983 AD/ 1403 AH. Ibn Kathīr Dimāshḳī, Abū ʾl- Fidāʾ Ismāʿīl b. ʿUmar, al- Bidāya wa l- Nihāya, Beirut, Dār al- fikr, 1986/ 1364. Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥmān Muḥammad, al- Ibar wa al- dīwan l- mubtadi wa al- Khabar fī tārikh al- Arab wa al- Adjam wa al- Barbar wa- min āṣarāhum min dhawī al- sulṭān al- akbar, Revised by Khalīl Shiḥāda, Beirut, Dār al- Fikr, 1988 AD/ 1408 AH. Ibid, Muḳaddama Ibn Khaldūn, trans. Mohammad Parvin Gonabadi, (8th. ed.), Tehran, Intishārāt-i ʿilmī wa Farhangī, 1996/1375. Ibid, al- Ibar Tārīkh-i Ibn Khaldūn, trans. Abdolmuhammad Ayati, Mūʾassisa Muṭāliʿāt- wa Taḥḳīḳāt-i Farhangī, 1984/1363. Ibn ḳutayba Dīniwarī, al- Imāma wa- al- Siyāsa, Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dār al- Aḍwāʾ, (1st. ed.), 1990 AD/1410 AH. Ibn Saʿd, Muḥammad, Ṭabaḳāt l--kubrā, Revised by Muḥammad ʿAbd al-  Ḳādir ʿAṭāʾ, Beirut, , Dār al- kutub al- ʿilmiyya, (1st. ed.), 1990 AD/ 1410 AH. Ibn Taghrībirdī, al-Nudjūm al-Zāhira fī mulūk miṣr wa l- ḳāhira, Egypt, The Ministry of Culture, Dār al- Kutub, (Und.). Ḳāḍī al- Tanūkhī, Abī ʿAlī al- Muḥassin b. ʿAlī, Nishwār al- Muḥāḍara wa- Akhbār al- Mudhākara, Revised by ʿAbbūd al- Shalidjī, (2st. ed.), Beirut, Dār al-Ṣayyād, 1995/ 1373. Khwārazmī, Maftātīḥ al- Ulūm, Beirut, (1st. ed.), 1428 AH/ 2008 AD. Klausner, Carla, Dīwān- Salārī dar ʿAhd-i Saldjūḳī (Wizārat dar ʿahd-i Saldjūḳī) (The Seljuk vezirate: a study of civil administration), Trans. Yaghoub Azhand, (3th. ed.), Tehran, Amīrkabīr, 1389/ 2010. Lane- Poole, Stanley, Tabaḳat-i Salāṭīn-i Islām bā Djadāwil-i Tārīkhī wa Nasab- hā-yi Iyshān ba Ḍamīma-yi Muḳaddamāt-i Tārikh-yi Rādji ba har Sisila, (The Mohammedan dynasties. Chronological and genealogical tables with historical introductions), Trans. Abbas Eqbal Ashtiani, Tehran, Asāṭīr, 1390/2011. Lambton, Ann Katharine Swynford, Siyrī dar Tārīkh-i Iran Bad az Islām, Trans. Yaghoub Azhand, (4th. ed.), Tehran, Amīrkabīr, 1391/ 2012. Ibid, Tadāwum wa Taḥawwul dar Tārīkh-i Miyana Iran, Trans. Yaghoub Azhand, (4th. ed.), Tehran, Nashr-i Niy, 1392/ 2013. Lambton, “DIVAN”, EI2, Vol. II, 1991. Levy, “MUSADARA”, EI1, 1913-1936. Malayeri, Muhammad Mahdi, Tārīkh wa Farhang-i Iran dar Dawrān-i Intiḳal az Aṣr-i Sāsānī bih Aṣr-i Islāmī, Vol. 6, Tehran, Tūs, 1379/ 2000. Metz, Adam, Tamaddun-i Islāmī dar Ḳarn-i čahārum-i Hidjrī yā (Runisāns-i Islāmī)(The renaissance of Islam), Trans. Ali Reza Zekavati Gharagozlou, (5th. ed.), Tehran, Amīrkabīr, 1393/ 2014. Mustawfī, Hamdullāh, Tārikh-i Guzida, (3th. ed.), Tehran, Amīr Kabīr, 1985/ 1364. Miskawayh al- Rāzī, Abū ʿAlī, Tadjārib al- Umam, Revised by Abolghasem Emami, Tehran, Surūsh, 1379/ 2000. M. Minovi and V. Minorsky. “Nasir al-Din Tusi on finance”, Bulletin of the school of Oriental and African Studies, University of  London, Vol. 10, No. 3(1940), pp.761,759, in www.jstor.org Ravandi, Morteza, Tārikh-i Idjtimāī-yi Iran, (Vol.12), (2st. ed.), Tehran, Intishārāt-i Nigāh, 1382/ 2003. Ṣābīʾ, Hilāl b. Muḥassin, Tuḥfat al- Umara fī Tārīkh al- Wuzarā, Revised by ʿAbd al- Sattār Aḥmad Farādj, Maktaba al- Aʿyān, (Unn.), (Und.). Saʿdī, Kulliyyāt- Sadī, Based on the Foroughi 's Edition, (4th. ed.), Tehran, Piymān, 1381/ 2002. Sajadi, Seyyed Sadegh, Tārīkh-i Barmakiyyān, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1385/ 2006. Spuller, Bertold, Djahān-i Islām (1) Dawrān-i Khilāfat(The Muslim World), Trans. Qamar Aryan, Tehran, AmīrKabīr, 1975/ 1354. Ibid, Tārīkh-i Iran dar Ḳurūn Nukhustīn-i Islāmī(Iran : in Fruh-Islamischer zeit), Trans. Javad Flatoori & Maryam Mir Ahmadi, (2st. ed.), Vol.4, Tehran, Intishārat-i ʿIlmī wa Farhangī, 1994/ 1373. Ṭabarī, Muḥammad b. Djarīr, Tārikh al- umam l- Mulūk, Tārīkh al- Ṭabarī, (Vol. 11), (2st. ed.), Beirut, Rawāʾiʿ al- Turāth al- ʿArabī, 1387/ 2008. Tatawī, Ḳāḍī Aḥmad, Ḳazwīnī, Āṣif Khan, Tārīkh-i Alifī, (Vol. 8), Tehran, Intishārat-i ʿIlmī wa Farhangī, 1382/ 2002. The Encyclopaedia of Islam, (Tehran) “Barmakiyyan”, “Tādjir”, “Kharādj”, “Dīwān”, Electronic Publishing. V. Kremer & A. Freiherrm, Uber Das Einnahmebudget Des Abbasiden Reiches Vom Jahre 306 H. (918-919), Wien, 1887. Digitized by Google. Yaḥyā b. Ādam, Kitab al- Kharādj, Revised by Husayn Mūnis, (1st. ed.), Dār al- Sharḳ, 1987/1365. Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿḳūb b. Wāḍiḥ, Tārīkh-i Yaūbī, Trans. Mohammad Ebrahim Ayati, (6th. ed.), Tehran, Intishārāt-i ʿilmī wa Farhangī, 1371/ 1992. Zarrinkoob, Abdolhossein, Tārikh-i Iran Bad az Islām, (12th. ed.), Tehran, Amīrkabīr, 1387/ 2008. Zaydan, Jurji, Tārīkh Tamaddun-i Islām, Trans.Ali Javaher Kalam, (12th. ed.), Tehran, Amīrkabīr, 1386/ 2007.   The confiscation of delinquent official’s properties for their punishment was started from the early Islamic era, certainly, during Umar reign. The benefits of that persuaded the caliphs to count on the confiscation as a temporary and sometime permanent income source and thereby they established institutions and even dewans to inquest about those properties. In the present paper, the financial reliance of Abbasid caliphate on this source and consequently, the role of confiscation of property in controlofthe wealth and powerof elites have been surveyed    

منابع و مأخذ:

کتابشناسى

ابریشم کار، صدیقه و گروه تاریخ اجتماعى، «خراج»، بخش 2، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلى حداد عادل، ج 15، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامى، 1390ش.

ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن على بن ابى الکرم،  الکامل فى التاریخ ، بیروت، دار صادر، 1965م.

ابن اعثم کوفی، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411/1991م.

ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ناشر وزارة الثقافة و الارشاد القومی، دارلکتب، مصر، بی­تا.

ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطار و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412/ 1992م.

ابن حزم، جمهرة انساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1403/1983م.    

ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، 1988م.                  

ابن سعد، طبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410/1990م.

ابن العمرانی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم السامرائی، القاهرة، دارالآفاق العربیة، 1421/ 2001م.

ابن قتیبة دینوری، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1410/1990م.

ابن کثیر الدمشقى، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، 1986م.                    

اشپولر، برتولد، جهان اسلام 1 دوران خلافت، ترجمه قمرآریان، تهران، امیرکبیر، 1354ش.                       

همو، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى، ترجمه جواد فلاطورى و مریم میر احمدى، تهران،  انتشارات علمى و فرهنگى، 1373ش.                                  

اقبال، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی از تاریخ تشکیل این سلسله تا مرگ سلطان سنجر (552-432)، به کوشش محمد تقی دانش پژوه و یحیی ذکاء، تهران، دانشگاه تهران، 1384ش.       

باسورث، کلیفورد ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیر کبیر، 1385ش.

برگ نیسى، نادیا، «تاجر»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلى حداد عادل، ج 6، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامى، 1380ش.

بلاذرى، انساب الأشراف، تحقیق عبد العزیز الدورى، بیروت، جمعیة المستشرقین الألمانیة، 1978م.

بویل، جان اندرو، تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیر کبیر، 1385ش.

بووا، لوسین، برمکیان بنابر روایت مورخان عرب و ایرانی، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران، علمی و فرهنگی، 1388ش.                                                                                      

بیهقی، تاریخ بیهقی، مصحح خلیل خطیب رهبر، تهران، انتشارات مهتاب، 1374ش.

تتوى، قاضى احمد؛ قزوینى، آصف خان، تاریخ الفى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، ‏1382ش.

تنوخی، أبى على المحسن بن على، نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة، تحقیق المحامى عبود الشالجى، بیروت، دار الصیاد، 1995م.

جهشیاری، الوزراء و الکتاب، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الابیاری، عبدالحفیظ الشبلی، مطبعة مصطفی البانی الحلبی و اولاده، قاهرة 1357ﻫ /1938م.  

حسینى منشى، محمد میرک بن مسعود، ریاض الفردوس خانى، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ‏1385ش.

خوارزمی، مفاتیح العلوم، بیروت، 1428/2008م.

دهخدا، لغتنامه، نسخه الکترونیکی.

ذهبى، شمس الدین محمد ابن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى،1993م.

راوندى، مرتضى، تاریخ اجتماعى ایران، تهران، انتشارات نگاه، ‏1382ش.                    

زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، 1387ش.                       

زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، امیر کبیر، 1386ش.

سجادى، سید صادق ( گردآورنده )، تاریخ برمکیان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1385ش.

سعدی، کلیات سعدی، بر اساس نسخه فروغی، تهران، پیمان، 1381ش.

صابی، هلال بن محسن، الوزراء او تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، تحقیق عبدالستار احمد فراج، مکتبة الاعیان، بی­تا.

طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تاریخ الطبرى، بیروت، روائع التراث العربی، 1387ﻫ.                                                                                                                 

غزالی، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، علمی و فرهنگی، 1393ش.

کاهن، کلود؛ کبیر، م.؛ بویهیان، ترجمه و تالیف یعقوب آژند، تهران، مولی، 1382ش.     

کلوزنر، کارلا، دیوانسالاری در عهد سلجوقی (وزارت در عهد سلجوقی)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیر کبیر، 1389ش.

لمبتون، آن کاترین سواین فورد، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر، 1391ش.

همو، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر نی، 1392ش.

لین پول، استانلی، طبقات سلاطین اسلام با جداول تاریخی و نسب های ایشان به ضمیمه مقدمات تاریخی راجع به هر سلسله، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، اساطیر، 1390ش.

متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری یا (رنسانس اسلامی)، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1393ش.

محمدی ملایرى، محمد، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى، تهران، توس، 1379 ش.

مستوفى، حمد­الله، تاریخ گزیده، تهران، امیر کبیر، 1364 ش.                                                 

مسکویه الرازى، ابو على، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامى، تهران، سروش، 1379ش.

منفرد، افسانه، «برمکیان»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلى حداد عادل، ج 3، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامى، 1376ش.

یحیی بن آدم، کتاب الخراج، تحقیق حسین مونس، دارالشروق، 1987م.

یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب ابن واضح، تاریخ یعقوبى، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى ، 1371ش.                                  

 

Bosworth, “MUSADARA”, “MUSTAKHRIDJ”, EI2, Vol. VII, 1993.

Fischer, ZDMG, lxiv(1910).

Lembton, Duri, “DIVAN”, EI2, Vol. II, 1991.

Levy, “MUSADARA”, EI1, Vol. VI, 1913-1936.

M. Minovi and V. Minorsky. “Nasir al-Din Tusi on finance”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of  London, Vol. 10, No. 3(1940), pp.761,759, in www.jstor.org

V. Kremer & A. Freiherrm, Uber Das Einnahmebudget Des Abbasiden Reiches Vom Jahre 306 H. (918-919), Wien, 1887, Digitized by Google.

---

[1]. تاریخ دریافت: 4/12/1394، تاریخ پذیرش: 30/5/1395

[2]. رایانامه:[e-mail]

[3]. رایانامه (مسؤول مکاتبات): [e-mail]

[4]. Fischer, 481-4.

5. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652.

6. همان­جا. خوارزمی (73) اصطلاحات مفارقه، مرافقه، مصادره و مصالحه را هم­معنا می­داند.

7. Bosworth, Ibid.  

[8]. ابن سعد، 3/ 214.

[9]. همان­جا؛ حسینی منشی، 51.

[10]. یعقوبی، 2/ 140، 157؛ ابن سعد، 3/ 233؛ بلاذری، 8/ 156؛ ابن حزم، 287.

[11]. یحیی، 68، 69، 70 به بعد؛ هم­چنین نک. اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، 2/ 52.

[12]. طبری، 5/ 556.

[13]. «و ذکر ان دهقانا دخل على خالد، فقال: ایها الأمیر، ان غلة ابنک قد زادت على عشرة آلاف الف، و لا آمن ان یبلغ هذا امیر المؤمنین فیستکثره. و ان الناس یحبون جسدک، و انا أحب جسدک و روحک، قال: ان اسد بن عبد الله قد کلمنى بمثل هذا، فأنت امرته؟ قال: نعم، قال: ویحک! دع ابنى، فلربما طلب الدرهم فلم یقدر علیه. ثم عزم هشام- لما کثر علیه ما یتصل به عن خالد من الأمور التى کان یکرهها- على عزله، فلما عزم على ذلک اخفى ما قد عزم له علیه من امره» (طبری، 7/ 147).   

[14]. محمدی ملایری، 3/ 314.

15. Duri, II/ 324.

[16]. اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، 2/ 97.

[17]. طبری، 11/ 118؛ مسکویه، 5/ 303-304، 330، 385؛ جهشیاری، 277.

[18]. جهشیاری، 90.

[19]. همو، 277.

20. Duri, II/ 324.

[21]. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652; .سجادی، 170                             

[22]. مسکویه، 5/ 73، 74، 224.

[23]. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652.

[24]. اشپولر، جهان اسلام، 98.

[25]. همو، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، 2/ 97.

[26]. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652-653.

[27]. ابن قتیبه، 2/ 98-99، از شکنجه و مصادره اموال موسی بن نصیر(فاتح اندلس) توسط خلیفه سلیمان بن عبدالملک سخن گفته است.

[28]. Bosworth, “MUSTAKHRIDJ”, VII/ 724.  

[29]. طبری، 9/ 159؛ ابن العمرانی، 116-117؛ ابن خلدون، 3/ 341.

[30].  Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652.  

[31]. مسکویه، 5/ 224.

32. Duri, II/ 325.

[33]. ابریشم کار، ذیل «خراج».

[34]. بویل و دیگران، 5/ 502.

[35]. Bosworth, “MUSADARA”, VII/ 652.

[36]. بویل و دیگران، 5/ 225-226.

[37]. متز، 105-106.

[38]. فخرالدوله وزارت را به ده‌هزار دینار به ابوالعباس الضبی و ابو علی بن حموله اصفهانی فروخت(مستوفی، 418).

[39]. متز، 160.

[40]. نک.  Bosworth, “MUSADARA”, Levy ؛ متز، 146.

[41]. متز، 145-146.

[42]. مسکویه، 5/ 212.

[43]. Levy, VI/ 287.

[44]. مسکویه، 6/ 223-227؛ ابن کثیر، 11/ 237.

[45]. ابن خلدون، 4/ 592.

[46]. همو، 3/ 465-466.

[47]. مسکویه، 6/ 48-49.

[48]. راوندی، ج4 بخش2، 888.

[49]. مسکویه، 6/ 334-335.

[50]. سعدی، 947-948.

[51]. مسکویه، 6/ 238-239.

[52]. برگ نیسی، ذیل «تاجر».

[53]. زرین­کوب، 451-452.

[54]. برگ نیسی، ذیل «تاجر».

[55]. ابن اثیر، 9/ 368؛ تتوی، 3/ 2115.

[56]. ذهبی، 25/ 24.

[57]. مسکویه، 6/ 112-113.

[58]. برگ نیسی، ذیل «تاجر».

[59]. مسکویه، 5/ 192.

[60]. همو، 6/ 320.

[61]. کاهن و کبیر، 75.

[62]. زیدان، 275؛ در تبدیل واحد درهم به دینار از قاعده یک دینار معادل پانزده درهم استفاده شده است (زیدان، 273).

[63]. V. Kremer & A. Freiherrm, 23.          

[64]. تتوی، 2/ 1371.

[65]. کاهن و کبیر، 88 .

[66]. مسکویه، 5/ 324-325.

[67]. عده­ای از مورخان از مصادره 60 میلیون دیناری ابن جَصّاص سخن گفته­اند، ازجمله: ابن جوزی، 13/ 150؛ ابن تغری بردی، 3/ 185؛ ابن کثیر، 11/ 156؛ ذهبی، 23/ 15؛ تنوخی، 1/ 25.

[68]. کلوزنر، 95.

[69]. بویل و دیگران، 5/ 255.

[70]. طبری، 8/ 257؛ شمار اغراق‌آمیز و توجیه‌ناپذیر پانصدهزار تن در منابع بعد از طبرى، یعنى مسکویه (3/522) و ... نیز تکرار شده است.

[71]. منفرد، ذیل «برمکیان».

[72] . بیهقی، 2/ 623.

[73]. بویل و دیگران، 5/ 253.

[74]. منفرد،ذیل «برمکیان».

[75]. سجادی، 88.

[76]. منفرد،ذیل «برمکیان».

[77]. باسورث، 66-70.

[78]. اقبال، 20.

[79]. کلوزنر، 59.

[80]. لمبتون، تدام و تحول در تاریخ میانه ایران، 53.

[81]. اشپولر، جهان اسلام، 119.

[82]. متز، 115-116.

[83]. ابن تغری بردی، 5/ 44.

[84]. متز، 114-115.

[85]. لمبتون، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، 102-104؛ نیز نک. Lembton, II/ 333-334.